Mɛni Be Nɛ E Sa Kaa O Tu Munyu?

1. Mɛni nɛ Fiɛlɔ 3:1, 7 ɔ tsɔɔ wɔ?

WA TI ni komɛ suɔ munyu tumi wawɛɛ. Wa ti ni komɛ hu sume munyu tumi tsɔ. Nɛ kaa bɔ nɛ ngmami nɛ a kɛ ni kasemi nɛ ɔ da nɔ ɔ tsɔɔ ɔ, dii peemi be ngɛ, nɛ munyu tumi be hu ngɛ. (Kane Fiɛlɔ 3:1, 7.) Se kɛ̃ ɔ, eko ɔ, wa nyɛmimɛ komɛ peeɔ dii tsɔ nɛ wa ná nɛ a tuɔ munyu bɔɔ. Nɛ wa nyɛmimɛ komɛ hu tuɔ munyu tsɔ, nɛ wa ná nɛ a pee dii bɔɔ.

2. Mɛnɔ nɛ e ngɛ he blɔ kaa e tsɔɔ be kɛ blɔ nɔ nɛ wa maa gu kɛ tu munyu?

² Munyu tumi ji nike ní nɛ je Yehowa ngɔ. (2 Mose 4:10, 11; Kpoj. 4:11) Baiblo ɔ ye bua wɔ nɛ wa na bɔ nɛ waa kɛ nike ní nɛ ɔ ma tsu ní saminya ha. Ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi ɔ, wa ma susu Baiblo mi nɔ hyɛmi níhi nɛ maa ye bua wɔ nɛ waa le be nɛ e sa kaa waa tu munyu kɛ be nɛ e sa kaa waa pee dii ɔ he. Jehanɛ hu ɔ, wa maa hyɛ bɔ nɛ Yehowa naa níhi nɛ wa deɔ wa nyɛmimɛ ɔ ha. Kekleekle ɔ, nyɛ ha nɛ wa susu be nɛ e sa kaa waa tu munyu ɔ he.

MƐNI BE NƐ E SA NƐ WAA TU MUNYU?

3. Ngɛ Roma Bi 10:14 ɔ nya a, mɛni be nɛ e sa nɛ waa tu munyu?

³ E sa nɛ be fɛɛ be ɔ, waa pee klaalo kaa wa maa tu Yehowa kɛ e Matsɛ Yemi ɔ he munyu. (Mat. 24:14; kane Roma Bi 10:14.) Ke wa pee jã a, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa ngɛ Yesu kasee. Yesu ba zugba a nɔ ngɛ yi mi tomi pɔtɛɛ komɛ a he je. Kake ji kaa e ba konɛ e ba tsɔɔ nihi e Tsɛ ɔ he anɔkuale ɔ. (Yoh. 18:37) Se e sa nɛ wa kai kaa bɔ nɛ wa tuɔ munyu ha a hu he hia. Lɔ ɔ he ɔ, ke waa kɛ nihi ngɛ Yehowa he ní sɛɛe ɔ, e sa nɛ waa pee jã kɛ “he jɔmi kɛ bumi nɛ mi kuɔ,” nɛ e sa nɛ wa susu bɔ nɛ nɔ ɔ nuɔ níhi a he ha kɛ níhi nɛ e heɔ yeɔ ɔ he hulɔ. (1 Pet. 3:15) Ja peemi be hae nɛ waa tu munyu kɛkɛ, mohu ɔ, wa maa tsɔɔ mɛ ní, nɛ́ waa su a tsui he.

4. Ngɛ Abɛ 9:9 ɔ nya a, mɛni blɔ nɔ nɛ wa munyu tumi ma nyɛ maa ye bua ni kpahi?

⁴ Ke asafo mi nikɔtɔmahi na kaa nyɛminyumu ko loo nyɛmiyo ko hia yemi kɛ buami ɔ, e sɛ nɛ a to tsle, e sa nɛ a kɛ lɛ nɛ tu munyu. Se kɛ̃ ɔ, a maa bɔ mɔde kaa a kɛ nɔ ɔ maa tu munyu ngɛ be nɛ sa mi nɛ a ko pue nɔ ɔ hɛ mi si. Eko ɔ, a kɛ lɛ ma nyɛ maa tu munyu be mi nɛ nɔ ko be lejɛ ɔ. Be fɛɛ be ɔ, ke asafo mi nikɔtɔmahi kɛ nɔ ko ngɛ munyu tue ɔ, a bɔɔ mɔde kaa a maa je bumi mi kɛ pee jã. Se kɛ̃ ɔ, e yi ha mɛ kaa a kɛ Baiblo sisi tomi mlaahi maa ye bua nɔ ko nɛ e hia ga womi. (Kane Abɛ 9:9.) Mɛni he je nɛ e sa kaa waa pee kã ke e he hia kaa waa kɛ nɔ ko nɛ tu munyu? Nyɛ ha nɛ wa susu nɔ hyɛmi ní enyɔ nɛ ɔmɛ a he nɛ waa hyɛ. Ngɛ kekleekle si fɔfɔɛ ɔ mi ɔ, e he ba hia nɛ bitsɛ ko nɛ tsɔse e binyumuhi, nɛ ngɛ si fɔfɔɛ enyɔne ɔ mi ɔ, e he ba hia nɛ yo ko kɛ nɔ ko nɛ e ma ba ye matsɛ ɔ nɛ ya tu munyu.

5. Mɛni be nɛ e sa nɛ Eli nɛ ji Osɔfo Nɔkɔtɔma Pe Kulaa a ko tu munyu?

⁵ Eli nɛ e ji Osɔfo Nɔkɔtɔma Pe Kulaa a ngɛ binyumuhi enyɔ nɛ e suɔ mɛ wawɛɛ. Se e binyumu nɛ ɔmɛ bui Yehowa. A sɔmɔ kaa osɔfohi ngɛ kpe he bo tsu ɔ mi. Se a kɛ he blɔ nɛ a ngɛ ɔ tsu we ní saminya, a je we bumi kpo kɛ tsɔɔ afɔlehi nɛ nihi ba sãa kɛ haa Yehowa a, nɛ a kɛ nihi bɔɔ ajuama hulɔ. (1 Sam. 2:12-17, 22) Ngɛ Mose Mlaa a nya a, e sa nɛ Eli binyumu ɔmɛ nɛ a gbo. Se a hɛ mi kɛkɛ nɛ Eli kã, nɛ e ha nɛ a ya nɔ nɛ a sɔmɔ ngɛ kpe he bo tsu ɔ mi. (5 Mose 21:18-21) Kɛ Yehowa na bɔ nɛ Eli tsu si fɔfɔɛ ɔ he ní ɔ ha kɛɛ? E de Eli ke: “Mɛni he je o buu o binyumu ɔmɛ pe mi ɔ?” Yehowa fia e pɛɛ si kaa e ma kpata nyumuhi enyɔ nɛ ɔmɛ a hɛ mi.​—1 Sam. 2:29, 34.

6. Mɛni wa kaseɔ ngɛ Eli sane ɔ mi?

⁶ Wa ma nyɛ maa kase nɔ́ ko nɛ e he hia wawɛɛ ngɛ Eli sane ɔ mi. Ke wa yɔse kaa wa huɛ loo wa weku no ko tɔ̃ Mawu mlaa ko nɔ ɔ, e sa nɛ waa tu munyu, nɛ wa kai lɛ Yehowa sisi tomi mlaa amɛ. Nɛ lɔ ɔ se ɔ, waa wo lɛ he wami nɛ e ya nihi nɛ Yehowa hla mɛ kaa e nane mi dali ɔ a ngɔ konɛ a ye bua lɛ. (Yak. 5:14) Wa sume nɛ waa pee wa ní kaa Eli, nɛ waa wo wa huɛ ko loo wa weku no ko hɛ mi nyami pe Yehowa. E be gbɔjɔɔ kaa wa maa ye bua nɔ ko nɛ e hia ga womi, se ke wa pee jã a, e maa wo yiblii kpakpa. Mo kadi slɔɔto nɛ ngɛ Eli nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ kɛ Israel no Abigail nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi.

7. Mɛni he je nɛ Abigail kɛ David tu munyu ɔ?

⁷ Nabal nɛ e ji niatsɛ ɔ yo ji Abigail. Benɛ David kɛ e we bi ɔmɛ ngɛ Matsɛ Saul nya fo tue ɔ, a kɛ Nabal to hyɛli ɔmɛ ya hi si be bɔɔ, nɛ a po Nabal lohwe ɔmɛ a he piɛ konɛ nihi ko ba ju. Anɛ Nabal je hɛsa kpo lo? Dɛbi. Benɛ David kɛ e we bi ɔmɛ bi lɛ niye ní kɛ nyu bɔɔ ko ɔ, e mi mi fu nɛ e tsuaa mɛ ní. (1 Sam. 25:5-8, 10-12, 14) Enɛ ɔ he ɔ, David mwɔ e yi mi kpɔ kaa e maa gbe nyumu fɛɛ nyumu nɛ ngɛ Nabal we ɔ mi ɔ. (1 Sam. 25:13, 22) Mɛni blɔ nɔ a maa gu kɛ tsi haomi nɛ ɔ nya? Abigail yɔse kaa jamɛ a be ɔ ji be nɛ e sa kaa e tu munyu. Enɛ ɔ he ɔ, e pee kã nɛ e kɛ nyumuhi 400 nɛ a hɛɛ ta hwumi níhi nɛ hwɔ ngɛ mɛ yee nɛ a mi mi fu ɔ ya kpe, nɛ e kɛ David tu munyu.

8. Mɛni wa kase ngɛ Abigail nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi?

⁸ Benɛ Abigail kɛ David kpe ɔ, e je bumi kpo nɛ e kɛ kã tu munyu nɛ David tsui nɔ e mi. E ngɛ mi kaa pi Abigail nɛ ngɔ nyagba a kɛ ba mohu lɛɛ, se e kpa David pɛɛ. E tu su kpakpahi nɛ David ngɛ ɔ a he munyu, nɛ e ngɔ e hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ. (1 Sam. 25:24, 26, 28, 33, 34) Kaa bɔ nɛ Abigail pee ɔ, wɔ hu ke wa na kaa nɔ ko ngɛ nɔ́ yayami ko pee ɔ, e sa nɛ waa pee kã nɛ waa tu he munyu. (La 141:5) E sa nɛ wa je bumi kpo, se e sa nɛ waa pee kã hulɔ. Ke wa je suɔmi mi nɛ waa kɛ ga womi ko nɛ he hia ha nɔ ko ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa ji huɛ kpakpa.​—Abɛ 27:17.

9-10. Ke asafo mi nikɔtɔmahi ngɛ nihi ga woe ɔ, mɛni e sa nɛ a kai?

⁹ E he hia wawɛɛ kaa asafo mi nikɔtɔmahi maa pee kã nɛ a kɛ nihi nɛ a hia nane yaya ngɛ asafo ɔ mi ɔ nɛ tu munyu. (Gal. 6:1) Asafo mi nikɔtɔmahi le kaa mɛ hu a yi mluku, nɛ eko ɔ, hwɔɔ se ko ɔ, mɛ hu e he maa hia nɛ a wo mɛ ga. Se e sɛ nɛ lɔ ɔ nɛ tsi ga womi nɛ asafo mi nikɔtɔmahi kɛ ma ha nihi nɛ a hia ga womi ɔ nya. (2 Tim. 4:2; Tito 1:9) Ke a ngɛ nɔ ko ga woe ɔ, a bɔɔ mɔde kaa a kɛ he blɔ nɛ a ngɛ kaa a maa tu munyu ɔ ma tsu ní saminya nɛ a to a tsui si kɛ tsɔɔ nɔ ɔ ní. Suɔmi nɛ a ngɛ kɛ ha a nyɛmi ɔ ji nɔ́ nɛ woɔ mɛ he wami, nɛ a yeɔ bua lɛ. (Abɛ 13:24) Se yi mi tomi titli he je nɛ a kɛ sisi tomi mlaa nɛ ɔmɛ tsuɔ ní ji kaa a suɔ nɛ a wo Yehowa hɛ mi nyami nɛ a po asafo ɔ he piɛ kɛ je oslaa he.​—Níts. 20:28.

¹⁰ Kɛ ba si hiɛ ɔ, wa na be nɛ e sa nɛ waa tu munyu. Se e suɔ be nɛ e sa nɛ waa pee dii. Mɛni nyagba komɛ nɛ waa kɛ ma nyɛ maa kpe ngɛ si fɔfɔɛhi kaa jã a mi?

MƐNI BE NƐ E SA NƐ WAA PEE DII?

11. Mɛni nɔ́ he tomi nɔ́ nɛ Yakobo kɛ tsu ní, nɛ mɛni he je nɛ jamɛ a nɔ́ he tomi nɔ́ ɔ sa a?

¹¹ E he ma nyɛ maa wa kaa wa ma kudɔ wa munyu tutui. Baiblo ngmalɔ Yakobo kɛ nɔ́ he tomi nɔ́ ko tsɔɔ si fɔfɔɛ nɛ ɔ mi. E de ke: “Ke nɔ ko nya tɛ we si ɔ, e ji adesa nɛ e ye mluku, nɛ e nyɛɔ nɛ e woɔ e nɔmlɔ tso ɔ tsuo kpa hulɔ.” (Yak. 3:2, 3) A fiɔ kpa kɛ woɔ okpɔngɔ yi he kɛ e nya mi. Ke okpɔngɔ nɔ hilɔ ɔ ngɛ hlae nɛ e kudɔ okpɔngɔ ɔ kɛ ya he ko aloo e ha nɛ e da si ɔ, e gblaa kpa a. Ke okpɔngɔ nɔ hilɔ ɔ gblɛ kpa a saminya a, okpɔngɔ ɔ hɛ ma nyɛ maa dɔ, nɛ e kɛ e nɔ hilɔ ɔ tsuo ma nyɛ maa plaa. Jã nɔuu kɛ̃ nɛ ke wa kudɔɔ we wa munyu tutui saminya a, e ma nyɛ maa ngɔ nyagbahi fuu kɛ ba. Nyɛ ha nɛ wa susu si fɔfɔɛ komɛ a mi nɛ e ma bi nɛ wa kudɔ wa lilɛ nɛ wa ko tu munyu ɔ he nɛ waa hyɛ.

12. Mɛni be nɛ e sa nɛ wa kudɔ wa lilɛ nɛ wa ko tu munyu?

¹² Ke nyɛmi ko le sane ko nɛ e sɛ nɛ e de nɔ ko ɔ, kɛ o peeɔ o ní ha kɛɛ? Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke o kɛ nɔ ko nɛ e je he nɛ a tsi wa ní tsumi ɔ nya ngɛ kpe ɔ, anɛ e peeɔ mo kaa o bi lɛ bɔ nɛ a to wa ní tsumi ɔ he blɔ nya ha ngɛ lejɛ ɔ he sane lo? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, o hɛɛ we juɛmi yaya ko. Wa suɔ wa nyɛmimɛ ɔmɛ, nɛ wa suɔ nɛ waa le si fɔfɔɛ mi nɛ a ngɛ. Jehanɛ hu ɔ, ke wa ngɛ sɔlee ha mɛ ɔ, wa suɔ nɛ wa de ní pɔtɛɛ komɛ ngɛ wa sɔlemi ɔ mi. Se be nɛ ɔ ji be nɛ e sa nɛ wa kudɔ wa lilɛ nɛ wa ko tu munyu. Ke wa nyɛ nɔ ko nɔ kaa e de wɔ laami sane ko ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa sume nɔ ɔ, nɛ wa sume nyɛmimɛ nɛ a sume nɛ sane ɔ nɛ je kpo ɔ hulɔ. Atsinyɛ jemi ko be he kaa wa ti nɔ ko sume nɛ e ngɔ nyagba kpa ko kɛ ba wa nyɛmimɛ nɛ a ngɛ mahi nɛ a tsi wa ní tsumi ɔ nya ngɛ mi ɔ a nɔ. Nɛ jã nɔuu kɛ̃ nɛ wa nyɛmimɛ nɛ a ngɛ ma nɛ ɔmɛ a mi ɔ hu be suɔe nɛ a de wɔ blɔ nya pɔtɛɛ nɛ a to kɛ ha fiɛɛmi ní tsumi ɔ kɛ asafo mi kpehi ngɛ lejɛ ɔ.

13. Ngɛ Abɛ 11:13 ɔ nya a, mɛni e sa nɛ asafo mi nikɔtɔmahi nɛ a pee, nɛ mɛni he je?

¹³ Asafo mi nikɔtɔmahi titli ji nihi nɛ e sa nɛ a kɛ sisi tomi mlaa nɛ ngɛ Abɛ 11:13 ɔ nɛ tsu ní. (Kane.) A peeɔ jã ke a je we laami sanehi kpo. Enɛ ɔ ma nyɛ maa pee nyagba, titli ɔ, ke asafo mi nɔkɔtɔma ko ngɛ yo. Ke huno kɛ e yo sɛɛɔ a susumihi, a he numihi kɛ níhi nɛ haa nɛ a peeɔ yeyeeye ɔ he ní ɔ, lɔ ɔ haa nɛ a gba si himi ɔ yeɔ manye. Se e sɛ nɛ asafo mi nɔkɔtɔma ko nɛ e je nyɛmimɛ nɛ a ngɛ asafo ɔ mi ɔ a “laami sanehi” kpo. Ke e pee jã a, e he guɛ ma gbo, nɛ nyɛmimɛ be e mi hɛ kɛ nɔ fɔmi náe hu. Nihi nɛ a kɛ he blɔhi wo a dɛ ngɛ asafo ɔ mi ɔ be nyɛe maa pee “nya enyɔɔnyɔtsɛmɛ” aloo lakpatsɛmɛ. (1 Tim. 3:8; sisi ningma) Enɛ ɔ tsɔɔ kaa e sɛ nɛ a sisi ni kpahi, loo a ye sieku. Ke asafo mi nɔkɔtɔma ko suɔ e yo ɔ, e be lɛ níhi nɛ e sɛ nɛ e de lɛ ɔ dee nɛ lɔ ɔ ba pee tlomi ha e yo ɔ.

14. Mɛni asafo mi nɔkɔtɔma yo ko ma nyɛ maa pee konɛ e huno nɛ hɛɛ biɛ kpakpa?

¹⁴ Ke asafo mi nɔkɔtɔma ko yo nyɛ we e huno ɔ nɔ kaa e de lɛ laami sane ko ɔ, lɔ ɔ maa ye bua nɛ e huno ɔ maa hɛɛ biɛ kpakpa. Ke asafo mi nɔkɔtɔma yo ko pee jã a, lɔ ɔ tsɔɔ kaa e fĩɔ e huno ɔ se, nɛ e buɔ nihi nɛ a de e huno ɔ a laami sanehi ɔ hulɔ. Nɛ nɔ́ nɛ pe kulaa a, lɔ ɔ haa nɛ Yehowa bua jɔɔ, ejakaa jã nɛ yo ɔ maa pee ɔ maa ye bua konɛ tue mi jɔmi kɛ kake peemi nɛ hi asafo ɔ mi.​—Rom. 14:19.

KƐ YEHOWA NAA NÍHI NƐ WA DEƆ Ɔ HA KƐƐ?

15. Kɛ Yehowa na Hiob huɛmɛ etɛ ɔmɛ ha kɛɛ, nɛ mɛni he je?

¹⁵ Wa ma nyɛ maa kase bɔ nɛ a tuɔ munyu ha, kɛ be nɛ e sa nɛ waa tu munyu ɔ he ní babauu ngɛ Hiob womi ɔ mi. Benɛ Hiob kɛ haomi babauu kpe se ɔ, nyumuhi eywiɛ ba konɛ a ba wo e bua nɛ a wo lɛ ga. Nyumu nɛ ɔmɛ hi si be saii nɛ a tui munyu. Se munyuhi nɛ e huɛmɛ etɛ nɛ ji Elifaz, Bildad kɛ Zofar tu pee se ɔ tsɔɔ kaa a kɛ be nɛ a kɛ pee dii ɔ susuu we nɔ́ nɛ a maa pee kɛ ye bua Hiob ɔ he. Mohu ɔ, a ngɛ blɔ nɔ nɛ a maa gu kɛ tsɔɔ kaa Hiob pee nɔ́ ko yaya a mohu he susue. Munyu komɛ nɛ a tu ɔ ji anɔkuale mohu lɛɛ, se níhi fuu nɛ a de ngɛ Hiob kɛ Yehowa he ɔ be mi, nɛ lɔ ɔ hu tsɔɔ kaa a be mi mi sami. A bu Hiob fɔ. (Hiob 32:1-3) Kɛ Yehowa pee e ní ngɛ sane nɛ ɔ he ha kɛɛ? E mi mi fu nyumu etɛ nɛ ɔmɛ wawɛɛ. E tsɛ mɛ ke kuasiahi, nɛ e de mɛ kaa a ha nɛ Hiob nɛ sɔle ha mɛ.​—Hiob 42:7-9.

16. Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ Elifaz, Bildad kɛ Zofar a nɔ hyɛmi nɔ́ yaya amɛ a mi?

¹⁶ Wa ma nyɛ maa kase níhi fuu ngɛ Elifaz, Bildad kɛ Zofar a nɔ hyɛmi nɔ́ yaya amɛ a mi. Kekleekle ɔ, e sɛ nɛ waa kojo wa nyɛmimɛ. (Mat. 7:1-5) Mohu ɔ, e sa nɛ waa bu mɛ tue saminya loko waa tu munyu. Ja jã loko wa maa nu si fɔfɔɛ nɛ a ngɛ mi ɔ sisi saminya. (1 Pet. 3:8) Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, loko wa maa tu munyu ko ɔ, e sa nɛ wa ná nɔ mi mami kaa nɔ́ nɛ wa yaa de ɔ ji anɔkuale, nɛ́ waa je mi mi jɔmi mi kɛ pee jã. (Efe. 4:25) Nɛ nɔ́ nɛ ji etɛ ɔ, níhi nɛ wa deɔ wa sibi ɔ saa Yehowa he.

17. Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ Elihu nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi?

¹⁷ Nɔ eywiɛne nɛ e ya slaa Hiob ji Abraham weku no Elihu. E bu nɔ́ nɛ Hiob kɛ e huɛmɛ etɛ ɔmɛ tsuo de ɔ tue saminya. E mi mi sã lɛ nɛ e nyɛ nɛ e wo Hiob ga nɛ e dla susumi nɛ e hɛɛ ɔ. Enɛ ɔ tsɔɔ heii kaa benɛ ní sɛɛmi ɔ ngɛ nɔ yae ɔ, e bu tue saminya. (Hiob 33:1, 6, 17) Pi nɛ Elihu ngɛ hlae nɛ e wo lɛ nitsɛ aloo nɔ kpa ko hɛ mi nyami, mohu ɔ, nɔ titli nɛ e ngɛ hlae nɛ e wo e hɛ mi nyami ji Yehowa. (Hiob 32:21, 22; 37:23, 24) Wa na ngɛ Elihu nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi kaa e suu be nɛ e he hia nɛ waa pee dii nɛ waa bu tue. (Yak. 1:19) Jehanɛ hu ɔ, wa na kaa ke wa ngɛ nɔ ko ga woe ɔ, oti nɛ e sa nɛ wa kɛ ma wa hɛ mi ji kaa wa maa wo Yehowa hɛ mi nyami, se pi wɔ nitsɛmɛ.

18. Mɛni wa ma nyɛ maa pee kɛ tsɔɔ kaa wa bua jɔ nike ní nɛ Mawu ha wɔ kaa waa tu munyu ɔ he?

¹⁸ Ke waa kɛ Baiblo ga womi nɛ kɔɔ be nɛ e sa nɛ waa tu munyu kɛ bɔ nɛ e sa nɛ waa tu munyu ha a he ɔ tsu ní ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa bua jɔ nike ní nɛ Yehowa kɛ ha wɔ kaa waa tu munyu ɔ he. Matsɛ Salomo nɛ e ji nile lɔ ɔ ngma ke: “Munyu nɛ a tu pɛpɛɛpɛ ngɛ be nɛ sa mi ɔ, e ngɛ kaa sika tsu akutuhi nɛ a to ngɔ wo sika hiɔ nɔ́ mi.” (Abɛ 25:11) Ke wa bu níhi nɛ nihi deɔ wɔ ɔ tue nɛ wa susuɔ níhi a he saminya loko wa tuɔ munyu ɔ, wa munyu maa pee kaa sika tsu akutuhi​—e he jua maa wa, nɛ e maa hi fɛu hulɔ. Kɛkɛ ɔ, ke wa suɔ munyu tumi jio, wa sume munyu tumi tsɔ jio, wa munyu maa fia nihi kɛ ma si, nɛ Yehowa bua maa jɔ wa he. (Abɛ 23:15; Efe. 4:29) Enɛ ɔ ji blɔ nɛ hi pe kulaa nɛ wa ma nyɛ maa gu nɔ kɛ tsɔɔ kaa wa bua jɔ nike ní nɛ Mawu ha wɔ ɔ he!