Ma lubbe ki dikconari mo acel, cayan obedo “ngec ma ginongo macalo adwogi me ngiyo ki dok kwedo matut me niang ka gin moni jenge i kom lok ada.” Timo jami meno ducu pol kare pe yot dok balo cwinywa. Lucayan pol kare gitute me ngiyo ki dok kwedo gin moni i yo matut pi cabit, dwe, nyo bene pi mwaki mapol. I kine mukene tutegi-ni pe nyako nyige, ento pol kare kelo adwogi maber bot dano. Kong wanenu labol mogo.

Kampuni mo ma tye i lobo Ulaya oribo kacel plastic matego ki lali pii ma rwomme lamal me yubo gin mo me liyo pii macol wek two pe omak dano ka gumato. Jami tic macalo meno pol kare kitiyo kwedgi i can ma poto atura, calo oyengyeng ma otimme i lobo Haiti i 2010.

Malo i pol tye nyonyo mo ma kilwongo ni Global Positioning System (GPS) ma konyi me ngeyo ka ma ibicito iye. Onongo kiyubo tutwalle me konyo lumony, lungwec ki mutoka, ludwo dege, lukwang yeya, ludwar kacel ki jo ma ito godi wek pe gurweny. Watye ki pwoc madit bot lucayan pi yubo GPS ma dong oweko wot ka mo keken yot adada.

Tika itiyo ki cim cing, kompiuta, onyo Intanet? Tika itye ka neno alokaloka i yotkomi nyo twoni dong ocang pi ngec pa ludaktari ma odongo malo-ni? Tika iwoto ki dege? Ka tye kumeno, ci itye ka nongo adwogi maber pien cayan oweko kwo yot. Cayan okelo alokaloka maber i kwoni i yo mapol.

KA MA DIRO ME CAYAN ME KARENI GIK IYE

Me dongo dirogi, lucayan i kareni gikwedo matut me niang lok i kom ginacweya. Lukwed lok kom Nuclear gitye ka medde ki tic matek me niang kit ma atom tiyo kwede, ki jo ma gukwano lok i kom jami ma tye i dan polo gikwedo kit ma lobo ki polo gucakke kwede mwaki bilion mapol mukato angec. Pien gin gungiyo dok gukwedo matut kadi wa lok i kom jami ma pe kiromo niang iye, lucayan mogo gitamo ni ka Lubanga ma kicoyo pire i Baibul-li tye, ci onongo myero ginong kome.

Lucayan kacel ki luryeko mogo gidonyo matut adada. Gitimo gin ma lacoc mo me cayan, ma nyinge Amir D. Aczel lwongo ni “pyem me cayan ma weko dano gitamo ni Lubanga pe.” Me labolle, dano mo ma okwano lok me cayan dok ngene i twok lobo lung owaco ni “pien pe tye gin mo ma nyuto ni Lubanga ma ocweyo polo ki lobo-ni tye, man moko atir labongo akalakala ni lubanga ma kit meno peke.” Mukene giwaco ni Lubanga me Baibul timo jami i yo me “tango.”a

Ento, lapeny ma myero wapenye kwede aye ni: Tika lucayan dong gukwedo jami ducu ma kwako loboni ma weko gibedo labongo akalakala mo keken? Lagamme tye macek ni pe. Cayan okelo alokaloka ma pigi tego ento lucayan giye ni tye jami mapol ma pe kingeyogi nyo mukene ma dano pe bingeyogi matwal. Steven Weinberg, lacayan mo ma oloyo mot pi ngecce matut i kom ginacweya owaco ni: “Pe wabingeyo jami ducu ki pete tere ducu.” Martin Rees ma bedo i lobo Britian dok okwano lok i kom jami ma tye i dan polo i yo matut ocoyo ni: “Tye jami mogo ma dano pe gibiniang iye matwal.” Ki lok ada, tye jami mogo ma gicweyogi acweya, cakke ki matidine calo nyig kom oo kwede i wa jami mogo madongo, pud tye ma omako wi lucayan adada ma pe giniang lok komgi. Nen kong labol magi:

• 

  Jo ma gikwano lok i kom jami makwo pe gingeyo jami ma timme i nyig kom dano. Kit ma nyig kom tiyo kwede ki teko, kit ma giyubo kwede ki moc cam [protiens], ki dok kit ma gipokke kwede pud gitye i kin lapeny ma lucayan peya gunongo lagamgi.

• 

  Teko ma ywayo jami dwoko piny guduwa cawa ducu nino ki nino. Ento inongo ni man obedo gin ma okalo ngec pa lucayan woko. Pe gingeyo kit ma teko ma ywayo jami dwoko piny ywayo kwede ki dano dwoko piny ka opye malo nyo kit ma gwoko kwede ki dwe ka tye ka lwore lobo.

• 

  Lukwed lok i kom jami ma tye i dan polo gibyeko ni meno tye jami makato pacen 95 pa jami ma gitye i polo ki lobo ma lapim piny ma lucayan gitiyo kwede pe romo nenogi ki niang lok komgi. Gupoko jami magi i dul aryo dark matter ki dark energy. Pe gingeyo kit ma jami magi gitye kwede.

Tye jami mogo ma lucayan pe gingeyo dok man wekogi ki ur madit adada. Pingo man pire tek? Lacayan mo muywek adada ocoyo ni: “Kwiya piny aye ma oumo ngecwa woko. Ki tung bota, kwo ma jenge i kom cayan weko abedo ki ur pien dano gijenge i kom kwedgi labongo penyo tam pa jo mukene.”

Pi meno, ka ce ipenye kekeni ka gwok nyo cayan obileyo ka wang Baibul dok weko dano pe gibedo ki niye i kom Lubanga, ci tam kong i kom lok man: Ka lucayan ma giryek dok gitye ki jami tic matego adada-ni pud ngecgi nok i kom ginacweya, ci tika pore me wacone ni pe tye gin mo ma ongayo wang lucayan ka odok i lok me kwedo jami? Me ketone macek, kidolo te lok mo ma kicoyo i Encyclopedia Britannica ma lubbe ki kit ma kwedo lok i kom jami ma tye i dan polo ocakke ki dok odongo kwede ni: “I nge kwano lok i kom jami ma tye i dan polo pi mwaki 4,000 kulu, lok i kom polo ki lobo odoko gin ma niang iye yot i kareni ka iporo ki kare pa jo Babilon.”

Lucaden pa Jehovah giworo tam pa ngat acel acel ma lubbe ki lok man. Watute me lubo tira man me Baibul ma waco ni: “Wuwek jo ducu gunge mwolo ma wutye kwede.” (Jo Pilipi 4:5) Ki cwiny man, wakwayi me ngiyo kit ma cayan rwatte kwede ki lok me Baibul.

Mwaki mogo ma cokcok-ki, wel bukke ma tito tam pa jo ma giwacci pe giye i kom Lubanga onya adada. Bukke magi guywayo tam pa dano mapol dok man okelo nyamo lok kacel ki laro lok magwar i kin dano. Ma lubbe ki laro lok man, David Eagleman ma tye ki ngec i kom kit ma remo woto kwede i kom dano-ni ocoyo ni: “Lukwan bukke mogo gua woko . . . ki tam ni lucayan dong gitye kic ngec ma cobo jami ducu.” En omedde ni, “Ento lacayan maryek pol kare jolo tam pa jo mukene, ki dok ka ineno kit ma cayan odongo kwede twero weko ibedo ki ur.”

I kare mogo mukato angec, lucayan mogo ma giryek gukati ki jami mogo ma weko wabedo ki ur i tutegi me yenyo lagam pi lapeny madok i kom ginacweya. Ento, mogo gutimo bal madito adada i tutegi. Isaac Newton obedo lacayan mo muywek adada pi kare malac. En onyuto kit ma teko ma ywayo jami dwoko piny ribo kwede ki jami ma tye i dan polo ki i lobo bene. En ocako cura ma dong kombeddi-ni kitiyo kwede i kompiuta, tuk i yamo, ki dong tet me nuclear. Ento, Newton bene okwano but chemistry mo ma kitemo tic kwede me loko nyonyo mukene me doko jabu.

Mwaki 1,500 ma peya kinywalo Newton, Lagrik mo ma nyinge Ptolemy ma tye ki ngec i kom jami ma timme i dan polo okwedo jami ma tye i dan polo kun nenogi ki wange. En onenogi i dyewor dok bene onongo tye ki ngec i goyo mep. Ento en onongo ye ni meno jami ducu tye i lobo. Carl Sagan ma bene onongo kwedo lok i jami ma tye i dan polo ocoyo lok kom Ptolemy ni: “Lokke ni jami ducu tye i lobo-ni omoko i tam pa dano mapol pi mwaki 1,500, man poyo wiwa ni meno ka ngat ma tye ki ngec okatti ki lok mo nongo pe te lokke ni en tye kakare.”

I kareni ni bene lokki mako lucayan mapol. Tika gibinongo ngec ducu ma kwako polo ki lobo? Kadi bed ni watye ki pwoc i kom kit ma ngec me cayan obedo ka medde kwede ki adwogi maber ma wanongo, pire tek bene ni wange ka ma ngecgi gik iye. Paul Davies ma bene obedo lacayan-ni owaco ni: “Tute me yenyo yo maber me miyo ngec ki dok tito tyen lok madok i kom jami ducu pe twere wacel.” Meno aye lok ada ma pe wabiringo ki iye: Dano pe gitwero niang jami ducu ma tye i lobo. Pi meno, ka kiye ni niango mo ma lucayan gukati kwede tito lok i kom jami ducu ma gitye i kareni, pire tek ni wabed ki niango mupore i kom lok meno.

Baibul loko i kom jami mamwonya ma gicweyogi kun wacci: “Nen, man pud doge, pe kom ticce kikome, wawinyo macalo lok ma gikwilo akwila ma winyone tek.” (Yubu 26:14) Pud odong jami mapol ma dano peya gingeyo. Lok ma lakwena Paulo ocoyo mwaki 2,000 angec me ye lok man pud tye ada i kareni: “Lonyo pa Lubanga dwong ma okato kare! Ryekone kacel ki ngecce tut twatwal! Lok ma en ngolo tere pe tatte, niang i kite tek!”​—Jo Roma 11:33.