Baiblo Mi Munyu Komɛ A Sisi Tsɔɔmi
A B D E Ɛ F G H I J K L M N O Ɔ P S T U V W Y Z
A
Abadon.
Ngɛ Hebri gbi mi ɔ, Abadon sisi ji “hɛ mi kpatami” nɛ e ma nyɛ maa tsɔɔ “hɛ mi kpatami muɔ” hulɔ. Se pi he ko nɛ ngɛ nitsɛnitsɛ. E ngɛ heii kaa nɔ́ nɛ munyu nɛ ɔ tsɔɔ ji, ke nɔmlɔ gbo ɔ, e saa nɛ e plɛɔ peeɔ zu. (La 88:11; Hio 26:6; 28:22; Abɛ 15:11) Ngɛ Kpo Jemi 9:11 ɔ, biɛ nɛ a kɛ tsɛ “muɔ voo ɔ nya bɔfo ɔ” ji “Abadon.”
Alamot.
E ji munyungu ko nɛ a kɛ tsuɔ ní ngɛ la lami mi, nɛ e sisi ji “Yihewi loo Zangmawi.” E ma nyɛ maa pee kaa e ji gbi nɛ he wa nɛ yihewi kɛ laa a. E ma nyɛ maa ba kaa ke a kɛ Alamot tsu ní ɔ, e tsɔɔ kaa á fia la a nɛ e nya nɛ wa loo a la la a kɛ gbi nɛ he wa.—1Kr 15:20; La 46:Yiti Blɔ.
Abɛ.
E ji juɛmi munyu aloo saneyo ko nɛ tsɔɔ nɔ ní aloo munyu bɔɔ ko nɛ a kɛ jeɔ anɔkuale nɛ mi kuɔ ko kpo. Baiblo mi abɛ ma nyɛ maa pee ajo aloo munyu ko nɛ e sisi numi yee. Behi fuu ɔ, abɛ peeɔ anɔkuale munyu nɛ a de ngɛ blɔ ko nɔ. Munyu komɛ ba pee he fɛu yemi kɛ he guɛ gbemi munyuhi kɛ ha ni komɛ.—Fiɛlɔ 12:9; 2Pe 2:22.
Abolo Nɛ Masa Be Mi Gbijlɔ.
E ji gbijlɔ nguanguahi etɛ nɛ Israel bi ɔmɛ yeɔ daa jeha a, a kpɛti kekleekle nɔ́. E jeɔ sisi ngɛ Nisan ligbi 15, ligbi nɛ nyɛɛ He Tsɔmi ɔ se ɔ, nɛ e tsaa nɔ ligbi kakaaka kpaago. Abolo nɛ masa be mi pɛ nɛ a ma nyɛ maa ye konɛ a kɛ kai a Ijipt Jemi ɔ.—2Mo 23:15; Mak 14:1.
Abolo nɛ a kɛ maa Mawu hɛ mi.
Abolo kakaaka nyɔngma kɛ enyɔ nɛ a toɔ mɛ ekpaakpa ngɛ kuu enyɔ mi ngɛ okplɔɔ nɔ ngɛ He Klɔuklɔu ɔ ngɛ bo tsu ɔ mi kɛ sɔlemi we ɔ. Ngɛ He Jɔɔmi Ligbi fɛɛ He Jɔɔmi Ligbi nɔ ɔ, a jeɔ abolo nɛ ɔ nɛ a kɛ haa Mawu ɔ nɛ a ngɔɔ ehe kɛ ba toɔ nane mi. Osɔfo ɔmɛ pɛ lɛ a pɔɔ abolo ɔ nɛ a jeɔ kɛ jeɔ Mawu hɛ mi ɔ yemi.—2Kron 2:4; 2Mo 25:30; 3Mo 24:5-9; Mat 12:4; Heb 9:2.
Abosiami.
Afɔle sami la tɛ.
E ji nɔ́ ko nɛ a pee nɛ e ya hiɔwe bɔɔ aloo kpoku ko nɛ a ngɔ zu, tɛ sa, tɛhi nɛ a to, aloo tso nɛ a ngɔ dade kɛ ha he kɛ pee, nɛ a sãa afɔlehi aloo tsopa kɛ e he via ngɛ nɔ ngɛ jami mi. Ngɛ kekleekle tsu nɛ ngɛ bo tsu ɔ mi kɛ nɔ́ nɛ ngɛ sɔlemi we ɔ mi ɔ, ‘sika tsu afɔle sami la tɛ’ ko ngɛ lejɛ ɔ nɛ a kɛ sãa tsopa kɛ e he via. A kɛ tso lɛ pee nɛ a ngɔ sika tsu kɛ ha he. “Akɔblee afɔle sami la tɛ” ngua ko nɛ a kɛ sãa afɔlehi maa si ngɛ kpo ɔ nɔ. A ngɔ afɔle sami la tɛhi kɛ tsu ní ngɛ lakpa jami mi hulɔ.—2Mo 39:38, 39; 1Ma 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Nít 17:23.
Afɔle sami la tɛ ɔ koli ɔmɛ.
Afɔle.
E ji nɔ́ ko nɛ a kɛ haa Mawu kɛ naa lɛ si, aloo nɔ́ ko nɛ nɔ ko kɛ tsɔɔ kaa e ye fɔ, aloo e kɛ dlaa e kɛ Mawu a kpɛti. Habɛl ji kekleekle nɔ nɛ e sã afɔle, nɛ ngɛ lɔ ɔ se ɔ, adesahi je a suɔmi mi nɛ a ngɔ lohwehi kɛ ní kpahi kɛ sã afɔle slɔɔtohi hluu kɛ ba si be nɛ Mose Mlaa a tsɔɔ kaa e sa nɛ nɔ fɛɛ nɔ nɛ e pee jã. Kɛ je be nɛ Yesu ngɔ e wami nɛ ye mluku ɔ kɛ sã afɔle ɔ, e he hia we hu nɛ a ngɔ lohwehi kɛ sã afɔle, e ngɛ mi kaa Kristofohi yaa nɔ nɛ a sãa mumi mi afɔlehi kɛ haa Mawu mohu.—1Mo 4:4; Heb 13:15, 16; 1Yo 4:10.
Ajuama bɔmi.
E ji Hela munyu nɛ ji porneiʹa a sisi tsɔɔmi, nɛ e ji munyungu nɛ a kɛ tsu ní ngɛ Ngmami ɔ mi nɛ́ e kɔɔ bɔmi nami ní peepee komɛ nɛ Mawu ngmɛ́ blɔ ɔ he. Gba puɛmi, tuutuu pomi, ni enyɔ nɛ a sɛ we gba si himi mi nɛ a kɛ a sibi náa bɔmi, nyumu kɛ nyumu loo yo kɛ yo a bɔmi nami, nɛ nɔmlɔ kɛ lohwe a bɔmi nami hu piɛɛ he. A kɛ tsu ní ngɛ okadi peemi blɔ nɔ ngɛ Kpojemi womi ɔ mi kɛ kale Mawu jami mi tuutuu polɔ ko nɛ a tsɛɔ lɛ ke “Babilon Ngua” a, kɛ tsɔɔ kaa e kɛ je nɛ ɔ mi nɔ yeli ɔmɛ ngɛ bɔe ngɛ he wami kɛ he lo nya ní nami he je. (Kpj 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Nít 15:29; Gal 5:19)—Hyɛ TUUTUU POMI.
Akaya.
Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, e ji Roma bi a nɔ yemi he nɛ ngɛ Hela wo yi je nɛ́ e ma ngua ji Korinto ɔ. Peloponese tsuo kɛ mahi nɛ a ngɛ Hela zugba kpɔ ngua a kpɛti ɔ hu piɛɛ Akaya he.—Nít 18:12.
Alabastro.
E ji biɛ nɛ a kɛ tsɛɔ nu kɛ e he via tɔ tsɔwi nɛ a ngɔ tɛ ko nɛ a naa ngɛ Alabastron kasa nya ngɛ Ijipt ɔ kɛ pee. Behi fuu ɔ, a peeɔ jamɛ a tɔ ɔmɛ kɛ a kuɛ nyafii konɛ a nyɛ nɛ a sɔu a nya nɛ nu kɛ e he via nɛ e he jua wa a nɛ ko be kɛ pue si. A ba le jamɛ a tɛ ɔ nitsɛ hu ke alabastro.—Mak 14:3
Alamot.
E ji munyungu ko nɛ a kɛ tsuɔ ní ngɛ la lami mi, nɛ e sisi ji “Yihewi loo Zangmawi.” E ma nyɛ maa pee kaa e ji gbi nɛ he wa nɛ yihewi kɛ laa a. E ma nyɛ maa ba kaa ke a kɛ Alamot tsu ní ɔ, e tsɔɔ kaa á fia la a nɛ e nya nɛ wa loo a la la a kɛ gbi nɛ he wa.—1Kr 15:20; La 46:Yiti blɔ.
Alfa kɛ Omega.
Amanehlu ngua.
Hela munyungu nɛ a tsɔɔ sisi ke “amanehlu” ɔ tsɔɔ haomi aloo nɔ́ nami nɛ jeɔ si fɔfɔɛhi nɛ a mi wa mi kɛ baa a. Yesu tu “amanehlu ngua” ko nɛ eko bɛ hyɛ nɛ e maa ba Yerusalɛm nɔ kɛ titli ɔ, nɔ́ nɛ e maa ba adesahi a nɔ ngɛ bami nɛ e maa ‘ba kɛ hɛ mi nyami’ hwɔɔ se ɔ he munyu. (Mat 24:21, 29-31) Paulo kale amanehlu nɛ ɔ kaa e ji nɔ́ nɛ da nɛ Mawu maa pee kɛ si ‘nihi nɛ a li Mawu kɛ nihi nɛ a bui Yesu Kristo sane kpakpa a tue ɔ.’ Kpo Jemi yi 19 ɔ tu Yesu he munyu kaa nɔ ko nɛ e nyɛɛ hiɔwe tabo ɔmɛ a hɛ mi nɛ e kɛ “lohwe awi yelɔ ɔ kɛ zugba a nɔ matsɛmɛ ɔmɛ kɛ a tabo ɔmɛ” yaa hwu ta. (2Tɛ 1:6-8; Kpj 19:11-21) A tu “asafo kuu ngua ko” nɛ a baa a yi ngɛ amanehlu nɛ ɔ mi ɔ he munyu. (Kpj 7:9, 14)—Hyɛ HAMAGEDƆN.
Amen.
“E ba mi jã,” aloo “kokooko.” Munyungu ɔ je Hebri munyungu ʼamanʹ nɛ e sisi ji “e pee anɔkuale, a ma nyɛ maa ngɔ hɛ kɛ fɔ nɔ” ɔ mi. A deɔ “Amen” kɛ tsɔɔ kaa a kplɛɛ kita ko, sɔlemi ko, aloo munyu ko nɔ. Ngɛ Kpo Jemi womi ɔ mi ɔ, a kɛ tsu ní kaa sablai kɛ ha Yesu.—5Mo 27:26; 1Kron 16:36; Ro 1:25; Kpj 3:14.
Amlaalo.
Anɔkuale Mawu ɔ.
Hebri munyu nɛ e sisi ji “Mawu ɔ” lɛ a tsɔɔ sisi ke “anɔkuale Mawu ɔ” nɛ. Ngɛ Hebri gbi mi ɔ, behi fuu ɔ, a kɛ “ɔ” piɛɛɔ munyu nɛ ji “Mawu” he kɛ tsɔɔ kaa e slo Yehowa, nɛ ji anɔkuale Mawu kake too ɔ ngɛ lakpa mawuhi a he. Lɔ ɔ he ɔ, a tsɔɔ Hebri munyu nɛ ɔ sisi ke “anɔkuale Mawu ɔ” konɛ sisi numi nɛ ngɛ Hebri munyu ɔ mi ɔ nɛ je kpo heii.—1Mo 5:22, 24; 46:3; 5Mo 4:39.
Antikristo.
Hela munyu nɛ a tsɔɔ sisi ke antikristo ɔ hɛɛ sisi numi enyɔ. E sisi numi kake ji nɔ ko nɛ e kɛ Kristo yi aloo e teɔ si kɛ woɔ lɛ. E ma nyɛ maa da si hu kɛ ha lakpa Kristo, nɔ ko nɛ e tsɔɔ kaa e ji Kristo. E da blɔ kaa a ma tsɛ nihi aloo blɔ nya tomihi aloo kuhi tsuo nɛ a bua deɔ ke a daa si ngɛ Kristo nane mi, aloo a tsɔɔ kaa mɛ ji Mesia a, aloo a teɔ si kɛ woɔ Kristo kɛ e kaseli ɔmɛ ɔ ke antikristohi.—1Yo 2:22.
Aram gbi.
E ji gbi ko nɛ e kɛ Hebri, Arabik, kɛ gbi kpahi nɛ a ngɛ kaa jã a je a he, nɛ mɛ tsuo a hɛɛ ningma okadihi kake. Sisije ɔ, Aram bi nɛ a tuɔ gbi nɛ ɔ, se pee se ɔ, ngɛ Asiria kɛ Babilon nɔ yemi ɔmɛ a mi ɔ, e ba pee gbi titli nɛ a tuɔ kɛ gbi nɛ a kɛ yeɔ jua. E ji gbi titli hu nɛ a kɛ tsu ní ngɛ Pɛɛsia Nɔ Yemi ɔ mi. (Ezra 4:7) A ngma Ezra, Yeremia, kɛ Daniɛl womi ɔmɛ fã komɛ ngɛ Aram gbi mi. A kɛ Aram munyu komɛ tsu ní ngɛ Hela Ngmami ɔ mi.—Ezra 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28; Mak 14:36; Nít 9:36.
Areopago.
Yoku ko nɛ e ngɛ Atene ngɛ Akropolis yiti je ngɛ pusinɔ he blɔ. A tsɛɔ kpe ngua a (kojoli) nɛ kpeɔ ngɛ lejɛ ɔ hu jã. Stoike kɛ Epikuro we bi je mi ní leli ɔmɛ ngɔ Paulo kɛ ya Areopago ɔ hɛ mi konɛ e ya tsɔɔ e hemi kɛ yemi ɔ nya.—Nít 17:19.
Asafo.
Aselgeia.
—Hyɛ NƆ BUIMI NGMLIKITI.
Asia.
Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, a kɛ biɛ nɛ ɔ tsɛɔ Roma nɔ yemi he ɔmɛ nɛ́ mwɔnɛmwɔnɛ ɔ Turkey pusinɔ he ní ɔmɛ a mi, kɛ zugba kpɔhi nɛ nyu bɔle mɛ nɛ Samos kɛ Patmɔs hu piɛɛ he ɔ. Asia ma ngua ji Efeso.—Nít 20:16; Kpj 1:4.
B
Ba.
Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi he komɛ ɔ, munyu nɛ ɔ tsɔɔ bami nɛ Yesu Kristo ba kaa matsɛ ɔ. E je sisi kɛ je be nɛ a wo lɛ Mesia Matsɛ Yemi ɔ nya Matsɛ nɛ adesa ko nɛ kɛ e hɛngmɛ ɔ, nɛ e ma tsa nɔ hluu ngɛ je nɛ ɔ nyagbe ligbi ɔmɛ a mi. Bami nɛ Kristo ba a pee we bami nɛ e ba nɛ e maa kpale kɛ ho amlɔ nɔuu; mohu ɔ, e maa hi si kɛ yaa si be ko.—Mat 24:3.
Baal.
Kaanan bi a mawu ko nɛ a buɔ lɛ kaa e nɔ́ ji hiɔwe, nɛ lɛ nɛ e haa nɛ hiɔmi nɛɛ, nɛ e haa nɛ nihi fɔɔ. A tsɛɛ mawu tsɔwitsɔwi nɛ nihi jaa a hu ke “Baal.” Hebri munyungu ɔ sisi ji “Nɔtsɛ; Nyɔmtsɛ.”—1Ma 18:21; Ro 11:4.
Baalɛhi.
Aga (tukpɛtukpɛ) henɔhi slɔɔtohi babauu nɛ a teɔ kɛ blaa kɛ jeɔ he kake kɛ yaa he kpa. Ngɛ Mose Mlaa a nya a, a buɔ mɛ kaa niye ní nɛ e he tsɔ. A naa baalɛhi babauu nitsɛ nɛ a yeɔ nɔ́ fɛɛ nɔ́ ngɛ a blɔ mi, nɛ a puɛɔ ní wawɛɛ ɔ kaa haomi.—2Mo 10:14; Mat 3:4.
Baptisimi; Baptisi.
Peemimunyu ɔ sisi ji, “nɛ́ a kɛ nɔ́ ko maa wo nɔ́ ko mi nɛ e yi maa laa,” aloo a maa ngɔ nɔ́ ko kɛ wo nyu sisi. Yesu tsɔɔ kaa e sa nɛ a baptisi e se nyɛɛli ɔmɛ. Ngmami ɔ tu Yohane nɔ baptisimi ɔ, mumi klɔuklɔu ɔ nɛ a kɛ maa baptisi nihi, la nɛ a kɛ maa baptisi nihi, kɛ baptisimi kpahi a he munyu.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yo 3:23; 1Pe 3:21.
Bɔfo nɔkɔtɔma.
E sisi ji “hiɔwe bɔfohi a nyatsɛ.” Munyungu “nɔkɔtɔma” a tsɔɔ “nya dalɔ” aloo “nyatsɛ.” Ngɛ sisi tsɔɔmi nɛ ɔ nya kɛ jehanɛ se hu akɛnɛ Baiblo ɔ kɛ munyu nɛ ji “bɔfo nɔkɔtɔma” a tsu we ní ngɛ hiɛhiɛɛ peemi mi he je ɔ, e tsɔɔ kaa bɔfo nɔkɔtɔma kake pɛ lɛ e ngɛ. Baiblo ɔ tsɔɔ kaa Maikɛl ji nɔ nɛ a tsɛɔ ke bɔfo nɔkɔtɔma a nɛ.—Dan 12:1; Jud 9; Kpj 12:7.
Bɔfo.
Belzebuul.
Blɔ, Blɔ ɔ.
A pɔɔ munyu nɛ ɔ kɛ ní tsumi ngɛ Ngmami ɔ mi ngɛ okadi peemi blɔ nɔ kɛ tsɔɔ ní peepee aloo je mi bami ko nɛ Yehowa kplɛɛ nɔ aloo e kplɛɛ we nɔ. A tu ni nɛmɛ nɛ a ba pee Yesu Kristo se nyɛɛli ɔmɛ a he munyu kaa a ji nihi nɛ a piɛɛ “Blɔ ɔ” he, nɛ tsɔɔ kaa a baa a je mi ngɛ hemi kɛ yemi ngɛ Yesu Kristo mi ɔ nya, nɛ a nyɛɛɔ e nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ se.—Nít 19:9.
Bo Tsuhi A Mi Himi Gbijlɔ.
A tsɛɛ lɛ hu ke Gbahi A Sisi Himi Gbijlɔ, aloo Níhi A Nya Buami Gbijlɔ. E ji gbijlɔ nɛ a yeɔ ngɛ Hebri bi ɔmɛ a nyɔhiɔ Etanim ɔ we ligbi 15 kɛ ya siɔ 21 ɔ nɔ. A kɛ nyaa ngɛ ní kpami nɛ yaa nɔ ngɛ Israel bi ɔmɛ a ngmɔ humi jeha a nyagbe ɔ he, nɛ e ji be nɛ a kɛ nyaa nɛ a naa Yehowa si ngɛ jɔɔmi nɛ e jɔɔ a niba ní ɔmɛ a nɔ ɔ he. Ngɛ gbijlɔ yemi ligbi ɔmɛ a mi ɔ, nihi maa gbahi nɛ a hiɔ sisi, konɛ a kɛ kai a Ijipt Jemi ɔ. E ji gbijlɔhi etɛ nɛ a hyɛɛ blɔ kaa nyumuhi nɛ a ya Yerusalɛm konɛ a ya ye ɔmɛ a kpɛti kake.—3Mo 23:34; Ezra 3:4; Yo 7:2.
Buɛ puɛlɔ.
Bulɔ.
Nɔ ko nɛ e buɔ nihi a he konɛ nɔ́ ko nɛ ko pee mɛ aloo e buɔ weto ní he konɛ a ko ju, e pɔɔ jã peemi nyɔ mi, nɛ ke e na nyagba ko ɔ, e ma nyɛ ma kpa ngmlaa. Behi fuu ɔ, a ngɔɔ buli kɛ daa gbogbohi kɛ mɔhi a nɔ ngɛ ma nguahi a mi bɔ nɛ pee nɛ ke nihi ma ngɛ tsitsaa a, a nyɛ nɛ a na mɛ loko ji a su ma a he. Ngɛ ta buli a ní tsumi ɔ mi ɔ, a pɔɔ ta bulɔ nɛ e buɔ nɔ́ ko he ɔ tsɛmi ke he bulɔ.—Mat 27:65; 28:4.
D
Dã afɔle.
Daimoniohi.
Mumi mi adebɔ ní yayamihi nɛ wa nɛ mɛ kɛ wa hɛ ngmɛ, nɛ a ngɛ he wami pe adesahi. Ngɛ 1 Mose 6:2 ɔ, a tsɛ mɛ ke ‘anɔkuale Mawu ɔ binyumu ɔmɛ,’ nɛ ngɛ Jud 6, a tsɛ mɛ ke “hiɔwe bɔfo ɔmɛ.” A bɔɛ mɛ kaa bɔfo yayamihi; mohu ɔ, a ji hiɔwe bɔfohi nɛ a pee a he Mawu he nyɛli. A gbo Mawu tue ngɛ Noa be ɔ mi, nɛ a piɛɛ Satan he kɛ tsɔ Yehowa hɛ mi atua.—5Mo 32:17; Luk 8:30; Nít 16:16; Yak 2:19.
David Bi.
Behi fuu ɔ, a tsɛɔ Yesu jã konɛ a kɛ ma nɔ mi kaa lɛ ji Matsɛ Yemi somi ɔ nɛ nɔ ko nɛ e je David weku kpa a mi ma tsu he ní ɔ gbosi ní yelɔ.—Mat 12:23; 21:9.
Dekapoli.
Hela bi ɔmɛ a ma nguahi nɛ a bla mɛ kɛ pee kpokpa kake. Sisije ɔ, a ji ma nguahi kakaaka nyɔngma (Hela munyungu deʹka a sisi ji “nyɔngma,” nɛ poʹlis ɔ sisi ji “ma ngua”). E ji biɛ hu nɛ a kɛ tsɛɔ kpokpa nɛ ngɛ Galilea Wo ɔ puje he kɛ Yɔdan Pa a, he nɛ ma nɛ ɔmɛ a kpɛti hiɛhiɛɛ ngɛ ɔ. A ji ma nguahi nɛ Hela bi a kusumi he si ngɛ mi wawɛɛ, nɛ a yeɔ jua hu ngɛ lejɛ ɔ. Yesu gu kpokpa nɛ ɔ mi, se a ngmɛ ngɛ he ko kaa e ya ma ngua nɛ ɔmɛ eko mi.—Mat 4:25; Mak 5:20.
Denario.
Roma bi ɔmɛ a sika hiɔ nɛ e jiɔmi maa pee gram 3.85 nɛ Kaisare foni ngɛ nɔ. E ji apaatsɛ ligbi kake hiɔwo, nɛ lɔ ɔ ji “tó” nɛ Roma bi ɔmɛ heɔ ngɛ Yuda no fɛɛ Yuda no dɛ.—Mat 22:17; Luk 20:24.
Dloomi.
Hela munyungu nɛ a tsɔɔ sisi ke dloomi ɔ kɔɔ nɔ́ ko nɛ a kplɛɛɔ nɔ nɛ e ngɛ fɛu ɔ he. Behi fuu ɔ, a kɛ munyungu nɛ ɔ tsuɔ ní kɛ tsɔɔ nike ní nɛ a je mi mi jɔmi mi nɛ a kɛ ha aloo nɔ́ ko nɛ a je mi mi jɔmi mi nɛ a kɛ ha. Ke a ngɛ Mawu dloomi ɔ he munyu tue ɔ, e kɔɔ nike ní ko nɛ Mawu kɛ ha faa nɛ e hyɛ we blɔ kaa a ma ba to nane mi. Lɔ ɔ he ɔ, e tsɔɔ níhi babauu nɛ Mawu haa nɔ kɛ suɔmi kɛ mi mi jɔmi nɛ e jeɔ kpo kɛ haa adesahi faa a. A tsɔɔ Hela munyungu ɔ sisi hu ke “mɔbɔ nami” kɛ “nike ní nɛ a jeɔ mi mi jɔmi mi kɛ haa.” Nɔ́ halɔ ɔ kɛ haa nɔ akɛnɛ e haa nɔ nɔ́ faa a he je, se pi ní tsumi nɔ nɛ a guɔ kɛ náa aloo sami nɛ nɔ ko sa he je nɛ e náa ngɛ.—2Ko 6:1; Efe 1:7.
Dodoe mi hyɛlɔ.
Nɔ ko nɛ e hyɛɛ bɔ nɛ pu ɔ, nyɔhiɔ ɔ, kɛ dodoe ɔmɛ nyɛɛɔ ha, nɛ e daa lɔ ɔ nɔ kɛ tsɔɔ níhi nɛ maa ba hwɔɔ se.—Mat 2:1.
Dɔ.
E ji dɔgba loo he ko nɛ nyu beɔ ngɛ, nɛ behi fuu ɔ, lejɛ ɔ gbliɔ ja e su hiɔmi nɛmi be; munyungu nɛ ɔ ma nyɛ maa da si ha pa a nitsɛ hulɔ. Pa komɛ ngɛ nɛ a náa nyu kɛ jeɔ nyu hɛngmɛhi a mi, nɛ be fɛɛ be ɔ, nyu ngɛ pa nɛ ɔmɛ a mi. Ngɛ ngmami kpahi a mi ɔ, a tsɛɛ “dɔ” ke “dɔgba.”—1Mo 26:19; 4Mo 34:5; 5Mo 8:7; 1Ma 18:5; Hiob 6:15.
Drakma. Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, munyungu nɛ ɔ daa si kɛ ha Hela bi ɔmɛ a sika hiɔ nɛ jamɛ a be ɔ mi ɔ, e jiɔmi ji gram 3.4 ɔ.—Mat 17:24.
E
E he tsɔ we.
E ma nyɛ maa pee nɔ ko aloo nɔ́ ko nɛ mu ngɛ e he aloo je mi bami he mlaahi a nɔ tɔmi. Se ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ, behi fuu ɔ, munyu nɛ ɔ kɔɔ nɔ́ ko nɛ a kplɛɛ we nɔ, aloo nɔ́ ko nɛ e he tsɔ we ngɛ Mose Mlaa a nya a he. (3Mo 5:2; 13:45; Mat 10:1; Nít 10:14; Efe 5:5)—Hyɛ HE TSƆ.
Epikuro we bi je mi ní leli.
Hela no Epikuro je mi ní lelɔ ɔ se nyɛɛli. (341-270 L.F.K.). A tsɔɔ kaa bua jɔmi nɛ nɔ ko ma ná ngɛ si himi mi ɔ ji nɔ́ titli nɛ e he hia.—Nít 17:18.
F
Farao.
Farisi bi.
E ji Yuda Bi Ɔmɛ A Jami ɔ mi kuu ko nɛ he biɛ nɛ hi si ngɛ Yesu kaseli ɔmɛ a be ɔ mi. A ji osɔfo yemi weku ɔ mi, se a yeɔ Mlaa a mi ní nyafinyafihi pe kulaa a po a nɔ sisiisi, nɛ a yeɔ kusumi nɛ a deɔ nɛ a buɔ tue ɔ nɔ jã nɔuu. (Mat 23:23) A teɔ si kɛ woɔ Hela kusumi fɛɛ Hela kusumi nɛ ma nyɛ ma puɛ mɛɛ a kusumi ɔ, nɛ akɛnɛ a le Mlaa a kɛ kusumi ɔ saminya he je ɔ, a ngɛ ni ɔmɛ a nɔ he wami wawɛɛ nitsɛ. (Mat 23:2-6) A ti ni komɛ hu piɛɛ Sanhedri bi ɔmɛ a he. A pɔɔ si temi kɛ woɔ Yesu ngɛ He Jɔɔmi Ligbi ɔ yemi, kusumihi, kɛ yayami peeli kɛ tó tsuli nɛ e kɛ mɛ bɔɔ ɔ he. A ti ni komɛ ba pee Kristofohi, nɛ Saulo nɛ e je Taaso ɔ hu piɛɛ he.—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Nít 26:5.
Fig tso.
E ji tso ko nɛ e pɔ he ngɛ Israel kɛ mahi nɛ bɔle mɛ ɔmɛ a mi, nɛ e woɔ yiblii nɛ a yeɔ. E yiblii ɔ ngɛ kaa agowa.—Mat 21:19.
G
Gba puɛmi.
Lɔ ɔ ji nɛ́ nyumu ko loo yo ko nɛ e sɛ gba si himi mi maa je blɔ nɛ e kɛ yo loo nyumu kpa ma ya ná bɔmi.—2Mo 20:14; Mat 5:27; 19:9.
Gbami.
E ji sɛ gbi nɛ je Mawu ngɔ. E ma nyɛ maa pee Mawu suɔmi nya ní ko kpo jemi aloo e jajemi. Gbami ma nyɛ maa pee tsɔɔmi ko nɛ kɔɔ je mi bami he nɛ je Mawu ngɔ, Mawu fami aloo e kojomi, aloo nɔ́ ko nɛ e maa ba hwɔɔ se nɛ a deɔ kɛ fɔɔ si.—Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Gbeje.
E daa si kɛ ha yɔkɔ, nɛ e kɛ Hebri munyungu “Sheol” kɛ Hela munyungu “Hades” ɔ kɔ. A kale lɛ ngɛ Baiblo ɔ mi kaa e ji he ko aloo si fɔfɔɛ ko ngɛ okadi peemi blɔ nɔ nɛ ní tsumi ko aloo nile ko be lejɛ ɔ.—1Mo 47:30; Fiɛlɔ 9:10; Mat 27:61; Nít 2:31.
Gbenɔ hiɔ nɛ sãa nɔ.
Hiɔ fɛɛ hiɔ nɛ sãa nɔ mlamlaamla nɛ e ma nyɛ maa gbɛ kɛ fĩa nɛ e gbe nɔ.—Luk 21:11.
Gbiɛmi.
Nɔ he gbeye womi aloo nɔ́ yaya nɛ a deɔ kaa e ba nɔ ko aloo nɔ́ ko nɔ. E slo gbiɛmi ngɛ yakayaka munyu aloo abofu munyu he. Behi fuu ɔ, gbiɛmi ji nɔ́ yaya nɛ a deɔ kaa e ba nɔ ko nɔ, nɛ ke Mawu aloo nɔ ko nɛ e hɛɛ blɔ nya lɛ e gbiɛ nɔ ɔ, gbami ko hiɔ se nɛ he wami hu ngɛ mi.—1Mo 12:3; 4Mo 22:12; Mak 11:21; Nít 23:12; Ro 12:14; Gal 3:10.
Gbogboehi a si tlemi.
Si temi kɛ je gbeje. Hela munyungu anaʹstasis ɔ sisi tutuutu ji “si temi; si dami.” A tu gbogboehi a si tlemi kakaaka nɛɛ he munyu ngɛ Baiblo ɔ mi, Yesu nɛ Yehowa Mawu tle lɛ si ɔ hu piɛɛ he. E ngɛ mi kaa Eliya, Elisha, Yesu, Petro, kɛ Paulo hu tle nihi si mohu lɛɛ, se e ngɛ heii kaa jamɛ a nyakpɛ ní ɔmɛ ba ngɛ Mawu he wami nya. “Nihi nɛ a da kɛ nihi nɛ a dɛ tsuo” nɛ a ma tle mɛ si kɛ ba zugba a nɔ ɔ he hia ngɛ Mawu yi mi tomi ɔ mi. (Nít 24:15) Baiblo ɔ tsɔɔ hu kaa a ma tle ni komɛ si kɛ ya hiɔwe, nɛ e tsɛ lɛ ke gbogboehi a si tlemi nɛ “sɛ hlami” aloo “kekleekle” gbogboehi a si tlemi ɔ, nɛ Yesu nyɛmimɛ nɛ a pɔ mɛ nu ɔ nɛ a ma ná jamɛ a gbogboehi a si tlemi ɔ nɛ.—Flp 3:11; Kpj 20:5, 6; Yo 5:28, 29; 11:25.
Gehena.
Hela biɛ nɛ a kɛ tsɛɔ Hinom Dɔgba a nɛ ngɛ blema Yerusalɛm ma a woyi je ngɛ pusinɔ he blɔ ɔ. (Yer 7:31) A tu lejɛ ɔ he munyu ngɛ gbami mi kaa e ji he ko nɛ a ma sake gbogboehi kɛ pue. (Yer 7:32; 19:6) Odase ko be nɛ tsɔɔ kaa a sake lohwehi aloo adesahi ngɔ fɔ Gehena hɛ ngmengmle nɛ a sã mɛ aloo a pii mɛ. Lɔ ɔ he ɔ, Gehena be nyɛe maa pee he ko nɛ adesa kɛ e hɛ ngmɛ maa na nɛ a piiɔ adesahi a susumahi ngɛ lejɛ ɔ kɛ yaa neneene ngɛ la mi he okadi. Mohu ɔ, Yesu kɛ e kaseli ɔmɛ ngɔ Gehena kɛ tsu ní kɛ pee neneene tue gblami nɛ ji “gbenɔ enyɔne” ɔ, neneene hɛ mi kpatami ɔ he okadi.—Kpj 20:14; Mat 5:22; 10:28.
Gitit.
E ji munyungu ko nɛ a kɛ tsuɔ ní ngɛ la fiami mi, se a li nɔ́ tutuutu nɛ e tsɔɔ, eko ɔ, a je kɛ je Hebri munyungu nɛ ji gath ɔ mi. Ni komɛ susu kaa eko ɔ, la nɛ ɔ ji la nɛ a laa ke a ngɛ wai ngae, ejakaa gath sisi ji wai ngami he.—La 81:Yiti Blɔ.
H
Hades.
E ji Hela munyungu nɛ e kɛ Hebri munyungu “Sheol” ɔ kɔ. A tsɔɔ sisi ke “Gbeje,” konɛ slɔɔto nɛ hi e kɛ yɔkɔ a kpɛti.—Hyɛ GBEJE.
Hamagedɔn.
A je kɛ je Hebri munyu nɛ ji Har Meghiddohnʹ ɔ mi, nɛ e sisi ji “Megido Yoku.” Munyu nɛ ɔ kɔɔ “Mawu Ope ɔ ligbi ngua a nɔ ta a” he, ta nɛ “matsɛmɛ ɔmɛ nɛ a ngɛ zugba a nɔ hehi tsuo nɛ nimli ngɛ ɔ” bua a he nya konɛ a kɛ Yehowa nɛ hwu ɔ. (Kpj 16:14, 16; 19:11-21)—Hyɛ AMANEHLU NGUA.
He Dlami Ligbi.
E ji biɛ nɛ a kɛ tsɛɛ ligbi nɛ sɛɛ He Jɔɔmi Ligbi ɔ hlami ɔ, ligbi nɛ Yuda bi ɔmɛ dlaa níhi nɛ a he hia a kɛ toɔ ɔ. Jamɛ a ligbi ɔ baa nyagbe ke pu nɔ si, ngɛ ligbi nɛ mwɔnɛ ɔ, wa tsɛɔ lɛ Soha a nɔ, kɛkɛ He Jɔɔmi Ligbi ɔ je sisi ngɛ jamɛ a be ɔ mi. Yuda bi ɔmɛ a ligbi jeɔ sisi gbɔkuɛ nɛ e ya gbeɔ nya gbɔkuɛ.—Mak 15:42; Luk 23:54.
He Jɔɔmi Ligbi.
A je kɛ je Hebri munyungu nɛ e sisi ji “jɔɔ o he; kpa” a mi. E ji Yuda bi ɔmɛ a otsi ɔ mi ligbi kpaagone (Soha gbɔkuɛ benɛ pu nɔ si kɛ ya si Hɔ gbɔkuɛ be nɛ pu nɔ si). A kɛ tsɛɛ gbijlɔ yemi ligbi kpa komɛ ngɛ jeha a mi, nɛ a tsɛɛ jeha kpaagone ɔ kɛ jeha nyingmi enuɔne ɔ hu ke he jɔɔmi jehahi. Ngɛ He Jɔɔmi Ligbi ɔ nɔ ɔ, a tsu we ní tsumi kpa ko kaa ja ní tsumi nɛ osɔfo ɔmɛ tsuɔ ngɛ jami he ɔ pɛ. Ngɛ He Jɔɔmi jeha amɛ a mi ɔ, e sɛ kaa a peeɔ ngmɔ, nɛ e sɛ kaa nɔ ko nyɛɔ e nyɛmi Hebri no nɔ kaa e wo lɛ hiɔ. Ngɛ Mose Mlaa a nya a, sisi numi ngɛ nya tsimihi nɛ ngɛ kɛ ha He Jɔɔmi Ligbi ɔ nɔ ɔ he, se bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, jami nya dali ɔmɛ ngɔ ní kpa komɛ kɛ ba piɛɛ he, enɛ ɔ he ɔ, ngɛ Yesu be ɔ mi ɔ, e he wa ha ni ɔmɛ kaa a maa ye he jɔɔmi ligbi ɔmɛ.—2Mo 20:8; 3Mo 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.
He Klɔuklɔu Pe Kulaa a.
Bo tsu ɔ mi se tsu ɔ kɛ sɔlemi we ɔ mi se tsu ɔ, he nɛ a ngɔ somi daka a kɛ to ɔ. Ngɛ Mose Mlaa a nya a, osɔfo nɔkɔtɔma pe kulaa a pɛ ji nɔ nɛ a ngmɛɛɔ lɛ blɔ nɛ e sɛɔ He Klɔuklɔu Pe Kulaa a, nɛ e ma nyɛ maa sɛ lejɛ ɔ si kake pɛ ngɛ daa jeha Kpatami Ligbi ɔ nɔ.—2Mo 26:33; 3Mo 16:2, 17; 1Ma 6:16; Heb 9:3.
He Klɔuklɔu ɔ.
Kekleekle tsu ngua nɛ ngɛ kpe he bo tsu ɔ kɛ sɔlemi we ɔ mi ɔ. E slo lejɛ ɔ ngɛ se tsu ɔ nɛ ji He Klɔuklɔu Pe Kulaa a he. Ngɛ kpe he bo tsu ɔ mi ɔ, sika tsu kane tso ɔ, sika tsu afɔle sami la tɛ ɔ, okplɔɔ nɛ a ngɔɔ abolo nɛ a kɛ maa Mawu hɛ mi ɔ kɛ pueɔ nɔ ɔ, kɛ sika tsu kplu ɔmɛ ngɛ He Klɔuklɔu ɔ; ngɛ sɔlemi we ɔ, sika tsu afɔle sami la tɛ ɔ, sika tsu kane tso nyɔngma amɛ, kɛ okplɔɔ nyɔngma nɛ a ngɔɔ abolo nɛ a kɛ maa Mawu hɛ mi ɔ kɛ pueɔ a nɔ ngɛ He Klɔuklɔu ɔ.—2Mo 26:33; Heb 9:2.
He nɛ ya hiɔwe.
E ji he nɛ nihi jaa ngɛ. Behi fuu ɔ, e hiɔ kponguhi, yokuhi aloo kpoku nɛ nihi je blɔ pee nɔ. E ngɛ mi kaa be komɛ ɔ, a jaa Mawu ngɛ hehi nɛ ya hiɔwe nɛ ɔmɛ ekomɛ a nɔ mohu lɛɛ, se behi fuu ɔ, hehi nɛ a ya hiɔwe nɛ ɔmɛ a kpɛti hiɛhiɛɛ ji he nɛ a jaa lakpa mawuhi ngɛ.—4Mo 33:52; 1Ma 3:2; Yer 19:5.
He tsɔ.
Ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ, pi he lo mi he tsɔmi he pɛ nɛ munyu nɛ ɔ kɔɔ, se mohu e kɔɔ je mi bami aloo Mawu jami nɛ mu aloo piami ko be he ɔ he, aloo nɛ a ma ha nɛ je mi bami aloo Mawu jami nɛ pee nɔ́ nɛ mu aloo piami ko be he ekohu. Ngɛ Mose Mlaa a nya a, munyu nɛ ɔ tsɔɔ kusumi nya he tsɔmi.—3Mo 10:10; La 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.
He Tsɔmi.
E ji gbijlɔ ko nɛ a yeɔ daa jeha ngɛ Abib (pee se ɔ, a ba tsɛ lɛ ke Nisan) nyɔhiɔ ɔ we ligbi 14 ɔ nɔ kɛ kaiɔ kpɔmi nɛ a kpɔ Israel bi ɔmɛ kɛ je Ijipt ɔ. A gbeɔ jijɔ bi (aloo apletsi bi), nɛ a sãa lɛ kɛ yeɔ jamɛ a gbijlɔ ɔ, nɛ ngɛ jamɛ a be ɔ mi ɔ, a ngɔɔ bahi nɛ a dooɔ kɛ abolo nɛ masa be mi kɛ piɛɛɔ he kɛ yeɔ.—2Mo 12:27; Yo 6:4; 1Ko 5:7.
Hebri.
Biɛ nɛ a kɛ tsɛ Abram (Abraham). Biɛ nɛ ɔ ha nɛ e slo lɛ ngɛ Amor bi nɛ e kɛ mɛ hi si ɔmɛ a he. Be komɛ a se ɔ, a kɛ biɛ nɛ ɔ tsɛ Abraham bimɛ nɛ a je e bibi Yakob mi ɔ, nɛ a tsɛɔ gbi nɛ a tuɔ ɔ hu ke Hebri gbi. Ngɛ Yesu be ɔ mi ɔ, Aram munyuhi fuu ba futu Hebri gbi ɔ mi, nɛ lɔ ɔ ji gbi nɛ Kristo kɛ e kaseli ɔmɛ tu.—1Mo 14:13; 2Mo 5:3; Nít 26:14.
Hela.
Hemi kɛ yemi kuami.
Hela munyu apostasiʹa a ji peemimunyu nɛ e sisi tutuutu ji “je e he kɛ je he.” Ke a kɛ tsu ní kaa biɛ ɔ, e hɛɛ sisi numi nɛ ji “nɔ́ ko he jemi, nɔ́ ko kuami, aloo atua tsɔmi.” Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, nihi nɛ a gba kɛ je anɔkuale jami he ɔ, a he titli nɛ munyu nɛ ji “hemi kɛ yemi kuami” ɔ kɔɔ.—Abɛ 11:9; Nít 21:21; 2Tɛ 2:3.
Hɛ Mi Nyɛɛlɔ Kpanaa.
Hɛmes.
Hela bi a mawu ko, Zeo binyumu. Ngɛ Listra a, nihi li nɛ a tsɛ Paulo ke Hɛmes kɛ susumi ɔ kaa e ji jamɛ a mawu ɔ nɛ a susu kaa lɛ ji mawu ɔmɛ a tsɔlɔ kɛ mawu nɛ e haa nɛ nɔ leɔ munyu tumi saminya a.—Nít 14:12.
Herode.
Weku ko nɛ e mi bimɛ yeɔ matsɛ ɔ biɛ. A hla mɛ kɛ je Roma nɛ a ye Yudabi ɔmɛ a nɔ. A le Herode Ngua a wawɛɛ, ejakaa lɛ nɛ e kpale ma Yerusalem sɔlemi we ɔ, nɛ lɛ nɛ e fã ke a gbe bimwɔwi bɔ nɛ pee nɛ e kɛ kpata Yesu hɛ mi ɔ nɛ. (Mat 2:16; Luk 1:5) A hla Herode Ngua a binyumuhi nɛ ji Herode Arkelao kɛ Herode Antipa kɛ da mahi nɛ a tsɛ ɔ ye a nɔ ɔ ekomɛ a nya. (Mat 2:22) Antipa ji tetrake, nɛ a pɔɔ lɛ tsɛmi ke “matsɛ.” Jeha etɛ kɛ fã nɛ Yesu kɛ ba tsu e sɔmɔmi ní tsumi ɔ kɛ ya si benɛ a bɔ níhi nɛ ya nɔ nɛ ngɛ Ní Tsumi yi 12 ɔ mi tsuo he amaniɛ ɔ, Antipa lɛ ngɛ nɔ yee. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Nít 4:27; 13:1) Lɔ ɔ se ɔ, Mawu bɔfo ko gbe Herode Agripa kekle nɔ ɔ nɛ ji Herode Ngua a bibi ɔ benɛ e ye nɔ be kpiti ko ɔ. (Nít 12:1-6, 18-23) Herode Agripa kekle nɔ ɔ binyumu nɛ ji Herode Agripa enyɔne ɔ ba pee nɔ yelɔ, nɛ e ye nɔ hluu kɛ ya si be nɛ Yudabi ɔmɛ tsɔ Romabi ɔmɛ a hɛ mi atuã.—Nít 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Higayon.
E ji munyungu ko nɛ a kɛ tsuɔ ní ngɛ la fiami mi nɛ a kɛ tsɔɔ bɔ nɛ e sa kaa á la la ko ha. Ngɛ bɔ nɛ a kɛ tsu ní ngɛ La 9:16 nya a, e ma nyɛ maa tsɔɔ kaa á fia la a blɛuu, loo a mlɛ bɔɔ konɛ nɔ nɛ e ngɛ la a tue bue ɔ nɛ e susu la a he.
Hisopo.
E ji tso ko nɛ ngɛ kaa su nɛ́ e gbaa kɔni tsɔwitsɔwihi, nɛ a kɛ fĩaa muɔ loo nyu kɛ pueɔ nimlihi, lohwehi aloo níhi a nɔ nɛ a kɛ tsu ɔ a he. Hela kɛ Hebri munyuhi nɛ a kɛ tsu ní ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ ma nyɛ maa da si ha tso slɔɔtohi. ‘Hisopo’ nɛ a tu he munyu ngɛ Yohane 19:29 ɔ ma nyɛ pee e he nɔ pɔtɛɛ ko nɛ e kaa bɔ nɛ sa nɛ́ ke a ngɔ kutsa nɛ wai nɛ kuã pɔ lɛ tsɔtsɔɔtsɔ kɛ wo nya a, e ma nyɛ maa su Yesu nya he.—2Mo 12:22; La 51:7.
Hwɔ hami.
Nɛ nɔ ko maa nyɛ ngma ngɛ be bɔɔ ko mi. Israel bi ɔmɛ haa hwɔ ngɛ Kpatami Ligbi ɔ nɔ, he fimi behi a mi, kɛ be nɛ a hiaa Mawu blɔ tsɔɔmi. Yuda bi ɔmɛ to hwɔ hami eywiɛ sisi ngɛ jeha a mi konɛ a kɛ kai haomihi nɛ a kɛ kpe ngɛ a yi nɔ sane mi. Hwɔ hami piɛɛ we níhi nɛ e biɔ nɛ Kristofohi nɛ a pee ɔ a he.—Ezra 8:21; Yes 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Nít 13:2, 3; 27:9.
I
Ilirikum.
Roma nɔ yemi he ko nɛ ngɛ Hela yiti je ngɛ pusinɔ he blɔ. Paulo hia blɔ kɛ ya lejɛ ɔ tɔɔ ngɛ e sɔmɔmi ní tsumi ɔ mi, se a tsɔɔ we ke ji kaa e fiɛɛ ngɛ Ilirikum aloo e fiɛɛ kɛ ya su lejɛ ɔ kɛkɛ.—Ro 15:19.
Israel.
E ji biɛ nɛ Mawu wo Yakɔb. E ba pee biɛ nɛ a kɛ tsɛ Yakɔb bimɛ ɔmɛ tsuo ngɛ be pɔtɛɛ komɛ a mi. A pɔɔ Yakɔb binyumu 12 ɔmɛ a bimɛ ɔmɛ hu tsɛmi ke Israel bimɛ, Israel we ɔ, Israel we bi, aloo Israel bi. A kɛ biɛ Israel ɔ hu tsɛ yiti je wɛtso nyɔngma nɔ yemi ɔ nɛ a tsɔ a he kɛ je woyi je nɔ yemi ɔ he ɔ, nɛ pee se ɔ, a kɛ biɛ ɔ tsɛ Kristofohi nɛ a pɔ mɛ nu ɔ ke, “Mawu Israel.”—Gal 6:16; 1Mo 32:28; Nít 4:10; Ro 9:6.
Itiopia no.
Nɔ ko nɛ e je Itiopia, blema ma ko nɛ e hi Ijipt woyi je nɛ mwɔnɛmwɔnɛ ɔ be mi Ijipt woyi je fã ko kɛ mwɔnɛmwɔnɛ ɔ be mi Sudan yiti je fã piɛɛ he.—Nít 8:27.
J
Jami he.
Behi fuu ɔ, e ji he ko nɛ a je kɛ ma si kɛ ha jami, e ji he klɔuklɔu. Se behi fuu ɔ, a tsɛɛ kpe he bo tsu ɔ aloo sɔlemi we ɔ ke jami he. A kɛ tsɛɛ Mawu hi he ngɛ hiɔwe ɔ hulɔ.—2Mo 25:8, 9; 2Ma 10:25; 1Kron 28:10; Kpj 11:19.
Jami kuu.
Nimli a kuu ko nɛ fi tsɔɔmi ko aloo hɛ mi nyɛɛlɔ ko se, nɛ́ a nyɛɛɔ níhi nɛ mɛ nitsɛmɛ a he ye ɔmɛ a se. A tsɛɛ Yuda Bi Ɔmɛ A Jami ɔ kɔni titli enyɔ ɔmɛ, nɛ ji Farisi bi ɔmɛ kɛ Saduki bi ɔmɛ ke jami kuuhi. Nihi nɛ a pi Kristofohi hu tsɛɛ Kristofohi ke “jami kuu” aloo “Nazarɛt bi ɔmɛ a jami kuu,” eko ɔ, a susu kaa e ji jami nɛ e je e he kɛ je Yuda Bi Ɔmɛ A Jami ɔ he. Nyagbe ɔ, jami kuuhi puɛ ngɛ Kristofohi asafo ɔ mi; a tsua kake biɛ tɛɛ ngɛ Kpo Jemi womi ɔ mi, lɔ ɔ ji “Nikolao jami kuu ɔ” nɛ.—Nít 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kpj 2:6; 2Pe 2:1.
Je ɔ; Je nɛ ɔ.
Ke Hela munyu nɛ ji aionʹ ɔ kɔɔ bɔ nɛ níhi ngɛ nɔ yae ha a he aloo e kɔɔ níhi nɛ kadiɔ be aloo yi nɔ pɔtɛɛ ko he ɔ, a tsɔɔ sisi ke “je ɔ, loo je nɛ ɔ.” Ke Baiblo ɔ tu “je ɔ, loo je nɛ ɔ” he munyu ɔ, e kɔɔ níhi nɛ pɔ he ngɛ je ɔ mi kɛ nihi nɛ a ngɛ je ɔ mi ɔmɛ a si himi he. (2Ti 4:10) Kɛ gu Mlaa somi ɔ nɔ ɔ, Mawu ngɔ je ko kɛ ba, ni komɛ tsɛɔ jamɛ a je ɔ ke Israelbi aloo Yudabi a yi nɔ. Kɛ gu Yesu Kristo kpɔmi afɔle sami ɔ nɔ ɔ, Mawu ngɔ lɛ kɛ je je kpa ko sisi. Enɛ ɔ kɔɔ Kristofohi nɛ a pɔ mɛ nu ɔ a we asafo ɔ he titli. Enɛ ɔ je yi nɔ ehe ko sisi, nɛ Mlaa somi ɔ mi ní ɔmɛ peeɔ lɔ ɔ nini. Ke a kɛ tsu ní ngɛ hiɛhiɛɛ peemi mi ɔ, e kɔɔ je slɔɔtohi, aloo ní slɔɔtohi nɛ pɔ he amlɔ nɛ ɔ aloo ní slɔɔtohi nɛ maa ba a he.—Mat 24:3; Mak 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.
K
Kaimi afɔle.
E ji afɔle ɔ fã nyafii ko nɛ daa si kɛ ha afɔle mluku ɔ tsuo. Hebri munyungu nɛ a kɛ tsu ní ɔ tsɔɔ kaa e ji kaimi afɔle, nɛ tsɔɔ kaa e gblaa Mawu juɛmi kɛ baa afɔle ɔ tsuo nɔ.
Kaimi yɔkɔ.
Muɔ nɛ a toɔ gbogboe ngɛ mi aloo a puɔ gbogboe ngɛ mi. A tsɔɔ munyungu nɛ ɔ sisi kɛ je Hela munyungu mnemeiʹon nɛ e je peemi munyu nɛ ji “konɛ a kɛ kai” ɔ mi ɔ mi, nɛ tsɔɔ kaa a hɛ ji nɔ nɛ e gbo ɔ nɔ.—Yo 5:28, 29.
Kaisare.
Roma bi a weku ko biɛ nɛ e ba plɛ Roma nɔ yeli ɔmɛ a sablai. A wo Ɔgɛsto, Tiberio, kɛ Klaudio a biɛ ta ngɛ Baiblo ɔ mi. E ngɛ mi kaa a wui Nero ta mohu lɛɛ, se lɛ hu e hine sablai nɛ ɔ. A ngɔ “Kaisare” kɛ tsu ní ngɛ Hela Ngmami ɔ mi kɛ da si ha ma nɔ yeli aloo Ma a.—Mak 12:17; Nít 25:12.
Kaldea bi.
Nihi nɛ a hi Tigris kɛ Yufrate pa amɛ a he ɔ. Blema a, Kaldea bi ɔmɛ a ma nɛ a fiɛ we he kulaa ji Ur, ma nɛ Abraham je mi ɔ.—Nít 7:4.
Koli.
E ji lohwehi a koli. A nyɛɛ nɛ a kɛ nuɔ nyu kɛ dã. A nyɛɛ nɛ a kɛ nu, ní ngmami nyu, kɛ he dlami níhi woɔ mi. A kɛ fiaa la hulɔ. Jehanɛ hu, a kpaa kɛ tsɛɛ ma bi loo kɛ bɔɔ nihi kɔkɔ. (1Sa 16:1, 13; 1Ma 1:39; Eze 9:2) A kɛ “koli” tsuɔ ní ngɛ okadi peemi mi kɛ daa si ha he wami kɛ kunimi yemi.—5Mo 33:17; Mika 4:13; Zak 1:19.
Kɔ̃ nya tɛ.
Tɛ nɛ a kɛ fɔɔ tsu kɔ̃ mi, he nɛ gbogbo enyɔ a nya kpe ngɛ, nɛ e he hia kɛ ha gbogbo enyɔ ɔmɛ a tsami. Kɔ̃ nya tɛ titli ɔ ji sisi tomi kɔ̃ nya tɛ ɔ nɛ; a pɔɔ kɔ̃ nya tɛ nɛ he wa ngɔmi titli ke a ngɛ ma bi a tsu ko mae aloo a ngɛ gbogbo fiae kɛ wo ma ngua ko he. A ngɔ munyu nɛ ɔ kɛ tsu ní ngɛ okadi peemi blɔ nɔ kɛ ha zugba a sisi tomi, nɛ a tu Yesu he munyu kaa Kristofohi a asafo ɔ nɛ a kɛ to mumi mi we ko he ɔ “sisi tomi ɔ kɔ̃ nya tɛ.”—Efe 2:20; Hiob 38:6.
Kɔmɔ yemi.
Nɔ́ nɛ nɔ ko peeɔ kɛ tsɔɔ kaa e nɔ ko gbo aloo haomi ko ba e nɔ. Ngɛ blema Israel bi ɔmɛ a be ɔ mi ɔ, nihi pɔɔ kɔmɔ yemi kɛ ya siɔ be ko. Ngɛ ya fomi boboobo se ɔ, kɔmɔ yeli woɔ tade pɔtɛɛ komɛ, a ngɔɔ la zu kɛ pueɔ a yi mi, a hiaa a he bohi, nɛ a gbeɔ a gugue. Be komɛ ɔ, a fɔɔ kɔmɔ yeli nɛ a le ya fomi ɔ nine kɛ baa yahi a sisi.—Est 4:3; Mat 11:17; Mak 5:38; Yo 11:33; Kpj 21:4.
Kɔni fã.
E ji susumi nɔ́ nɛ e kami ji kɛ je kɔni kpɔmi kɛ ya si kpɛti nine nguɛ ɔ yi mi nɛ a kɛ susuɔ nɔ́ kami. Israel bi ɔmɛ pɔɔ sɛntimita 44.5 kɛ ní tsumi kaa kɔni fã kake (intsisi 17.5), se a kɛ kɔni fã ngua nɛ ji kɔni fã kake kɛ dɛ mi blimi kake, maa pee sɛntimita 51.8 (intsisi 20.4) hu susuɔ nɔ́.—1Mo 6:15; Mat 6:27; Luk 12:25; Kpj 21:17.
Kekle yiblii.
Kekleekle yiblii nɛ a kpaa ngɛ ní kpami be mi; kekleekle nɔ́ nɛ jeɔ nɔ́ ko mi kɛ baa. Yehowa hyɛ blɔ kaa Israel bi ɔmɛ nɛ a ngɔ a kekle yiblii ɔmɛ kɛ ba ha lɛ, nɔmlɔ jio, lohwe jio, zugba a nɔ niba ní jio. Israel bi ɔmɛ ngɔɔ a kekle yiblii ɔ kɛ ba haa Mawu ngɛ Abolo Nɛ Masa Be Mi Gbijlɔ ɔ kɛ Pentekoste Gbijlɔ ɔ nɔ. A tsɛ Kristo kɛ e se nyɛɛli nɛ a pɔ mɛ nu ɔ ngɛ okadi peemi blɔ nɔ ke “kekle yiblii.”—1Ko 15:23; 4Mo 15:21; Abɛ 3:9; Kpj 14:4.
Kekleekle bi.
Nɔ́ nɛ e tsɔɔ titli ji bitɛte. Ngɛ blema Israel bi ɔmɛ a be ɔ mi ɔ, kekleekle binyumu ɔ hɛɛɔ blɔ nya nɛ hɛ mi ngɛ nyami ngɛ weku ɔ mi, nɛ ke tsɛ ɔ gbo ɔ, a ngɔɔ lɛ kɛ peeɔ weku ɔ yi. Yesu ji Yehowa kekleekle bi, nɛ ngɛ lɔ ɔ se hu ɔ, lɛ ji kekleekle bi ngɛ bɔ níhi tsuo a kpɛti, kɛ kekleekle bi kɛ je gbogboehi a kpɛti.—1Mo 25:33; 2Mo 11:5; Kol 1:15; Kpj 1:5.
Kerubihi.
Hiɔwe bɔfohi nɛ a nɔ kuɔ nɛ a tsuɔ ní tsumi klɛdɛɛhi. E slo mɛ ngɛ serafihi a he.—1Mo 3:24; 2Mo 25:20; Yes 37:16; Heb 9:5.
Kita kami.
Munyu nɛ a tuɔ nɛ a kɛ maa nɔ́ ko nɔ mi kaa e ji anɔkuale, aloo si ko nɛ hɛdɔ ngɛ he nɛ nɔ ko maa wo kaa e maa pee nɔ́ ko aloo e be nɔ́ ko pee. Behi fuu ɔ, e peeɔ si nɛ a woɔ nɔ ko nɛ e nɔ kuɔ, titli ɔ, Mawu. Yehowa kã kita nɛ e kɛ ma somi nɛ e kɛ Abraham so ɔ nɔ mi.—1Mo 14:22; Heb 6:16, 17.
Klaa.
A pɔɔ Hebri munyungu neʹphesh kɛ Hela munyungu psykheʹ ɔ sisi tsɔɔmi ke klaa. Ngɛ bɔ nɛ a kɛ munyu nɛ ɔmɛ tsu ní ngɛ Baiblo ɔ mi ha a nya a, e ngɛ heii kaa nɔ́ nɛ a tsɔɔ kɛkɛ ji (1) nimli, (2) lohwehi, aloo (3) nɔmlɔ wami loo lohwe wami. (1Mo 1:20; 2:7; 4Mo 31:28; 1Pe 3:20; hyɛ sisi ningma amɛ) E slo bɔ nɛ Baiblo ɔ kɛ munyu nɛ ji “klaa” a tsu ní ha ngɛ bɔ nɛ jamihi fuu kɛ tsuɔ ní ha a he. Baiblo ɔ tsɔɔ kaa ke a kɛ neʹphesh kɛ psykheʹ tsuo tsu ní ngɛ adebɔ níhi nɛ a ngɛ zugba a nɔ ɔ a blɔ fa mi ɔ, e kɔɔ nɔ́ ko nɛ ngɛ he lo, nɔ́ ko nɛ a ma nyɛ maa pɛtɛ he, nɔ́ ko nɛ a naa kɛ hɛngmɛ, kɛ nɔ́ ko nɛ ma nyɛ ma gbo he. Ngɛ sisi tsɔɔmi nɛ ɔ mi ɔ, behi fuu ɔ, a da nɔ́ nɛ munyunguhi nɛ ji neʹphesh kɛ psykheʹ tsɔɔ ngɛ munyuza fɛɛ munyuza mi ɔ nɔ kɛ tsɔɔ sisi. A tsɔɔ sisi kaa “wami,” “adebɔ nɔ́,” “nɔmlɔ,” “nɔmlɔ mluku ɔ tsuo,” aloo kaa biɛ nane mi dalɔ kɛkɛ (kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, “ye” kɛ ha “ye klaa”). Ngɛ ngmamihi babauu a mi ɔ, a kɛ bɔ nɛ a ma nyɛ maa tsɔɔ “klaa” sisi ha a woɔ sisi ningma amɛ a mi. Ke munyu nɛ ji “klaa” a je kpo ngɛ ngmami ɔ nitsɛ mi aloo sisi ningma mi ɔ, mi tsɔɔmi nɛ a kɛ ha kɛ sɛ hlami ɔ maa yee bua mo konɛ o nu sisi. Ke a ke nɔ ko nɛ́ e tsu nɔ́ ko kɛ e klaa tsuo ɔ, nɔ́ nɛ lɔ ɔ tsɔɔ ji kaa e sa nɛ nɔ ɔ nɛ ngɔ e he wami tsuo, e tsui tsuo, aloo e wami tsuo kɛ tsu. (5Mo 6:5; Mat 22:37) He komɛ ngɛ nɛ ke a kɛ neʹphesh kɛ psykheʹ tsu ní ɔ, e ma nyɛ ma kɔ nɔ́ ko nɛ nɔ ko suɔ wawɛɛ, loo nɔ́ ko nɛ e jloɔ lɛ ɔ he. A ma nyɛ ma tsɛ nɔmlɔ nɛ e gbo loo lohwe nɛ e gbo hu ke klaa.—4Mo 6:6; Abɛ 23:2; Yes 56:11; Hag 2:13.
Klɔuklɔu; Klɔuklɔu peemi.
E tsɔɔ bɔ nɛ Yehowa ngɛ ha; e tsɔɔ je mi bami mi he tsɔmi nɛ pi si. (2Mo 28:36; 1Sam 2:2; Yo 17:11) Ke a kɛ blema Hebri kɛ Hela munyuhi nɛ a tsɔɔ sisi kaa klɔuklɔu aloo klɔuklɔu peemi ɔ kale adesahi (Mak 6:20; Nít 3:21), níhi (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), hehi (Mat 4:5; Nít 7:33; Heb 9:1), kɛ ní peepeehi ɔ, (2Mo 36:4) e tsɔɔ nɔ ko aloo nɔ́ ko nɛ a je kɛ ma si banee aloo nɔ́ ko nɛ a ha nɛ e he tsɔ kɛ ha Mawu nɛ e ngɛ klɔuklɔu ɔ; e tsɔɔ nɔ́ ko nɛ a je kɛ ma si kɛ ha Yehowa sɔmɔmi. Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, munyunguhi nɛ a tsɔɔ sisi ke “klɔuklɔu” kɛ “klɔuklɔu peemi” ɔ tsɔɔ nɔ ko nɛ e je mi bami he tsɔ hulɔ.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
Kojoli.
Ngɛ ma amɛ nɛ Roma ye a nɔ ɔ a mi ɔ, ma a mi kojoli ɔmɛ ji nɔ yemi ɔ nya dali. Ní nɛ a tsuɔ ɔ ekomɛ ji kaa a hyɛɔ konɛ níhi nɛ a ya nɔ pɛpɛɛpɛ, a hyɛɔ sika he sanehi a nɔ, a kojoɔ nihi nɛ a tɔ̃ɔ mlaa a, nɛ a fãa konɛ a gbla nihi a tue.—Nít 16:20.
Kojomi Ligbi.
E ji ligbi pɔtɛɛ ko aloo be pɔtɛɛ ko nɛ Mawu kɛ kojoɔ kuu pɔtɛɛ ko, ma pɔtɛɛ komɛ, aloo adesahi tsuo. E ma nyɛ maa pee be nɛ a kɛ maa gbe ni nɛmɛ nɛ a kojo mɛ nɛ a na kaa a sa gbenɔ ɔ, aloo kojomi ɔ ma nyɛ ma bli blɔ kɛ ha ni komɛ konɛ a he a yi wami nɛ a ná neneene wami. Yesu Kristo kɛ e bɔfo ɔmɛ tu hwɔɔ se “Kojomi Ligbi” ko he munyu, nɛ pi nihi nɛ a ngɛ wami mi ɔ pɛ nɛ a maa kojo, se mohu ni nɛmɛ nɛ a gbo blema a hulɔ.—Mat 12:36.
Kojomi sɛ.
Behi fuu ɔ, e ji kpoku ko nɛ e ya hiɔwe ngɛ kpo nɔ nɛ a kɛ atlakpe lɛ kuɔɔ, he nɛ ma nikɔtɔmahi ma nyɛ maa hi si ngɛ konɛ a kɛ asafo kuuhi nɛ tu munyu nɛ a de mɛ yi mi kpɔhi nɛ a mwɔ. Munyuhi nɛ ji “Mawu kojomi sɛ ɔ” kɛ “Kristo kojomi sɛ ɔ” peeɔ Yehowa blɔ nya tomi nɛ e kɛ maa kojo adesahi ɔ he okadi.—Ro 14:10; 2Ko 5:10; Yo 19:13.
Koli.
E kɔɔ lohwehi a kolihi he. A kɛ nuɔ nyu, a kɛ nu woɔ mi, a kɛ ní ngmami nyu kɛ nu nɛ a kɛ dlaa he woɔ mi, nɛ a kɛ peeɔ la fiami níhi loo titimatihi hulɔ. (1Sam 16:1, 13; 1Ma 1:39; Eze 9:2) A pɔɔ “koli” kɛ ní tsumi ngɛ okadi peemi blɔ nɔ kɛ tsɔɔ he wami kɛ kunimi yemi.—5Mo 33:17; Mika 4:13; Luk 1:69.
Kora tɛ.
Wo mi lohwe tsɔwi komɛ a wuhi lɛ peeɔ tɛ nɛ ɔ. E ngɛ kɔla slɔɔtohi. Ekomɛ tsuɔ, ekomɛ ngɛ futaa, nɛ ekomɛ yuɔ. Tɛ nɛ ɔmɛ hiɛ babauu ngɛ Wo Tsu ɔ mi. Ngɛ Baiblo be ɔ mi ɔ, a naa kora tɛ tsutsu ɔ kaa e he jua wa wawɛɛ, nɛ a kɛ peeɔ muɛ, tue nya ní kɛ ní kpahi.—Abɛ 8:11.
Koros.
Kpa Fiaami.
Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, e kɔɔ kpahi kɛ a he kpɔhi aloo kpahi nɛ dade nyafinyafi ngɛ a nya nɛ a kɛ guaoɔ nihi ɔ he.—Yo 19:1.
Kpatami Ligbi.
E ji Israel bi ɔmɛ a ligbi klɔuklɔu nɛ e he hia pe kulaa. A tsɛɔ lɛ hu ke Yom Kippur (a je kɛ je Hebri munyu nɛ ji yohm hakkippurimʹ ɔ mi, “níhi a nɔ hami ligbi”), a yeɔ ngɛ Etanim nyɔhiɔ ɔ we ligbi nɛ ji 10 nɔ. Ngɛ Hebri Ngmami ɔ mi ɔ, a tsɛɔ jamɛ a ligbi ɔ ke Kpatami Ligbi. Ngɛ jeha mi ɔ, ligbi nɛ ɔ pɛ ji ligbi nɛ osɔfo nɔkɔtɔma pe kulaa a sɛɔ he Klɔuklɔu Pe Kulaa a ngɛ kpe he bo tsu ɔ mi, nɛ e ngɔɔ afɔle sami muɔ ɔ kɛ ya haa ngɛ e yayamihi, kɛ Levi bi kpa amɛ a yayamihi kɛ ni ɔmɛ a yayamihi a he. Jamɛ a afɔle ɔmɛ nɛ a sã a peeɔ afɔle nɛ Yesu maa sã a nini. A ngɔ jamɛ a afɔle ɔ kɛ kpata si kake nyɔngloo kɛ ha adesahi a yayamihi, nɛ e ha nihi he blɔ konɛ a dla a kɛ Yehowa a kpɛti. Jamɛ a ligbi ɔ ji be nɛ a kɛ peeɔ kpe klɔuklɔu, nɛ a haa hwɔ, nɛ e ji he jɔɔmi ligbi, ligbi nɛ a tsu we níhi nɛ a tsuɔ daa a.—3Mo 23:27, 28; Nít 27:9; Kol 1:20; Heb 9:12.
Kpatami nya nɔ́.
Somi daka a nya nɔ́. Osɔfo nɔkɔtɔma pe kulaa a daa somi daka a hɛ mi nɛ e fĩaa yayami afɔle sami muɔ ɔ ngɛ Kpatami Ligbi ɔ nɔ. A je Hebri munyu nɛ a tsɔɔ sisi ke “kpatami nya nɔ́ ɔ” kɛ je peemimunyu ko nɛ e sisi ji “a maa ha (yayami) nɔ” aloo eko ɔ, “a ma tsu (yayami) kɛ je” ɔ mi. A kɛ sika tsu ngmingmiingmi lɛ pee, nɛ kerubihi enyɔ ngɛ daka a nɔ, kake ngɛ daka a nyagbe he kake, nɛ kake hu ngɛ daka a nyagbe he kpa. Be komɛ ngɛ nɛ a tsɛɔ lɛ ke “nya nɔ́ ɔ.”—2Mo 25:17-22; 1Kron 28:11; Heb 9:5.
Kpɔmi nɔ́.
E ji hiɔ nɛ a woɔ konɛ a je nɔ ko kɛ je nyɔguɛ yemi, tue gblami, nɔ́ nami, kɛ yayami mi, aloo konɛ a kɛ je blɔ nya ní tsumi ko po ngɛ nɔ ko nɔ. Pi be fɛɛ be nɛ a kɛ sika woɔ hiɔ nɛ ɔ. (Yes 43:3) Kpɔmi nɔ́ he ma nyɛ maa hia ngɛ si fɔfɔɛ slɔɔtohi a mi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, Yehowa nɔ́ ji kekleekle binyumuhi kɛ kekleekle lohwe kuhi tsuo ngɛ Israel, nɛ e he hia nɛ a wo kpɔmi nɔ́ aloo sika ko konɛ lɔ ɔ nɛ ha nɛ a ye a he ngɛ ní nɛ e sa kaa a kɛ mɛ nɛ tsu ngɛ Yehowa sɔmɔmi mi pɛ ɔ he. (4Mo 3:45, 46; 18:15, 16) Ke na ku ko hɛ mi jɔɛ nɛ a hyɛ we e nɔ saminya nɛ e gbe nɔ ko ɔ, a tsɔɔ kpɔmi nɔ́ nɛ e sa kaa nɔtsɛ ɔ nɛ ha konɛ e ye e he kɛ je gbenɔ fɔ bumi sisi. (2Mo 21:29, 30) Se ke nɔ ko je blɔ nɛ e gbe nɔ ɔ, a be kpɔmi nɔ́ ko nɔ kplɛɛe. (2Mo 35:31) Nɔ́ nɛ he hia pe kulaa ji kaa Baiblo ɔ ma kpɔmi nɔ́ nɛ Kristo wo kɛ gu e he nɛ e kɛ sã afɔle konɛ adesahi nɛ a peeɔ tue bumi ɔ nɛ a ye a he ngɛ yayami kɛ gbenɔ he ɔ nɔ mi.—La 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.
Kpe he.
Munyu nɛ a tsɔɔ sisi ke kpe he ɔ sisi ji “he nya buami; kpe,” se ngɛ ngmamihi fuu a mi ɔ, a tsɛɔ tsu nɛ Yuda bi ɔmɛ kpeɔ ngɛ mi aloo he nɛ a kpeɔ ngɛ kɛ ha Ngmami ɔ kanemi, blɔ tsɔɔmi, fiɛɛmi, kɛ sɔlemi ɔ ke kpe he. Ngɛ Yesu be ɔ mi ɔ, ma fɛɛ ma nɛ e kle saii ngɛ Israel ɔ ngɛ e kpe he, nɛ ma ngua amɛ ngɛ kpe hehi nɛ hiɛ pe kake.—Luk 4:16; Nít 13:14, 15.
Kpekpe.
E ji bo ko nɛ e he wa nɛ a kɛ peeɔ kotokuhi, aloo baagihi, kaa nɔ́ nɛ a kɛ ngma woɔ mi ɔ. Behi fuu ɔ, a ngɔɔ apletsi he bwɔmi yumu kɛ loɔ, nɛ e ji bo nɛ nihi haa kɛ yeɔ kɔmɔ.—1Mo 37:34; Luk 10:13.
Kpiti; Kpititsɛ.
He womi nɔ hiɔ yaya ko. Ngɛ Ngmami ɔ mi ɔ, pi hiɔ nɛ a kɛ biɛ nɛ ɔ tsɛɔ lɛ mwɔnɛ ɔ pɛ he nɛ e kɔɔ, ejakaa pi adesahi pɛ nɛ e ma nyɛ maa nu mɛ, se mohu e pueɔ tadehi kɛ wehi hulɔ. A tsɛɛ nɔmlɔ nɛ hiɔ nɛ ɔ nu lɛ ɔ ke kpititsɛ.—3Mo 14:54, 55; Luk 5:12.
Kpo nɔ.
Kristo.
Kristofo no.
Biɛ nɛ Mawu kɛ wo Yesu Kristo se nyɛɛli ɔmɛ.—Nít 11:26; 26:28.
Kuɛpã tso.
E ji tso ko nɛ nɔ kɛ fɔɔ e kuɛ nya nɛ e ngɔɔ tlomi kɛ kplaa he ngɛ hiɛ kɛ hiɛ, tso ko nɛ a kɛ fɔɔ lohwehi enyɔ a kuɛ mi (behi fuu ɔ nahi) ke a ngɛ ngmɔ humi klama ko aloo zugba lɛ ko gblae. Akɛnɛ nyɔguɛhi pɔɔ kuɛpã tso ngɔmi kɛ tlooɔ tlomihi he je ɔ, a ngɔɔ kuɛpã tso ɔ kɛ tsuɔ ní ngɛ okadi peemi blɔ nɔ kɛ tsɔɔ nyɔguɛ yemi aloo nɔ ko he nɛ e kɛ woɔ nɔ ko sisi, kɛ yi mi wami kɛ nɔ́ nami. Ke a ke a je kuɛpã tso ngɛ nɔ ko nɔ ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa nɔ ɔ ye e he kɛ je nya tsimi, yi mi wami, aloo sisimi mi.—3Mo 26:13; Mat 11:29, 30.
Kunya yelɔ.
Nɔ ko nɛ e kɛ he wami nɛ je mumi yayamihi a ngɔ tsuɔ ní.—Nít 13:6.
L
La taku.
Okadi peemi mi he ko nɛ ‘la kɛ sɔlfa ngɛ tsoe’ ngɛ, nɛ a kaleɔ lɛ hu kaa “gbenɔ enyɔne ɔ.” A ma sake yayami peeli nɛ a tsakee we a tsui, Abosiami, kɛ gbenɔ kɛ gbeje (aloo Hades) tete po kɛ fɔ mi. Mumi mi adebɔ nɔ́, kɛ jehanɛ se hu gbenɔ kɛ Hades nɛ a ji níhi nɛ la be nyɛe maa sã, nɛ a ma sake mɛ kɛ pue mi ɔ tsɔɔ kaa taku nɛ ɔ ji okadi ko, se pi neneene piimi, mohu ɔ, e ji neneene hɛ mi kpatami he okadi.—Kpj 19:20; 20:14, 15; 21:8.
La.
La nɛ a kɛ jeɔ Mawu yi. A fiaa saku kɛ toɔ la he, nɛ nihi laa kɛ jaa Mawu, nɛ la nɛ a laa ke a ngɛ Yehowa Mawu jae ngɛ ma hɛ mi ngɛ sɔlemi we ɔ ngɛ Yerusalɛm ɔ hu piɛɛ he.—Luk 20:42; Nít 13:33; Yak 5:13.
Laami sane nɛ e ngɛ klɔuu.
Lepta.
Ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ, e ji Yuda bi ɔmɛ a sika nyafii pe kulaa nɛ a kɛ akɔblee aloo sika hiɔ pee. A tsɔɔ sisi ke “mite” ngɛ Baiblo sisi tsɔɔmi komɛ a mi.—Mak 12:42; Luk 21:2; sisi ningma amɛ.
Levi; Levi no.
Yakɔb kɛ e yo Lea a binyumu etɛne; jehanɛ se hu wɛtso ɔ nɛ a kɛ e biɛ ɔ wo lɛ ɔ. Levi binyumu etɛ ɔmɛ lɛ a ba pee kuu titli etɛ ɔmɛ nɛ a ba tsɛ mɛ ke Levi bi ɔmɛ a nyatsɛmɛ ɔ nɛ. Be komɛ ɔ, munyu nɛ ji “Levi bi” ɔ kɔɔ wɛtso ɔ tsuo he, se behi fuu ɔ, a kɛ Aaron weku ɔ mi osɔfo ɔmɛ piɛɛ we he. Levi wɛtso ɔ nine sui zugba a nɛ a gba ngɛ Si Womi Zugba a nɔ ɔ eko nɔ, se mohu a ha mɛ ma nguahi 48 ngɛ zugbahi nɛ a ngɔ kɛ ha wɛtso kpa amɛ ɔ a huzu ɔmɛ a mi.—5Mo 10:8; 1Kron 6:1; Heb 7:11.
Leviatan.
E ji lohwe ko nɛ behi fuu ɔ, a kaleɔ lɛ kaa e hiɔ nyu mi, e ma nyɛ maa pee kaa e ji pa mi lohwe ko. Leviatan nɛ a kɛ tsu ní ngɛ Hiob 3:8 kɛ 41:1 ɔ ma nyɛ maa pee nyaka loo pa mi lohwe kpa ko nɛ e kle, nɛ e ngɛ he wami wawɛɛ. Ngɛ La 104:26, e ma nyɛ maa pee kaa wo mi boso he nɔ ko he munyu lɛ a tu ngɛ lejɛ ɔ nɛ. Ngɛ Baiblo ɔ mi he kpahi ɔ, a kɛ Leviatan da si kɛ ha ní kpahi, se pi lohwe pɔtɛɛ ko.—La 74:14; Yes 27:1.
Lohwe he womi wai tɔ.
E ji tɔ ko nɛ a kɛ wai woɔ mi, nɛ a kɛ lohwehi kaa apletsi aloo jijɔ he womi ngmingmiingmi lɛ pee. A ngɔɔ wai ehe kɛ woɔ lohwe he womi wai tɔ ehe mi, ejakaa ke e kuã a, e fiaa nɛ e haa wai tɔ ɔ fuɔ. Lohwe he womi tɔ ehehi ngɛ kpiãa; lohwe he womi tɔ momohi be kpiãa nɛ a pɛ́ɔ ke kɔɔhiɔ da mi.—Yosh 9:4; Mat 9:17.
Lohwe he womi womi kpo.
Jijɔ, apletsi, aloo na bi he womi nɛ a je blɔ nɛ a pee lɛ nɛ a ngmaa ní ngɛ nɔ. E he wa pe ngɔwu nɛ a ngɔ kɛ pee womi kpohi nɛ a kɛ ngma Baiblo ɔ. E ma nyɛ maa pee kaa Hebri Ngmami ɔ fã komɛ ji lohwe he womi womi kpohi nɛ Paulo de Timoteo ke e ngɔ kɛ ba ha lɛ ɔ nɛ. A ngma Ngo Wo ɔ womi kpo ɔmɛ ekomɛ ngɛ lohwe he womi womi kpohi a nɔ.—2Ti 4:13.
Lohwehi a tsɔ̃mi tso.
E ji tso gagaaga ko nɛ dade piɔpiɔɔpiɔ ko ngɛ nya nɛ ngmɔ huli kɛ kpakaa lohwe. A ngɔ lohwehi a tsɔ̃mi tso ɔ kɛ to munyu nɛ juɛmitsɛ tuɔ nɛ e haa nɛ tue bulɔ ɔ kɛ ga womi kpakpa tsuɔ ní ɔ he. ‘Lohwehi a tsɔ̃mi tso ɔmɛ atia simi ɔ’ tsɔɔ bɔ nɛ na ku nɛ e tue mi ti nɛ e sume kaa a kpaka lɛ ɔ peeɔ e ní ha, nɛ lɔ ɔ haa nɛ e plaa e he.—Nít 26:14; Many 3:31.
M
Ma hiɔ nɛ a po kɛ ha nihi.
Mahalat.
E ji munyungu nɛ a kɛ tsuɔ ní ngɛ la lami mi, nɛ e je kpo ngɛ La 53 kɛ 88 ɔ mi. E ma nyɛ maa pee kaa e kɛ Hebri munyungu ko nɛ e sisi ji “gbɔjɔ; nu hiɔ” ngɛ tsakpa, nɛ́ tsɔɔ kaa e sa kaa a kɛ aywilɛho gbi nɛ la, loo a la la a mɔbɔmɔbɔ. Ke o hyɛ munyuhi nɛ ngɛ La 53 kɛ 88 ɔ, o maa na kaa la a mi munyu ɔmɛ ngɛ mɔbɔ.
Makedonia.
Kpokpa ko nɛ e ngɛ Hela yiti je nɛ e he biɛ wawɛɛ ngɛ Alɛksanda Ngua a sisi nɛ́ e ya nɔ nɛ e ye e he hluu kɛ ya si be nɛ Roma bi ɔmɛ ye e nɔ kunimi. Makedonia ji Roma nɔ yemi he ko benɛ bɔfo Paulo ya slaa Yuropa kekleekle ɔ. Paulo ya jamɛ a kpokpa mi si etɛ.—Nít 16:9.
Mana.
Niye ní titli nɛ Israel bi ɔmɛ ye ngɛ a jeha 40 blɔ hiami ngɛ nga kplanaa a nɔ ɔ. Yehowa lɛ e ngɔ kɛ ha mɛ. E ba pueɔ si ngɛ zugba ngɛ nyakpɛ blɔ nɔ daa mɔtu, nɛ bɔ́ haa nɔ, lɛɛ ja He Jɔɔmi Ligbi ɔ nɔ pɛ. Kekleekle be nɛ Israel bi ɔmɛ na mana a, a de ke, “Mɛni ji nɛ ɔ?” aloo, ngɛ Hebri gbi mi ɔ, “man huʼ?” (2Mo 16:13-15, 35) Yesu hu tu mana he munyu ngɛ okadi peemi blɔ nɔ.—Yo 6:49, 50.
Masa be mi.
E kɔɔ abolo nɛ a pee nɛ a kɛ masa wui mi he.—5Mo 16:3; Mak 14:12; 1Ko 5:8.
Masa.
Nɔ́ ko nɛ a kɛ woɔ mamu aloo ma aloo nyu níhi a mi konɛ e fu aloo e gbo; titli ɔ, ma nɛ e gbo momo ɔ eko nɛ e piɛ. A kɛ pɔɔ ní tsumi ngɛ Baiblo ɔ mi kaa yayami kɛ puɛmi he okadi, nɛ a kɛ tsɔɔ bɔ nɛ nɔ́ ko waa kɛ kpaa si ngɛ laami mi ha hulɔ.—2Mo 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.
Maskil.
E ji Hebri munyungu ko nɛ a li nɔ́ tutuutu nɛ e tsɔɔ, nɛ e je kpo ngɛ la kakaaka 13 a yiti blɔ ningma amɛ a mi. E ma nyɛ maa pee kaa e sisi ji “asilɛ nɛ haa nɛ nɔ pueɔ e yi mi tɛ.” Ni komɛ susu kaa Maskil kɛ munyungu ko nɛ a ma nyɛ maa tsɔɔ sisi ke ‘kɛ hɛ si kami nɛ sɔmɔ’ ɔ ngɛ tsakpa.—2Kr 30:22; La 32:Yiti Blɔ.
Matsɛ tso.
E ji tso kpiti aloo tso nɛ nɔ yelɔ ko hɛɛɔ kɛ tsɔɔ he wami nɛ e ngɛ kaa matsɛ ɔ he okadi.—1Mo 49:10; Heb 1:8.
Mawu jami; Mawu gbeye yemi.
Mawu Matsɛ Yemi ɔ.
A kɛ munyu nɛ ɔ tsuɔ ní kɛ haa Mawu nɔ yemi ɔ nɛ e Bi Kristo Yesu ji e nya matsɛ ɔ titli.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.
Mɔtu dodoe.
—Hyɛ NƆKƆ.
Media bi.
Yafet binyumu Madai sisi bimɛ; a po ma ngɛ yokuhi nɛ a ngɛ Iran yoku zugba amɛ nɛ pee se ɔ, e ba pee Media ma a, a nɔ. Media bi hu ngɛ Yerusalɛm ngɛ Pentekoste ligbi ɔ nɔ ngɛ jeha 33 K.F.S.—Nít 2:9.
Mesia.
Mi Dalɔ.
Mi dlami nyɔngma mi kake.
Nɔ́ ko mi dlami nyɔngma mi kake, aloo nɔ́ ko mi dlami lafa mi nyɔngma nɛ ni kakaaka woɔ, titli ɔ, ngɛ jami he je. (Mal 3:10; 5Mo 26:12; Mat 23:23; Heb 7:5) Ngɛ Mose Mlaa nya a, nihi ngɔɔ ngmɔ ní mi dlami nyɔngma mi kakaaka kɛ lohwe lɛlɛɛhi nɛ a ná kɛ piɛɛ ní nɛmɛ nɛ a ngɛ momo ɔmɛ a he ɔ mi dlami nyɔngma mi kakaaka kɛ ya haa Levi bi ɔmɛ daa jeha konɛ a kɛ ye bua mɛ. Levi bi ɔmɛ ngɔɔ mi dlami nyɔngma mi kakaaka nɛ ɔ mi mi dlami nyɔngma mi kakaaka kɛ ya haa Aaron weku ɔ mi osɔfo ɔmɛ konɛ a kɛ ye bua mɛ. Mi dlami nyɔngma mi kakaaka kpahi hu ngɛ. A hyɛ we blɔ kaa Kristofohi nɛ a wo mi dlami nyɔngma mi kakaaka.
Miktam.
Mimɛ.
Yafoyafo ko nɛ e jeɔ via nɛ a náa kɛ jeɔ hu slɔɔtoslɔɔtohi nɛ mio ngɛ a he aloo Commiphora tso ɔ henɔ tsɔwitsɔwi komɛ a mi. Mimɛ piɛɛ níhi nɛ a kɛ peeɔ nu pɔmi nu klɔuklɔu ɔ a he. A ngɔɔ mimɛ kɛ woɔ bohi aloo sa nɔ bohi a mi bɔ nɛ pee nɛ a he nɛ je via, nɛ a kɛ woɔ nu nɛ a kɛ gbɔleɔ (nyɔɔ) nɔ kɛ nu nɛ a kpaa amɛ a mi. A kɛ futuɔ wai mi nɛ a kɛ peeɔ dã nɛ deɔ nɔ. A kɛ mimɛ dlaa ni gbogboehi hulɔ.—2Mo 30:23; Abɛ 7:17; Mak 15:23; Yo 19:39.
Mina.
Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, mina kake peeɔ drakma 100. E jiɔmi ji gram 340.—Luk 19:13.
Mlaa nɔ tɔmi.
—Hyɛ TƆ̃ MLAA NƆ.
Mlaa.
Ke a ngɔ ningma okadi ngua kɛ je e ngmami sisi ɔ, behi fuu ɔ, munyu nɛ ɔ daa si kɛ haa Mose Mlaa a aloo Baiblo ɔ mi kekleekle womi enuɔ ɔmɛ. Ke a ngɔ ningma okadi wayo kɛ ngma a, e ma nyɛ maa da si kɛ ha mlaa kakaakahi nɛ a ngɛ Mose Mlaa a mi ɔ aloo mlaa a mi sisi tomi mlaa ko.—4Mo 15:16; 5Mo 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.
Molok.
Amon bi ɔmɛ a mawu ko; e ma nyɛ maa pee kaa jamɛ a mawu ɔ nɔuu kɛ̃ ji Malkam, Milkom, aloo Molek ɔ nɛ.—Nít 7:43.
Mose Mlaa a.
Muɔ voo.
E ji Hela munyungu aʹbyssos ɔ sisi tsɔɔmi, nɛ nɔ́ nɛ e tsɔɔ ji “nɔ́ nɛ e mi kuɔ wawɛɛ nitsɛ” aloo “nɔ́ voo nɛ e nya be tami.” A kɛ tsu ní ngɛ Hela Ngmami ɔ mi kɛ tsɔɔ nɔ nya tsimi he ko, aloo si fɔfɔɛ ko nɛ nɔ ko ya jeɔ mi nɛ ngɛ kaa nɔ́ nɛ a tsi e nya. E kɔɔ yɔkɔ he, se pi lɔ ɔ pɛ he nɛ e kɔɔ.—Luk 8:31; Ro 10:7; Kpj 20:3.
Mumi klɔuklɔu.
Mumi yayami kɛ ní tsumi.
Hemi kɛ yemi nɛ nihi ngɛ kaa ke adesa gbo ɔ, e mumi ɔ gbo we nɛ e jeɔ nɔmlɔ tso ɔ mi, nɛ e ma nyɛ nɛ e kɛ nihi nɛ a ngɛ wami mi ɔ maa sɛɛ ní, nɛ e peeɔ jã hulɔ, titli ɔ, kɛ guɔ nɔ ko (nɔ́ ko) nɛ mumi yayami ɔmɛ ma nyɛ kɛ ma tsu ní ɔ nɔ. Nɔ́ nɛ Hela munyu pharmakiʹa nɛ a tsɔɔ sisi ke “mumi yayami kɛ ní tsumi” tsɔɔ tutuutu ji “tsopa kɛ ní tsumi.” Munyu nɛ ɔ kɛ mumi yayami kɛ ní tsumi ngɛ tsa kpa, ejakaa blema a, ke nihi ngɛ daimoniohi a he wami hlae konɛ a kɛ ye kunya a, a kɛ tsopa tsuɔ ní.—Gal 5:20; Kpj 21:8.
Mumi.
Hebri munyungu ruʹach kɛ Hela munyungu pneuʹma nɛ a pɔɔ sisi tsɔɔmi ke “mumi” ɔ hɛɛ sisi numihi fuu. Kulaa kɔɔ nɔ́ ko nɛ adesa be nyɛe maa na kɛ e hɛ ngmɛ ɔ he, nɛ e tsɔɔ he wami nɛ ngɛ nyɛɛe. A kɛ Hebri munyungu ruʹach kɛ Hela munyungu pneuʹma a tsuɔ ní kɛ haa (1) kɔɔhiɔ, (2) wami he wami nɛ ngɛ adebɔ níhi nɛ a ngɛ zugba a nɔ ɔmɛ a mi, (3) he wami nɛ jeɔ adesa okadi peemi blɔ nɔ tsui ɔ mi nɛ woɔ lɛ he wami nɛ e deɔ nɔ́ ko aloo e peeɔ nɔ́ ko ngɛ blɔ ko nɔ, (4) munyuhi nɛ jeɔ nɔ ko nɛ a nɛ lɛ kɛ hɛ ngmɛ ɔ ngɔ, (5) mumi mi nimli, kɛ (6) he wami nɛ Mawu kɛ tsuɔ ní, aloo mumi klɔuklɔu ɔ.—2Mo 35:21; La 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.
Mut Laben.
E ji munyungu ko nɛ ngɛ La 9 yiti blɔ ningma a mi. E sisi ji “e kɔɔ binyumu ɔ gbenɔ ɔ he.” Ni komɛ deɔ ke e ji biɛ loo nya blimi munyu kɛ ha la ko nɛ nihi le wawɛɛ, nɛ e sa kaa a kɛ tsu ní ke a ngɛ La 9 ɔ lae.
N
Nado.
Nu ko nɛ e jeɔ via nɛ e he jua wa nɛ e tsuɔ bɔɔ. A náa kɛ jeɔ spikenard tso (Nardostachys jatamansi) ɔ mi. Akɛnɛ nado he jua wa he je ɔ, a kɛ nu yayahi pɔɔ mi futumi, nɛ be komɛ po ɔ, nihi peeɔ abisinia nado. Mo kadi kaa Maako kɛ Yohane tsuo de kaa a ngɔ “nado nu ngmingmiingmi” kɛ pue Yesu nɔ.—Mak 14:3; Yo 12:3.
Nazaret no.
Biɛ nɛ a kɛ tsɛ Yesu kɛ tsɔɔ kaa e je Nazarɛt ma a mi. Eko ɔ, biɛ nɛ ɔ kɛ Hebri munyungu nɛ a tsɔɔ sisi ke ‘tsɛ̃’ ngɛ Yesaya 11:1 ɔ kɔ. Pee se ɔ, a tsɛ Yesu se nyɛɛli ɔmɛ hu jã.—Mat 2:23; Nít 24:5.
Nefilim.
Mɛ ji bimɛ yiwutsotsɛmɛ nɛ bɔfohi nɛ a plɛ a he kɛ pee nimli ɔ kɛ yihi ba fɔ loko nyu kpekpemi ɔ ba.—1Mo 6:4.
Nehilot.
E ji munyungu ko nɛ a li nɔ́ tutuutu nɛ e tsɔɔ, nɛ e je kpo ngɛ La 5 ɔ yiti blɔ ningma a mi. Ni komɛ susu kaa e ji nɔ́ ko nɛ a kpaa ngɛ la fiami mi. A tsɔɔ kaa Nehilot kɛ Hebri munyungu nɛ ji cha·lilʹ (bɛ) ɔ ngɛ tsakpa. Se e ma nyɛ maa da si ha la a nitsɛ hulɔ.
Ngma mi sami; Ngma mi sami he.
E ji blɔ nɔ nɛ a guu kɛ jeɔ ngma kɛ jeɔ ngma tso ɔ he kɛ tsakati ɔ mi; he nɛ a saa ngma mi ngɛ. Blema a, ke ngma a pi ɔ, a ngɔɔ tso kɛ fiaa nɔ nɛ a saa mi, se ke ngma a hiɛ ɔ, a ngɔɔ klama klɛdɛɛhi kaa ní nɛmɛ nɛ lohwehi gblaa kɛ tsuɔ he ní. A toɔ ngma a ngɛ zugba nɛ klama a nyɛɛɔ nɔ. Behi fuu ɔ, ngma mi sami he ɔ ngɛ he ko tɛtlɛɛ nɛ e ya hiɔwe ngɛ he nɛ kɔɔhiɔ fiaa ngɛ.—3Mo 26:5; Yes 41:15; Mat 3:12.
Ngmami ɔ.
Mawu Munyu klɔuklɔu nɛ a ngma a. Hela Ngmami ɔ mi pɛ nɛ munyu nɛ ɔ je kpo ngɛ.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.
Ngmɛdu.
A kɛ munyungu nɛ ɔ tsuɔ ní ngɛ blɔ slɔɔtohi a nɔ ngɛ Ngmami ɔ mi. E ma nyɛ maa da si kɛ ha: (a) wu nɛ a duɔ, (b) nɔ ko sisi bimɛ aloo e nina.
Ninehi nɛ a kɛ pueɔ nɔ nɔ.
A ngɔɔ ninehi kɛ pueɔ nɔ ko nɔ nɛ a kɛ hlaa lɛ kɛ haa ní tsumi klɛdɛɛ ko aloo a hlaa nɔ ɔ konɛ a jɔɔ lɛ, konɛ a tsa lɛ, aloo konɛ a ha lɛ mumi klɔuklɔu ɔ nike ní ɔ eko.—4Mo 27:18; Nít 19:6; 1Ti 5:22.
Níhi a blɔ nya tomi ɔ nyagbe be.
Be nɛ maa sɛ níhi a blɔ nya tomi ɔ aloo Satan je ɔ nyagbe ɔ hlami. Be nɛ ɔ kɛ bami nɛ Kristo ba a tsuo maa ya nɔ ngɛ be kake too mi. Ngɛ Yesu blɔ tsɔɔmi nya a, hiɔwe bɔfohi “ma ya hla nimli yayami ɔmɛ ngɛ dali ɔmɛ a kpɛti” nɛ a ma kpata a hɛ mi. (Mat 13:40-42, 49) Yesu kaseli ɔmɛ suɔ nɛ a le be nɛ jamɛ a “nyagbe be” ɔ maa ba. (Mat 24:3) Loko Yesu maa kpale kɛ ho hiɔwe ya a, e wo e se nyɛɛli ɔmɛ si kaa e kɛ mɛ maa hi si kɛ yaa si jamɛ a be ɔ.—Mat 28:20.
Nihi nɛ a fĩ Hɛrode ma kudɔmi kuu ɔ se.
A tsɛɔ mɛ ke Hɛrode we bi hulɔ. A ji ma kudɔmi kuu ko nɛ a fĩ otihi nɛ Hɛrode ɔmɛ nɛ a ye nɔ ngɛ Roma nɔ yemi ɔ sisi ɔ kɛ ma a hɛ mi ɔ se. Eko ɔ, Saduki bi komɛ hu piɛɛ ma kudɔmi kuu nɛ ɔ he. Hɛrode we bi ɔmɛ kɛ Farisi bi ɔmɛ ya pee kake nɛ a te si kɛ wo Yesu.—Mak 3:6.
Níhi nɛ da.
Nike ní nɛ a kɛ haa nɔ nɛ e ní ngɛ mɔbɔ.
E ji nike ní nɛ a kɛ haa nɔ ko nɛ e hia yemi kɛ buami. Hebri ngmami tui enɛ ɔ he munyu tɛɛ, se Mlaa a kɛ blɔ tsɔɔmi pɔtɛɛ ha Israelbi ɔmɛ ngɛ bɔ nɛ e sa kaa a kɛ ohiatsɛmɛ nɛ hi si haa he.—Mat 6:2.
Nine mi blimi.
Susumi nɔ́ nɛ e kami maa pee kɛ je nine nguɛ gɔleku ɔ nya kɛ ya si sekpɛ nguɛ ɔ nya ke ji kaa nɔ ɔ gbɛ e nguɛ ɔmɛ a mi. Ke kɔni fã peeɔ sɛntimita 44.5 (intsisi 17.5) ɔ, lɛɛ nine mi blimi maa pee sɛntimita 22.2 (intsisi 8.75).—2Mo 28:16; 1Sam 17:4.
Ní peepee yayahi nɛ ngɛ zo.
E ji Hela munyu nɛ ji aselʹgeia a sisi tsɔɔmi. Munyukpɔ nɛ ɔ kɔɔ ní peepeehi nɛ ngɛ hɛdɔ nɛ nɔ ko peeɔ kɛ tɔ̃ɔ Mawu mlaa amɛ a nɔ ɔ he. Nɔ nɛ e kɛ e he woɔ ní peepee nɛ ɔ mi ɔ jeɔ blɔ paa kɛ peeɔ jã nɛ nɔ́ ko pee we lɛ zo. Bɔ nɛ jamɛ a nɔ ɔ peeɔ e ní haa tsɔɔ kaa e be bumi kake po kɛ ha blɔ nya, mlaahi, kɛ sisi tomi mlaahi. Munyu nɛ ɔ kɔ we ní peepee tsɔwitsɔwihi nɛ a dɛ ɔ he.—Gal 5:19; 2Pe 2:7.
Nisan.
E ji biɛ ehe nɛ Yuda bi ɔmɛ wo kekleekle nyɔhiɔ nɛ ji Abib nɛ ngɛ a kalenda klɔuklɔu ɔ nɔ benɛ a kpale kɛ je Babilon nyɔguɛ tso mi kɛ ba a, se ngɛ je ma amɛ a kalenda a nɔ ɔ, lɔ ɔ ji nyɔhiɔ kpaagone. E jeɔ sisi kɛ jeɔ March kpɛti kɛ ya siɔ April kpɛti. (Neh 2:1) A yeɔ Yuda bi ɔmɛ a He Tsɔmi ɔ ngɛ Nisan ligbi 14 ɔ nɔ, nɛ Yesu Kristo to Nyɔmtsɛ ɔ gbɔkuɛ niye ní ɔ sisi ngɛ jamɛ a ligbi ɔ nɔ. (Luk 22:15, 19, 20) Jamɛ a ligbi ɔ nɔ nɔuu nɛ a gbe lɛ ngɛ sɛumi tso ɔ nɔ ɔ nɛ.—Luk 23:44-46.
Nɔ buimi ngmlikiti.
E ji Hela munyu nɛ ji aselʹgeia a sisi tsɔɔmi. Munyukpɔ nɛ ɔ kɔɔ Mawu mlaa amɛ a nɔ tɔmi ngɛ blɔ nɛ ngɛ hɛdɔ nɔ ɔ he. Nɔ nɛ e peeɔ jã a jeɔ e hɛ mi paa kaa e bui nɔ nɛ e pee we lɛ zo; buimi nɛ nɔ ko bui blɔ nya, mlaahi, kɛ sisi tomi mlaahi. Munyu nɛ ɔ kɔ we ní peepee tsɔwitsɔwihi nɛ a dɛ ɔ he.—Gal 5:19; 2Pe 2:7.
Nɔ hyɛlɔ.
Nyumu nɛ e blɔ nya ní tsumi titli ji kaa e maa hyɛ asafo ɔ nɔ nɛ e bu he. Hela munyu epiʹskopos ɔ sisi tutuutu ji kaa nɛ́ o maa hyɛ nɔ́ ko nɔ nɛ o maa po he piɛ. Munyu nɛ ji “nɔ hyɛlɔ” kɛ “nɔkɔtɔma” (presbyʹteros) a kɔɔ blɔ nya kake nɔuu he ngɛ Kristofohi asafo ɔ mi. Munyu nɛ ji “nɔkɔtɔma” a tsɔɔ kaa nɔ nɛ a hla lɛ jã a ngɛ suhi nɛ tsɔɔ kaa e wa, nɛ munyu nɛ ji “nɔ hyɛlɔ” ɔ tsɔɔ ní tsumihi a he je nɛ a hla lɛ ngɛ ɔ.—Nít 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.
Nɔ Jɔɔmi Gbijlɔ.
E ji nɔ́ nɛ a peeɔ daa jeha nɛ a kɛ kaiɔ sɔlemi we ɔ he nɛ a tsukɔ benɛ Antioko Epifane ba ble sɔlemi we ɔ se ɔ. Nyami ɔ jeɔ sisi ngɛ Kislev ligbi 25 nɔ, nɛ e yaa nɔ ligbi kpaanyɔ.—Yo 10:22.
Nɔ́ Nɛ Dooɔ.
E kɔɔ tsohi nɛ a dooɔ wawɛɛ nɛ a jeɔ via liliili ɔmɛ a he. Ngɛ Kpo Jemi 8:11 ɔ, “nɔ́ nɛ dooɔ” ɔ ji duɔ ko nɛ dooɔ nɛ a tsɛɔ lɛ hu ke absinte.
Nɔ nɛ e deɔ níhi nɛ maa ba hwɔɔ se.
Nɔ ko nɛ e tsɔɔ kaa e ngɛ nyɛmi nɛ a kɛ deɔ níhi nɛ maa ba hwɔɔ se. Baiblo ɔ tu kunya yeli, klaali, dodoe mi hyɛli kɛ ni kpahi a he munyu kaa a ji nihi nɛ a deɔ níhi nɛ maa ba hwɔɔ se.—3Mo 19:31; 5Mo 18:11; Nít 16:16.
Nɔ pɛnemi ní tsumi; nɔ pɛnemi sɔmɔmi.
E ji ní nɛ a tsuɔ kɛ yeɔ bua nihi nɛ e fĩ mɛ; e ji sɔmɔmi nɛ a sɔmɔɔ nihi nɛ e fĩ mɛ konɛ a he mi nɛ jɔ mɛ.—Nít 12:25; 2Ko 8:4.
Nɔ pomi.
E ji mɔmlɔtɔ ɔ jemi. E ji nɔ́ ko nɛ a kɛ fɔ Abraham kɛ e bimɛ a nɔ kaa a pee, se a bi we jamɛ a nɔ́ ɔ ngɛ Kristofohi a dɛ. A kɛ tsuɔ ní ngɛ okadi peemi blɔ nɔ ngɛ ngmami slɔɔtohi a mi.—1Mo 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.
Nɔ yayami ɔ.
Nɔkɔ.
Lɔ ɔ nɔuu kɛ̃ nɛ a tsɛɛ ke “mɔtu dodoe ɔ nɛ.” Lɔ ɔ ji nyagbe dodoe nɛ teɔ si ngɛ puje he loko pu ɔ jeɔ kpo. Jamɛ a dodoe ɔ lɛ tsɔɔ kaa je na.—Kpj 22:16; 2Pe 1:19.
Nɔkɔtɔma; Nyumu nɔkɔtɔma.
Nyumu nɛ e wa, se ngɛ Ngmami ɔ mi ɔ, e kɔɔ nɔ ko nɛ e hɛɛ blɔ nya aloo he blɔ ngɛ kpɔ ko mi aloo ma ko mi ɔ he titli. A tsɛ hiɔwe adebɔ níhi hu jã ngɛ Kpo Jemi womi ɔ mi. A tsɔɔ Hela munyu presbyʹteros ɔ sisi kaa “nɔkɔtɔma” ke e kɔɔ nihi nɛ a ní tsumi ji kaa a nyɛɛ hɛ mi ngɛ asafo ɔ mi ɔmɛ a he.—2Mo 4:29; Abɛ 31:23; 1Ti 5:17; Kpj 4:4.
Nɔmlɔ Bi.
Munyu nɛ ɔ je kpo maa pee si 80 ngɛ Sane Kpakpa amɛ a mi. E kɔɔ Yesu Kristo he, nɛ e tsɔɔ kaa kɛ gu fɔmi nɛ a fɔ lɛ ngɛ he lo nya a nɔ ɔ, e ba plɛ adesa, se pi mumi mi adebɔ nɔ́ ko nɛ e tsake e nɔmlɔ tso kɛkɛ. Munyu nɛ ji nɔmlɔ Bi ɔ hu tsɔɔ kaa Yesu ma ha nɛ gbami nɛ a ngma ngɛ Daniɛl 7:13, 14 ɔ maa ba mi. Ngɛ Hebri Ngmami ɔ mi ɔ, a tsɛ Ezekiel kɛ Daniɛl hu ke nɔmlɔ bi kɛ tsɔɔ slɔɔto nɛ ngɛ adesahi nɛ a daa Mawu nane mi kɛ tuɔ munyu ɔ kɛ Mawu ɔ nɛ e ngɔ sɛ gbi kɛ ha mɛ ɔ a kpɛti.—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.
Nu pɔmi.
Nɔ́ nɛ Hebri munyungu ɔ tsɔɔ tutuutu ji “nɛ a ma kpa nɔ ko nu.” A ngɔɔ nu kɛ kpaa nɔ ko aloo nɔ́ ko he kɛ tsɔɔ kaa a jɔɔ nɔ kɛ ha sɔmɔmi klɛdɛɛ ko. Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, a kɛ munyungu ɔ tsuɔ ní ngɛ mumi klɔuklɔu ɔ nɛ a plɛɔ kɛ pueɔ ni nɛmɛ nɛ a hla mɛ kɛ ha hiɔwe hɛ kɛ nɔ fɔmi ɔ a blɔ fa mi.—2Mo 28:41; 1Sam 16:13; Luk 4:18; Nít 10:38; 2Ko 1:21.
Nya sɔumi nɔ́.
E ji nɔ́ ko nɛ a kɛ peeɔ okadi ngɛ nɔ́ ko he (behi fuu ɔ, zu aloo hwo gbaku). Ke a sɔu womi ko, aloo ní kpahi kaa sinyahi kɛ yɔkɔhi a nya a, lɔ ɔ tsɔɔ nɔtsɛ, bɔ nɛ nɔ́ ɔ hi ha, aloo kaa a kplɛɛ nɔ, nɛ e be hae nɛ nɔ ko nɛ e tsake jamɛ a nɔ́ ɔ. Blema a, a kɛ níhi nɛ a he wa (tɛ, suɔ wu, aloo tso) nɛ peeɔ níhi nɛ a kɛ sɔuɔ níhi a nya, nɛ a kpɛ ningma okadihi aloo a tɛni níhi senyasenya ngɛ a nɔ. A kɛ nya sɔumi nɔ́ tsuɔ ní ngɛ okadi peemi mi kɛ tsɔɔ nɔ́ ko nɛ e hi, aloo kɛ tsɔɔ nɔtsɛ, aloo nɔ́ ko nɛ a ngɔ kɛ laa aloo e ji laami sane.—Mat 27:66; Yo 6:27; Efe 1:13; Kpj 5:1; 9:4.
Nyagbe ligbi ɔmɛ.
A kɛ munyu nɛ ɔ kɛ munyuhi kaa jã, nɛ eko ji ‘ligbi ɔmɛ a nyagbe’ tsuɔ ní ngɛ Baiblo gbami mi kɛ tsɔɔ be nɛ níhi nɛ a ya nɔ ngɛ yi nɔ sanehi a mi ɔ ya suɔ a nyagbe kulaa. (Eze 38:16; Dan 10:14; Nít 2:17) Nɔ́ nɛ gbami ɔ kɔ he ɔ lɛ maa tsɔɔ kaa be ɔ ma nyɛ kɔ jeha bɔɔ komɛ aloo jehahi fuu a he. Nɔ́ nɛ e sa kadimi pe kulaa ji kaa, Baiblo ɔ ngɔɔ munyu nɛ ɔ kɛ tsuɔ ní kɛ kɔɔ níhi a blɔ nya tomi nɛ ngɛ amlɔ nɛ ɔ “nyagbe ligbi ɔmɛ” a he, ngɛ bami nɛ Yesu ba nɛ a nɛ kɛ hɛ ngmɛ ɔ mi.—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.
Nyakpɛ níhi; He wami ní tsumihi.
Ni peepeehi aloo níhi nɛ a yaa nɔ nɛ pe he wamihi tsuo nɛ adesahi le, nɛ a tsɔɔ kaa e je nɔ ko nɛ e ngɛ he wami pe adesahi a ngɔ. Be komɛ ɔ, ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ, a nyɛɔ tuɔ nyakpɛ níhi a he munyu kaa “okadihi.”—Mat 11:20; Nít 4:22; Heb 2:4.
Nyɔhiɔ ehe.
Kekleekle ligbi ngɛ nyɔhiɔ fɛɛ nyɔhiɔ nɛ e ngɛ Yuda bi ɔmɛ a kalenda a nɔ, nɛ a yeɔ ligbi nɛ ɔ kaa he nya buami ligbi ko, a yeɔ ní, nɛ a sãa afɔle klɛdɛɛhi. Be komɛ a se ɔ, ligbi ɔ ba pee ma a gbijlɔ ko nɛ e he hia, nɛ nihi tsu we ní ngɛ nɔ.—4Mo 10:10; 2Kron 8:13; Kol 2:16.
Nyɔmtsɛ ɔ Gbɔkuɛ Niye Ní ɔ.
Niye ní nitsɛnitsɛ nɛ ji abolo nɛ masa be mi kɛ wai, nɛ e peeɔ Kristo nɔmlɔ tso ɔ kɛ e muɔ he okadi; Yesu gbenɔ ɔ kaimi. Akɛnɛ enɛ ɔ ji gbijlɔ ko nɛ Ngmami ɔ tsɔɔ kaa e sa kaa Kristofohi nɛ a ye he je ɔ, e da blɔ kaa a tsɛɔ lɛ ke “Kaimi ɔ.”—1Ko 11:20, 23-26.
Nyumu nɛ e ye e he; nyumu nɛ a ngmɛɛ e he.
Benɛ Roma bi ɔmɛ ngɛ nɔ yee ɔ, “nyumu nɛ e ye e he” ɔ ji nɔ nɛ a fɔ lɛ kaa he yelɔ, nɛ e ngɛ ma mi no peemi he blɔhi tsuo. Se “nyumu nɛ a ngmɛɛ e he” ɔ ji nyɔguɛ nɛ a ngmɛɛ e he. Ke a ngmɛɛ nɔ ko he ngɛ mlaa nya a, e náa he blɔ nɛ e ba peeɔ Roma ma a mi no, se a be nyɛe ma ha lɛ ma kudɔmi blɔ nya. Ke a ngmɛɛ nɔ ko he kɛkɛ ɔ, e ye e he ngɛ nyɔguɛ yemi mi, se pi ma mi no peemi he blɔhi tsuo nɛ e ngɛ.—1Ko 7:22.
O
Ohɛ.
Boswellia tso ɔ henɔhi a mi nyu nɛ gbli (yafoyafo). Ke a sã a, e jeɔ via liliili. E piɛɛ níhi nɛ a kɛ peeɔ tsopa kɛ e he via klɔuklɔu ɔ nɛ a kɛ tsuɔ ní ngɛ kpe he bo tsu ɔ kɛ sɔlemi we ɔ mi ɔmɛ a he. A ngɔɔ kɛ piɛɛɔ ngma afɔlehi a he, nɛ a toɔ kɛ piɛɛɔ abolo nɛ a kɛ maa Mawu hɛ mi ngɛ He Klɔuklɔu ɔ he.—2Mo 30:34-36; 3Mo 2:1; 24:7; Mat 2:11.
Okadi.
Osɔfo nɔkɔtɔma.
Ngɛ Hebri Ngmami ɔ mi ɔ, e ji biɛ kpa nɛ a kɛ tsɛɔ “osɔfo nɔkɔtɔma pe kulaa” a. Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, e ngɛ heii kaa munyu nɛ ji “osɔfo nikɔtɔmahi” ɔ kɔɔ osɔfo ɔmɛ a kpɛti nyumuhi nɛ a nɔ kuɔ ɔmɛ a he, e ma nyɛ maa ba kaa e kɔɔ nihi nɛ a sɔmɔ hyɛ kaa osɔfo nɔkɔtɔma pe kulaa nɛ a kple mɛ si ɔ, kɛ osɔfohi a kuu 24 ɔmɛ a nya dali ɔmɛ hu a he.—2Kron 26:20; Ezra 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.
Osɔfo nɔkɔtɔma pe kulaa.
Ngɛ Mose Mlaa a nya a, lɛ ji osɔfo titli nɛ e daa ni ɔmɛ a nane mi ngɛ Mawu hɛ mi nɛ e hyɛɛ osɔfo kpa amɛ a nɔ. Lɛ pɛ nɛ e ngɛ he blɔ kaa e sɛɔ He Klɔuklɔu Pe Kulaa a, nɛ ji se tsu nɛ ngɛ kpe he bo tsu ɔ kɛ pee se ɔ sɔlemi we ɔ mi. E peeɔ jã daa jeha ngɛ Kpatami Ligbi ɔ pɛ nɔ. A tsɛɛ Yesu Kristo hu ke “osɔfo nɔkɔtɔma pe kulaa.”—3Mo 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.
Osɔfo.
Nyumu nɛ e daa si ngɛ Mawu nane mi kɛ haa nihi nɛ e ngɛ sɔmɔe ɔ, nɛ e tsɔɔ ni ɔmɛ Mawu he ní kɛ Mawu mlaahi. Jehanɛ hu ɔ, osɔfohi daa ni ɔmɛ a nane mi ngɛ Mawu hɛ mi, a sãa afɔlehi nɛ a daa mi nɛ a kpaa pɛɛ ha ni ɔmɛ. Loko Mose Mlaa a maa ba a, wekuyi ɔ lɛ e sɔmɔɔ kaa osɔfo kɛ haa e weku ɔ. Ngɛ Mose Mlaa a nya a, nyumuhi nɛ a je Aaron weku ɔ mi ngɛ Levi wɛtso ɔ mi ɔ lɛ a yeɔ osɔfo. Nyumu kpahi nɛ a je Levi wɛtso ɔ mi ɔ yeɔ bua mɛ. Benɛ somi ehe ɔ bɔni ní tsumi ɔ, mumi mi Israel ba pee osɔfohi a ma, nɛ Yesu Kristo ji Osɔfo Nɔkɔtɔma Pe Kulaa.—2Mo 28:41; Heb 9:24; Kpj 5:10.
P
Pã.
Paradeiso.
Paaki ko nɛ e ngɛ fɛu, aloo abɔɔ ko nɛ e ngɛ kaa paaki. Jinɛ he ko nɛ e hi jã ji Eden nɛ́ Yehowa pee kɛ ha Adam kɛ Hawa a. Benɛ Yesu kɛ juli enyɔ ɔmɛ nɛ a ngɛ e kasa nya ngɛ sɛumi tso ɔ nɔ ɔ ngɛ munyu tue ɔ, e tsɔɔ kaa zugba a ma ba plɛ pee paradeiso. Ngɛ 2 Korinto bi 12:4 ɔ, atsinyɛ jemi ko be he kaa munyungu ɔ kɔɔ paradeiso ko nɛ maa ba hwɔɔ se ɔ he, nɛ ngɛ Kpo Jemi 2:7 ɔ, e kɔɔ hiɔwe paradeiso he.—Lahi 4:13; Luk 23:43.
Pentekoste.
E ji gbijlɔ enyɔne ngɛ gbijlɔ ngua etɛ ɔmɛ a kpɛti, nɛ e biɔ nɛ nyumuhi tsuo nɛ a ji Yuda bi ɔ nɛ a ya ye ngɛ Yerusalɛm. Pentekoste sisi ji “(Ligbi) Nyingmi Enuɔne,” nɛ ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, lɔ ɔ ji biɛ nɛ a kɛ tsɛɔ Ngma Kpami Gbijlɔ aloo Otsihi A Gbijlɔ ɔ nɛ a tu a he munyu ngɛ Hebri Ngmami ɔ mi ɔ nɛ. A yeɔ gbijlɔ nɛ ɔ ngɛ ligbi nyingmi enuɔne ɔ nɔ, nɛ a jeɔ be ɔ kanemi sisi ngɛ Nisan ligbi 16 nɔ.—2Mo 23:16; 34:22; Nít 2:1.
Pomegranet.
E ji tso yiblii ko nɛ ngɛ kaa apol, nɛ e sisi ɔ ngɛ kaa jlasi. E toto ɔ he wa, nɛ ní tsɔwitsɔwi lokotoo komɛ ngɛ mi. Wu nyafinyafi nɛ a tsuɔ kɛ nyu ngɛ ní tsɔwitsɔwi ɔmɛ a mi. A pee ní komɛ kaa pomegranet kɛ wo osɔfo nɔkɔtɔma a tade klɔii nɛ kɔni be he ɔ nya fiami ɔ nya, nɛ a pee eko hu kɛ wo titimahi nɛ ji Yakin kɛ Boaz nɛ ngɛ sɔlemi we ɔ hɛ mi ɔ a yi mi kpɔ ɔmɛ a he.—2Mo 28:34; 4Mo 13:23; 1Ma 7:18.
Porneia.
—Hyɛ AJUAMA BƆMI.
Pratorio Buli.
Roma ta buli a kuu ko nɛ a hla mɛ kaa a bu Roma nɔ yelɔ ɔ he. Ta buli a kuu nɛ ɔ ba ná he wami ngɛ ma kudɔmi sanehi a mi nɛ a nyɛɔ fiɔ nɔ yelɔ ko se aloo a kpaa lɛ.—Flp 1:13.
Puɛ.
E sisi numi tutuutu ji nyumu nɛ a puɛ lɛ aloo a ta lɛ. A pɔɔ nyumuhi kaa jã a ní tsumi hami ngɛ matsɛmɛ a wehi a mi, nɛ a sɔmɔɔ kaa manyɛ ɔ kɛ matsɛ plã amɛ a tsɔli aloo a nɔ hyɛli. A tsɛɛ nyumu nɛ pi nɛ a puɛ lɛ, se e ji ma nɔkɔtɔma nɛ e tsuɔ ní ngɛ matsɛ we mi ɔ hu jã. A kɛ tsu ní ngɛ okadi peemi blɔ nɔ kɛ ha nɔ nɛ e ji ‘puɛ ngɛ Matsɛ Yemi ɔ’ he je, nɔ nɛ e yeɔ e he nɔ konɛ e nyɛ nɛ e ngɔ e he tsuo kɛ ha Mawu sɔmɔmi.—Mat 19:12; Est 2:15; Nít 8:27.
R
Rahab.
E ji biɛ nɛ a kɛ tsu ní ngɛ okadi peemi blɔ nɔ ngɛ Hiob womi ɔ, La womi ɔ, kɛ Yesaya womi ɔ mi (tsa pi Rahab nɛ ji yo nɛ Yoshua womi ɔ tu e he munyu ɔ he munyu nɛ a ngɛ tue ngɛ hiɛ ɔ). Ngɛ Hiob womi ɔ mi ɔ, hehi nɛ biɛ nɛ ji Rahab je kpo ngɛ ɔ ha nɛ wa na kaa e ji wo mi lohwe ngua ko; ngɛ Baiblo ɔ mi he komɛ ɔ, a kɛ wo mi lohwe ngua nɛ ɔ tsu ní kɛ da si ha Egipt.—Hio 9:13; La 87:4; Yes 30:7; 51:9, 10.
S
Sadukibi.
E ji Yuda bi ɔmɛ a jami kuu ko nɛ e he biɛ wawɛɛ, nɛ nihi nɛ a ngɛ blɔ nya kɛ osɔfohi nɛ a ngɛ he wami ngɛ níhi nɛ yaa nɔ ngɛ sɔlemi we ɔ ji kuu nɛ ɔ mi bimɛ. A kua kusumihi fuu nɛ a deɔ kɛ nya nɛ Farisi bi ɔmɛ ye nɔ ɔ, nɛ a kplɛɛ we Farisi bi ɔmɛ a hemi kɛ yemi komɛ hu a nɔ. A he we gbogboehi a si tlemi ɔ yi, nɛ a he we yi hu kaa hiɔwe bɔfohi ngɛ. A te si kɛ wo Yesu.—Mat 16:1; Nít 23:8.
Samariabi.
Sisije ɔ, jinɛ a kɛ biɛ nɛ ɔ tsɛɔ Israel bi ɔmɛ a wɛtso nyɔngma matsɛ yemi ɔ nɛ ngɛ yiti je ɔ, se benɛ Asiria bi ɔmɛ ba ye a nɔ kunimi ngɛ jeha 740 L.F.K. se ɔ, a kɛ biɛ nɛ ɔ tsɛɛ ma se bi nɛ Asiria bi ɔmɛ ngɔ mɛ kɛ ba hi lejɛ ɔ hulɔ. Ngɛ Yesu be ɔ mi ɔ, a kɛ biɛ nɛ ɔ tsu we ní ngɛ blɔ yaya nɔ kɛ kɔ we ma nɛ nɔ ko je mi aloo ma kudɔmi he, mohu ɔ, a kɛ tsɛ nihi nɛ a ngɛ jami kuu nɛ kɛ blema Shekem kɛ Samaria he kɛ we ɔ mi. Nihi nɛ a hi jamɛ a jami kuu ɔ mi ɔ ngɛ jami mi hemi kɛ yemi komɛ nɛ ngɛ kpa kulaa ngɛ Yuda bi ɔmɛ a jami ɔ he.—Yo 8:48.
Samaria.
E ji ma ngua kɛ ha wɛtso nyɔngma amɛ ngɛ Israel ma a yiti je. A kɛ biɛ nɛ ɔ tsɛ ma ngua a kɛ wɛtso nyɔngma amɛ tsuo maa pee jeha 200. A to ma ngua nɛ ɔ sisi ngɛ yoku ko nɛ a tsɛɛ ke Samaria a nɔ. Ngɛ Yesu be ɔ mi ɔ, Samaria ji biɛ nɛ a kɛ tsɛɔ Roma kpokpa nɛ ngɛ Galilea ngɛ yiti je ɔ kɛ Yudea ngɛ woyi je ɔ a kpɛti. Yesu pɔɛ fiɛɛmi ngɛ kpokpa nɛ ɔ mi ngɛ e blɔ hiami mi, se be komɛ ngɛ nɛ e guɔ kpokpa a mi nɛ e kɛ nihi nɛ a ngɛ lejɛ ɔ sɛɛɔ ní. Petro ngɔ okadi peemi mi Matsɛ Yemi ɔ nya safe enyɔne ɔ kɛ tsu ní benɛ Samaria bi ɔmɛ a nine su mumi klɔuklɔu ɔ nɔ ɔ.—1Ma 16:24; Yo 4:7; Nít 8:14.
Sami bɔ.
Lohwe nɛ a sãa lɛ tsuo ngɛ afɔle sami la tɛ ɔ nɔ kɛ haa Mawu; afɔle salɔ ɔ si we lohwe ɔ (na ku, agbosu, akpakpo, lahuɛ, aloo beleku lahuɛ) he ko he ko.—2Mo 29:18; 3Mo 6:9; Mak 12:33; Heb 10:6.
Sane kpakpa a.
Sanhedri.
Yuda bi ɔmɛ a kojomi he ngua ngɛ Yerusalɛm. Ngɛ Yesu be ɔ mi ɔ, nimli 71 ji e mi nihi. Nihi nɛ a piɛɛ he ɔmɛ a ti ni komɛ ji, osɔfo nɔkɔtɔma pe kulaa a kɛ ni kpahi nɛ a hɛɛ jamɛ a blɔ nya a hyɛ, wekuhi nɛ a hlaa osɔfo nɔkɔtɔma pe kulaa kɛ jeɔ mi ɔ mi bimɛ, nikɔtɔmahi, wɛtso nya dali kɛ wekuyihi, kɛ womi ngmali.—Mak 15:1; Nít 5:34; 23:1, 6.
Satan.
Sela.
E ji munyungu ko nɛ a kɛ tsuɔ ní ngɛ la fiami loo la lami mi. E je kpo ngɛ La womi ɔ kɛ Habakuk womi ɔ mi. E ma nyɛ maa tsɔɔ kaa ke a ngɛ lae nɛ a su lejɛ ɔ, a mlɛ bɔɔ konɛ a susu la nɛ a la a he, aloo a ha nɛ he numi nɛ ngɛ la a mi ɔ nɛ je kpo heii. Greek Septuagint ɔ tsɔɔ Sela sisi ke di·aʹpsal·ma, nɛ e sisi ji “mlɛmi nɛ a maa mlɛ ke a ngɛ lae.”—La 3:4; Hab 3:3.
Sɛɛtis.
Wo kɔni nguanguahi enyɔ nɛ a ngɛ Libia wo ɔ nya ngɛ Afrika Yiti Je. Blema mele mi ní tsuli yeɔ lejɛ ɔ gbeye, ejakaa wo ɔ fiami ɔ haa nɛ zia nɛ ngɛ wo ɔ nya fɔɔ be fɛɛ be.—Nít 27:30.
Sɛumi tso.
A tsɔɔ Hela munyungu nɛ ji staurosʹ ɔ sisi ke sɛumi tso, nɛ e tsɔɔ tso jai kaa nɔ́ nɛ a gbe Yesu ngɛ nɔ ɔ. Odase ko be nɛ tsɔɔ kaa Hela munyungu staurosʹ ɔ sisi ji klɔɔs nɛ ngɛ kaa nɔ́ nɛ wɔ jali kɛ tsu ní kaa jami mi okadi jeha lafahi abɔ loko Kristo ba a. “Sɛumi tso” ji Hela munyungu ɔ sisi tsɔɔmi nɛ da saminya, ejakaa a kɛ munyungu nɛ ji staurosʹ ɔ hu tsu ní kɛ tsɔɔ bɔ nɛ a ma pii Yesu se nyɛɛli ɔmɛ, nɛ a maa na nɔ́, nɛ a ma pue a hɛ mi si ha. (Mat 16:24; Heb 12:2)—Hyɛ TSO.
Sheminit.
E ji munyungu ko nɛ a kɛ tsuɔ ní ngɛ la fiami mi, nɛ ke a tsɔɔ sisi tɛɛ ɔ, e sisi ji “kpaanyɔne.” E ma nyɛ maa tsɔɔ kaa e sɛ nɛ la a nɛ a ngɛ lae ɔ nya nɛ wa. Ke e kɔɔ la fiami níhi a he ɔ, e ma nyɛ maa tsɔɔ kaa á ngɔ la fiami níhi nɛ a nya wɛ kɛ tsu ní. Nɛ ke nya lɛ a kɛ ngɛ lae ɔ, e ma nyɛ maa tsɔɔ kaa a ngɔ la fiami níhi nɛ a nya wɛ kɛ fia konɛ a kɛ gbi blɛuu nɛ la kɛ nyɛɛ se.—1Kr 15:21; La 6:Yiti Blɔ; 12:Yiti Blɔ.
Si tomi.
Blɔ mi kami susumi nɛ e je kpo si kake pɛ ngɛ blema Hela Ngmami ɔ mi ngɛ Mateo 5:41, eko ɔ, e kɔɔ Roma bi a si tomi kake nɛ e peeɔ mita 1,479.5 (nanewɛɛ 4,854) ɔ he. He etɛ nɛ “si tomi” je kpo ngɛ ngɛ Luka 24:13, Yohane 6:19, kɛ Yohane 11:18 ɔ kɔɔ mlaa nya si tomihi nɛ a tsake kɛ je blema stadio nɛ e ngɛ blema ngmami ɔ mi ɔ he.
Si womi.
E ji si nɛ hɛdɔ ngɛ he nɛ nɔ ko woɔ Mawu kaa a maa pee nɔ́ ko kɛ ha lɛ, e maa sã afɔle ko loo e ma ha lɛ nike ní ko, e ma tsu ní tsumi ko, aloo e maa yu e he kɛ je ní komɛ nɛ tɔmi be a he ɔmɛ a he. E ngɛ kaa kita nɔuu.—Mat 5:33.
Siria; Siriabi.
Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, Siria ji Roma nɔ yemi he, nɛ e ma ngua ji Antiokia. Zugba kpɔhi babauu nɛ ngɛ Siria (a tsɛɛ lɛ hu ke Aram) ngɛ Hebri Ngmami ɔ mi ɔ piɛɛ Siria kpokpa a he. Siria amlaalo ɔ hyɛɔ Palestina tsuo nɔ hulɔ.—Luk 2:2; Nít 18:18; Gal 1:21.
Solomon Ablanaa a.
Ngɛ Yesu be ɔ mi ɔ, e ji he ko nɛ a pee ngɛ sɔlemi we ɔ ngɛ kpo ɔ nɔ pusinɔ he je nɛ a bu yi mi nɛ nihi nyɛɛɔ lejɛ ɔ. Nihi fuu he ye kaa sɔlemi we ɔ nɛ Solomon ma a fã ko nɛ piɛ ji lɔ ɔ nɛ. Yesu nyɛɛ ngɛ lejɛ ɔ ngɛ “ahlabata be mi,” Kristofohi nɛ a sɛ hlami ɔ hu kpe ngɛ lejɛ ɔ nɛ a ja Mawu.—Yo 10:22, 23; Nít 5:12.
Somi.
E ji nɔ́ ko nɛ yaa nɔ ngɛ Mawu kɛ adesahi a kpɛti aloo nɔ́ ko nɛ yaa nɔ ngɛ adesahi sɔuu a kpɛti nɛ tsɔɔ kaa a kplɛɛ nɔ kaa a maa pee nɔ́ ko aloo a be nɔ́ ko pee. Be komɛ ɔ, nihi nɛ a so ɔmɛ a ti nɔ kake pɛ nɛ e sa kaa e tsuɔ nɔ́ nɛ a kplɛɛ nɔ kaa a ma tsu ɔ he ní (nɔ kake somi, nɛ nɔ́ nɛ e tsɔɔ tutuutu ji si womi). Ngɛ be komɛ a mi hu ɔ, nihi nɛ a so ɔ tsuo tsuɔ nɔ́ ko ngɛ somi ɔ he (ni enyɔ a somi). Ngɛ somihi nɛ Mawu kɛ adesahi so ɔ a se ɔ, Baiblo ɔ tuɔ somihi nɛ yaa nɔ ngɛ nɔ ko kɛ nɔ ko a kpɛti, wɛtsohi a kpɛti, mahi a kpɛti, kɛ kuhi a kpɛti ɔ he munyu. Ngɛ somihi tsuo a kpɛti ɔ, somi nɛ Mawu kɛ Abraham, David, Israel ma a (Mlaa somi ɔ), kɛ Mawu Israel ɔ (somi ehe ɔ) so ɔ ji somihi nɛ a he hia wawɛɛ.—1Mo 9:11; 15:18; 21:27; 2Mo 24:7; 2Kron 21:7; Luk 22:29; Nít 3:25; 2Ko 3:6; Heb 8:6.
Somi daka.
Daka nɛ a kɛ akasia tso pee nɛ a ngɔ sika tsu kɛ kpa he nɛ a kɛ to ngɛ kpe he bo tsu ɔ mi He Klɔuklɔu Pe Kulaa a, nɛ pee se ɔ, a kɛ to He Klɔuklɔu Pe Kulaa a ngɛ sɔlemi we ɔ nɛ Solomon ma a mi. A kɛ sika tsu ngmingmiingmi nɛ pee e nya bumi nɔ́ ɔ nɛ, nɛ kerubihi enyɔ nɛ a plɛ a hɛ mi kɛ tsɔɔ a sibi ngɛ e nya nɔ́ ɔ nɔ. Tɛ tɛtlɛɛ enyɔ ɔmɛ nɛ a ngma Kita Nyɔngma amɛ ngɛ a nɔ ɔ ji níhi titli nɛ ngɛ mi.—5Mo 31:26; 1Ma 6:19; Heb 9:4.
Sɔ fɔmi.
Tɛ longolongohi aloo tso tsɔwitsɔwi nɛ a poo aloo tɛhi nɛ a kɛ maa juɛmi nya si. A buaa ní nɛ ɔmɛ a nya kɛ woɔ bo nɛ a ku mi mi aloo buɛ ko mi kɛkɛ a mimiɛɛ lɛ. Nɔ́ nɛ e maa je bo ɔ loo buɛ ɔ mi kɛ nɔ si aloo nɔ́ nɛ a ma je ngɛ mi ɔ ji nɔ́ nɛ a hla a nɛ. A pɔɔ sɔlemi ngɛ enɛ ɔ peemi mi.—Yos 14:2; Abɛ 16:33; Mat 27:35.
Sɔlemi we.
We nɛ a ma ngɛ Yerusalɛm nɛ Israel bi ɔmɛ jaa Mawu ngɛ mi nɛ a kɛ da kpe he bo tsu ɔ nane mi. Solomon ji nɔ nɛ ma kekleekle sɔlemi we ɔ, nɛ pee se ɔ, Babilon bi ɔmɛ hule lɛ ngɔ pue si. Zerubabɛl lɛ ma sɔlemi we enyɔne ɔ benɛ a kpale kɛ je Babilon nyɔguɛ yemi mi kɛ ba a, nɛ pee se ɔ, Hɛrode Ngua a kpale ma. Be komɛ ɔ, a tsɛɛ lɛ ke “we” ɔ.—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Kron 29:1; 2Kron 2:4; Mat 24:1.
Sɔmɔlɔ.
E daa si kɛ ha Hela munyungu diaʹkonos ɔ, a pɔɔ sisi tsɔɔmi ke “sɔmɔlɔ” aloo “tsɔlɔ.” “Sɔmɔlɔ” tsɔɔ nɔ ko nɛ e sɔmɔɔ kaa yemi kɛ bualɔ kɛ haa nikɔtɔmahi a kuu ɔ ngɛ asafo ɔ mi. E sa nɛ e su Baiblo ɔ mi tɛ popoe ɔmɛ a he konɛ e he nɛ su kɛ ha sɔmɔmi he blɔ nɛ ɔ.—1Ti 3:8-10, 12.
Sɔmɔmi ngɛ blɔ klɔuu nɔ.
Stoike we bi je mi ní leli.
Hela je mi ní leli a kuu ko nɛ a tsɔɔ kaa nɔ́ nɛ haa nɔ bua jɔmi ji kaa nɔ ko ma susu e yi mi nɛ e maa hi si ngɛ adebɔ nya. Ngɛ a susumi nya a, juɛmitsɛ nitsɛnitsɛ ji nɔ ko nɛ pi e kɔmɔ ji nɔ́ yeyee aloo bua jɔmi nami.—Nít 17:18.
T
Ta buli a he piɛ pomi níhi.
Níhi nɛ ta buli woɔ aloo a hɛɛɔ kɛ poɔ a he piɛ. Jamɛ a ní ɔmɛ ji dade pɛɛ, dade tade, mlɛmi fimi nɔ́, nane he piɛ pomi nɔ́, kɛ tsɛ̃i.—1Sam 31:9; Efe 6:13-17.
Talɛnt.
E ji Hebri bi ɔmɛ a sɛni tɛ nɛ mi jiɔ pe kulaa kɛ a sika nɛ kle pe kulaa. E jiɔmi ji kilogram 34.2. Hela bi ɔmɛ a talɛnt ɔ klee we, e jiɔmi maa pee kilogram 20.4.—1Kron 22:14; Mat 18:24.
Tarshish melehi.
Tatarɔs.
Ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ, e ji si fɔfɔɛ ko nɛ ke nɔ ko ya je mi ɔ, e ngɛ kaa nɔ́ nɛ a wo lɛ tsu nɛ a ba lɛ si. Lejɛ ɔ nɛ a sake hiɔwe bɔfohi nɛ a gbo tue ngɛ Noa be ɔ mi ɔ ngɔ wo. Hela peemimunyu tartaroʹo (“sake mɛ ngɔ wo Tatarɔs mi”) nɛ a kɛ tsu ní ngɛ 2 Petro 2:4 tsɔɔ we kaa a sake “hiɔwe bɔfo ɔmɛ nɛ a pee yayami ɔ” ngɔ wo wɔ jali a nyazia mi Tatarɔs (nɛ ji tsu womi he ko ngɛ zugba a sisi nɛ mi wo diblii nɛ e ngɛ kɛ ha mawu tsɔwi ɔmɛ ɔ) ko mi. Mohu ɔ, nɔ́ nɛ e tsɔɔ ji kaa Mawu ba mɛ si kɛ je a hiɔwe blɔ he ɔ kɛ blɔ nyahi nɛ jinɛ a ngɛ ɔ, nɛ e ngɔ mɛ kɛ wo juɛmi mi diblii nɛ mi ti si himi ko mi konɛ a ko le Mawu yi mi tomihi nɛ hɛ mi ngɛ nyami ɔ. Diblii mi nɛ a kɛ mɛ wo ɔ hu tsɔɔ bɔ nɛ a nyagbe maa ba ha. Ngmami ɔ tsɔɔ kaa a kɛ a nɔ yelɔ Satan Abosiami ɔ maa ya neneene hɛ mi kpatami mi. Enɛ ɔ he ɔ, Tatarɔs nɛ a ngɔ jamɛ a hiɔwe bɔfo atua tsɔli ɔmɛ kɛ wo mi ɔ tsɔɔ kaa a ba mɛ si kulaa. E slo Tatarɔs ngɛ “muɔ voo” ɔ nɛ a wo ta ngɛ Kpo Jemi 20:1-3 ɔ he.
Titima.
E ji nɔ́ ko nɛ a pee nɛ e daa si jai nɛ e hɛɛ nɔ́ ko. A kɛ titimahi tsu ní ngɛ sɔlemi we ɔ kɛ matsɛ we ɔmɛ nɛ Solomon ma a a mi. A kɛ tsu ní ngɛ okadi peemi blɔ nɔ kɛ tsɔɔ se fimi (1Ti 3:15) aloo nɔ́ ko nɛ e maa hi he nɛ e ngɛ ɔ daa (Kpj 3:12) ngɛ Hela Ngmami ɔ mi.—Many 16:29; 1Ma 7:21.
Titimati.
Nɔ́ ko nɛ a kɛ dade pee nɛ a kpaa kɛ tsɔɔ nɔ́ nɛ e sa kaa nihi nɛ a pee, nɛ a ngɔɔ kɛ laa hulɔ. Behi fuu ɔ, ngɛ okadi peemi blɔ nɔ ɔ, titimatihi a kpami kɛ Yehowa kojomi sɛ gbihi a jajemi aloo ní kpa komɛ nɛ a he hia nɛ a je Mawu ngɔ ɔ lɛ nyɛɛɔ.—1Ko 15:52; Kpj 8:7–11:15.
Tɔ̃ mlaa nɔ.
Tsakati.
Tso.
Tso jai nɛ a fiɔ yayami peelɔ kɛ woɔ he. Blema a, je ma komɛ gbeɔ nihi ngɛ tso jai nɔ aloo a fiɔ gbogboe kɛ woɔ tso jai he konɛ a kɛ bɔ ni kpahi kɔkɔ aloo a kɛ pue nɔ ɔ hɛ mi si. A le Asiria bi ɔmɛ kaa a ji nihi nɛ a peeɔ nihi yi wu tso ní ngɛ ta hwumi mi. A ngɔɔ tso jai kɛ e nya piɔpiɔɔpiɔ kɛ gbɔɔ nihi nɛ a nuu mɛ ngɛ ta mi ɔmɛ a mi mi nɛ e ya jeɔ kpo ngɛ a gugue nɔ nɛ a kɛ mɛ kplaa si. Se ngɛ Yuda bi ɔmɛ a mlaa a nya a, nihi nɛ a pee yayami nguahi kaa musu bɔmi aloo wɔ jami ɔ, kekleekle nɔ́ nɛ a peeɔ ji kaa a fiaa mɛ tɛ nɛ a gboɔ aloo a guɔ blɔ kpahi a nɔ kɛ gbeɔ mɛ, nɛ lɔ ɔ se ɔ, a ngɔɔ a gbogboe ɔmɛ kɛ kplaa tsohi a he konɛ a kɛ bɔ ni kpahi kɔkɔ. (5Mo 21:22, 23; 2Sam 21:6, 9) Be komɛ ɔ, Roma bi ɔmɛ fiɔ yayami peelɔ kɛ woɔ tso jai he kɛkɛ, nɛ e hiɔ tso ɔ nɔ be saii loko piimi, kuma, hwɔ, kɛ pu la haa nɛ e gboɔ. Ngɛ si fɔfɔɛ kpa komɛ a mi ɔ, kaa bɔ nɛ e ba be nɛ a gbe Yesu ɔ, a ngɔɔ plɛɛko kɛ kaa nɔ nɛ a po e nya a ninehi kɛ e nanehi kɛ woɔ tso jai ɔ he. (Luk 24:20; Yo 19:14-16; 20:25; Nít 2:23, 36)—Hyɛ SƐUMI TSO.
Tsopa kɛ e he via.
Yafoyafohi nɛ a jeɔ via slɔɔtohi kɛ balsam nɛ a futu mɛ nɛ a sãa blɛuu nɛ a jeɔ via liliili. A kɛ ní eywiɛ pɔtɛɛ komɛ peeɔ tsopa kɛ e he via slɔɔto ko nɛ a sãa ngɛ kpe he bo tsu ɔ kɛ sɔlemi we ɔ. A sãa tsopa kɛ e he via nɛ ɔ mɔtu kɛ gbɔkuɛ ngɛ tsopa kɛ e he via sami la tɛ nɛ ngɛ He Klɔuklɔu ɔ nɔ, nɛ ngɛ Kpatami Ligbi ɔ nɔ ɔ, a sãa tsopa kɛ e he via a ngɛ He Klɔuklɔu Pe Kulaa a. Ngɛ okadi peemi blɔ nɔ ɔ, e daa si kɛ ha Mawu sɔmɔli anɔkualetsɛmɛ a sɔlemihi nɛ e buɔ tue ɔ. A hyɛ we blɔ kaa Kristofohi nɛ a ngɔ tsopa kɛ e he via kɛ tsu ní.—2Mo 30:34, 35; 3Mo 16:13; Kpj 5:8.
Tsopa kɛ e he via sami níhi.
Níhi nɛ a kɛ sika tsu, sika hiɔ, aloo akɔblee pee nɛ a kɛ tsu ní ngɛ bo tsu ɔ mi kɛ sɔlemi we ɔ. A kɛ sãa tsopa kɛ e he via, nɛ a kɛ jeɔ la ngɛ afɔle sami la tɛ ɔ nɔ, nɛ a kɛ jeɔ kane mi takohi nɛ a sã kɛ jeɔ sika tsu kane tso ɔ mi. A tsɛɔ mɛ ke la jemi níhi hulɔ.—2Mo 37:23; 2Kron 26:19; Heb 9:4.
Tsu mi pomi bo.
Bo saminyayoo ko nɛ a lo nɛ a tɛni kerubihi ngɛ mi nɛ a kɛ po He Klɔuklɔu kɛ He Klɔuklɔu Pe Kulaa a a kpɛti ngɛ kpe he bo tsu ɔ mi kɛ sɔlemi we ɔ.—2Mo 26:31; 2Kron 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3.
Tsui tsakemi.
W
Wai ngami nɔ́.
Behi fuu ɔ, e ji muɔhi enyɔ nɛ a kpɛ ngɛ tɛ sa mi, kake ngɛ hiɔwe pe kake, nɛ a jeɔ puɔ nyafii kɛ jeɔ kake mi kɛ ya sɛɛ kake mi. Ke a naa wai ɔ nɔ ngɛ muɔ ɔ nɛ ngɛ hiɔwe ɔ mi ɔ, e mi nyu ɔ beɔ kɛ ya sɛɔ muɔ ɔ nɛ ngɛ sisi ɔ mi. A kɛ munyu nɛ ɔ tsuɔ ní ngɛ okadi peemi blɔ nɔ kɛ tsɔɔ Mawu kojomi.—Kpj 19:15.
Wami tso.
Tso ko nɛ e hi Eden abɔɔ ɔ mi. Baiblo ɔ tsɔɔ we kaa níhi nɛ a haa wami ngɛ tso ɔ yiblii ɔ nitsɛ mi; mohu ɔ, e daa si kɛ ha neneene wami nɛ ni nɛmɛ nɛ Mawu maa ngmɛ mɛ blɔ nɛ a maa ye tso ɔ yiblii ɔ ma ná a he nɔ mi mami. Ngɛ Kpo Jemi womi ɔ mi ɔ, e ji Mawu blɔ nya tomi nɛ e kɛ maa baa wami yi ɔ he okadi.—1Mo 2:9; 3:22; Kpj 2:7; 22:19.
Wɛ tɛ.
Tɛ longoo ko nɛ a kɛ fɔɔ tɛ ko nɛ e ngɛ kaa lɔ ɔ nɔuu ɔ yi mi, nɛ a ngɔɔ kɛ wɛɛɔ ngma kɛ peeɔ mamu. A ngɔɔ tso kɛ woɔ sisi tɛ ɔ kpɛti konɛ e ha nɛ tɛ longoo ɔ nɛ e ngɛ yi nɔ ɔ nɛ e nyɛ nɛ e po e he. Ngɛ blema Israel bi ɔmɛ a be ɔ mi ɔ, tɛhi nɛ yihi ngɔɔ a ninehi kɛ wɛɛ níhi ngɛ a nɔ ɔ ngɛ wehi fuu a mi. Akɛnɛ ngma nɛ weku ɔ yeɔ daa ligbi ɔ daa si ngɛ tɛhi nɛ nihi kɛ a ninehi wɛɛɔ níhi ngɛ a nɔ ɔ nɔ he je ɔ, Mose Mlaa a ngmɛ́ blɔ kaa a kpɔ̃ wɛ kɛ e mi bi ngɛ nɔ ko dɛ aloo kaa a ngɔ wɛ mi bi kɛ to awaba. Lohwehi plɛɔ wɛ tɛ nguahi nɛ a pee mɛ ngɛ jamɛ a blɔ ɔ nɔ hulɔ.—5Mo 24:6; Mak 9:42.
Womi kpo.
E ji lohwe he womi gagaaga aloo ngɔwu nɛ a ngma ní ngɛ e hɛ mi, nɛ behi fuu ɔ, a kokloɔ kɛ woɔ tso he. A ngma Ngmami ɔ ngɛ womi kpohi a nɔ, nɛ a hyɛ nɔ kɛ ngma e henɔhi kɛ fɔ womi kpo kpahi a nɔ. Benɛ a ngɛ Baiblo ɔ ngmae ɔ, lɔ ɔ ji womi nɛ a ngmaa ní ngɛ nɔ.—Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.
Womi ngmalɔ.
Nɔ nɛ e hyɛɛ Hebri Ngmami ɔ nɔ nɛ e ngmaa e henɔ kɛ fɔɔ womi kpa nɔ. Benɛ Yesu ba zugba a nɔ ɔ, a kɛ biɛ ɔ tsɛ nyumu pɔtɛɛ komɛ nɛ a le Mlaa a saminya. A te si kɛ wo Yesu.—Ezra 7:6, sisi ningma; Mak 12:38, 39; 14:1.
Wɔ; Wɔ jami.
Wɔ ji amaga, nɔ́ ko henɔ, nɔ́ nitsɛ aloo nɔ́ ko nɛ a susu kaa e ngɛ nɛ nihi ma nyɛ ma ja. Wɔ jami ji bumi kɛ suɔmi nɛ a náa kɛ haa wɔ, aloo jami nɛ a jaa wɔ nɛ a woɔ e hɛ mi nyami.—La 115:4; Nít 17:16; 1Ko 10:14.
Wɔ Titima.
Behi fuu ɔ, e ji tɛ ko nɛ maa si kaa tso jai, e ma nyɛ maa pee kaa e ji Baal loo lakpa mawu kpa komɛ a he amagahi nɛ a pee mɛ kaa nyumutso.—2Mo 23:24.
Wɔ tso.
Hebri munyungu nɛ ji (ʼashe·rahʹ) tsɔɔ (1) wɔ tso nɛ daa si kɛ ha Ashera, nɛ ji Kanaan bi a yo mawu nɛ a susu kaa e haa nɛ nɔ fɔɔ, loo (2) yo mawu nɛ ji Ashera a nitsɛ he amaga. E ma nyɛ maa ba kaa wɔ tso ɔmɛ daa si jai, nɛ eko ɔ, a kɛ tso pee e fã ko. E ma nyɛ maa ba kaa e ji tso nɛ a hlɔ loo a kpɛ́, aloo tso nitsɛ nɛ maa si.—5Mo 16:21; Man 6:26; 1Ma 15:13.
Y
Yaholɔ.
Nɔ ko nɛ e kɛ nɔ kpa nɛ e pi e huno aloo e yo náa bɔmi konɛ nɔ ɔ nɛ ha lɛ sika. (A je Hela munyungu porʹne nɛ a tsɔɔ sisi ke “yaholɔ” aloo tuutuu polɔ ɔ kɛ je munyungu ko nɛ e sisi ji “nɔ́ juami” ɔ mi.) E ngɛ mi kaa Baiblo ɔ tu nyumu tuutuu poli a he munyu mohu lɛɛ, se behi fuu ɔ, munyungu nɛ ɔ kɔɔ yo he. Mose Mlaa a kplɛɛ we yahomi nɔ, nɛ ke yaholɔ ngɔ e ní tsumi ɔ mi hiɔwo ɔ eko kɛ ba ha Yehowa ngɛ jami he ɔ, a ngɔɛ, se wɔ jali lɛɛ a guɔ yaholi nɛ a ngɛ a jami he ɔmɛ ɔ a nɔ kɛ náa sika. (5Mo 23:17, 18; 1Ma 14:24) Baiblo ɔ kɛ munyu nɛ ɔ tsuɔ ní ngɛ okadi peemi blɔ nɔ ke e ngɛ nihi, je mahi, aloo blɔ nya tomi ko nɛ e deɔ ke e jaa Mawu se e jaa wɔ ɔ he munyu tue ɔ hulɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, a kale jami blɔ nya tomi nɛ ji “Babilon Ngua a” ngɛ Kpo Jemi womi ɔ mi kaa yaholɔ, ejakaa e kɛ je nɛ ɔ mi nɔ yeli ɔmɛ pee kake ngɛ he wami kɛ ní nami he je.—Kpj 17:1-5; 18:3; 1Kron 5:25.
Yakɔb.
Isak kɛ Rebeka a binyumu. Pee se ɔ, Mawu wo lɛ biɛ nɛ ji Israel ɔ, nɛ e ba pee Israel bi ɔmɛ a blematsɛ (a tsɛɛ mɛ ke Israel bi, nɛ pee se ɔ, a ba tsɛ mɛ ke, Yuda bi). E fɔ binyumuhi 12, nihi nɛ a kɛ a bimɛ ɔmɛ ba pee Israel ma a wɛtso 12 ɔmɛ ɔ. A ya nɔ nɛ a kɛ biɛ Yakɔb ɔ tsɛ Israel ma a aloo Israel bi ɔmɛ.—1Mo 32:28; Mat 22:32.
Yayami afɔle.
Yedutun.
E ji munyungu ko nɛ a li nɔ́ tutuutu nɛ e tsɔɔ, nɛ e je kpo ngɛ La 39, 62 kɛ 77 yiti blɔ ningma amɛ a mi. La nɛ ɔmɛ a yiti blɔ ningma amɛ ji blɔ tsɔɔmi nɛ tsɔɔ bɔ nɛ e sa kaa a la la nɛ ɔmɛ ha. Eko ɔ, e tsɔɔ blɔ nɔ nɛ e sa kaa a gu kɛ la la a, loo la fiami níhi nɛ e sa kaa a kɛ tsu ní. A tsɛɛ Levino ko nɛ e laa ke Yedutun. Lɔ ɔ he ɔ, e ma nyɛ maa pee kaa lɛ, loo e binyumu ɔmɛ lɛ a toɔ bɔ nɛ a laa Yedutun ha a he blɔ nya, loo mɛ lɛ a pee la fiami níhi nɛ a kɛ fiaa la nɛ ɔmɛ.
Yehowa.
Ngmami Klɔuklɔu—Je Ehe Baiblo ɔ kɛ biɛ nɛ ji “Yehowa” a tsu ní si 237 ngɛ Hela Ngmami ɔ mi. Odasehi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔmɛ a he je nɛ a ngma Mawu biɛ ɔ ngɛ mi ɔ nɛ:
1. Tetragrammaton ɔ (nɛ ji, Mawu biɛ ɔ nɛ a ngɔ Hebri ningma okadi eywiɛ יהוה ɔmɛ kɛ ngma a) je kpo ngɛ Hebri Ngmami ɔ henɔhi nɛ a kɛ tsu ní benɛ Yesu ngɛ zugba a nɔ kɛ benɛ e bɔfo ɔmɛ hu ngɛ je mi ɔ mi tsuo.
2. Benɛ Yesu ngɛ zugba a nɔ kɛ benɛ e bɔfo ɔmɛ ngɛ je mi ɔ, Tetragrammaton ɔ je kpo ngɛ Hebri Ngmami ɔ nɛ a tsɔɔ sisi kɛ ba Hela gbi ɔ mi ɔ mi hulɔ.
3. Hela Ngmami ɔ nitsɛ hu bɔ amaniɛ kaa Yesu pɔɔ Mawu biɛ ɔ tsɛmi, nɛ e ha nɛ ni kpahi hu le.—Yo 17:6, 11, 12, 26.
4. Akɛnɛ Hela Ngmami ɔ je Mawu mumi ɔ mi nɛ a kɛ piɛɛ Hebri Ngmami nɛ ngɛ klɔuu ɔ he he je ɔ, Mawu biɛ Yehowa a nɛ e laa ngɛ Ngmami ɔ mi tlukaa a ha nɛ e pee kaa nɔ́ nɛ Baiblo ɔ mi munyu ɔmɛ sɔɛ.
5. Mawu biɛ ɔ nɛ a po lɛ kpiti ɔ je kpo ngɛ Hela Ngmami ɔ mi.—Kpj 19:1, 3, 4, 6.
6. Munyuhi nɛ Yuda bi nɛ a hi si blema a ngma a tsɔɔ kaa Yuda bi nɛ a ji Kristofohi kɛ Mawu biɛ ɔ tsu ní ngɛ a ní ngmami ɔmɛ a mi.
7. Baiblo he ní leli komɛ tsɔɔ kaa e ma nyɛ maa pee kaa Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ Hebri ngmami ɔmɛ nɛ a tsɛ se nɛ ngɛ Hela Ngmami ɔ mi.
8. Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ngɛ Baiblo sisi tsɔɔmihi nɛ ngɛ gbihi nɛ hiɛ pe lafa mi.
Atsinyɛ jemi ko be he kaa sisi numi ngɛ he kaa a maa kpale ngɔ Mawu biɛ nɛ ji Yehowa a kɛ wo hehi nɛ e je kpo ngɛ ngɛ Hela Ngmami ɔ mi ɔ. Jã pɛpɛɛpɛ ji bɔ nɛ nihi nɛ a tsɔɔ Je Ehe Baiblo ɔ sisi ɔ pee. A buɔ Mawu biɛ ɔ wawɛɛ nitsɛ, nɛ a yeɔ gbeye kaa a ma je nɔ́ ko nɛ ngɛ sisije Baiblo ɔ mi ɔ kɛ je mi.—Kpo Jemi 22:18, 19.
Yoku Kuɔmi La.
E ji La 120-134 ɔ yiti blɔ ningma. E ngɛ mi kaa e slo bɔ nɛ nihi nu munyu nɛ ɔ sisi ha mohu lɛɛ, se nihi fuu susu kaa Israelbi ɔmɛ kɛ bua jɔmi laa la 15 nɛ ɔmɛ ke a ngɛ kuɔe kɛ yaa Yerusalem nɛ ngɛ Yuda a konɛ a ya ye gbijlɔ titlii etɛ nɛ a yeɔ daa jeha a.
Yɔkɔ.
Ke ningma okadi wayo lɛ je sisi ɔ (yɔkɔ), e daa si kɛ ha gɔ aloo sãamuɔ. Ke ningma okadi ngua lɛ je sisi ɔ (Yɔkɔ), e daa si kɛ ha okadi peemi mi he ko nɛ gbogboe ɔmɛ ngɛ, nɛ e kɛ Hebri munyungu “Sheol” kɛ Hela munyungu “Hades” kɔ. A kale lɛ ngɛ Baiblo ɔ mi kaa e ji si fɔfɔɛ ko nɛ ní tsumi ko aloo nile ko be.—1Mo 47:30; Fiɛ 9:10; Nít 2:31.
Yuda.
Yakɔb kɛ e yo Lea a binyumu eywiɛne. Benɛ Yakɔb ngɛ e gbenɔ sa nɔ nɛ e ngɛ gbae ɔ, e de to kaa nɔ yelɔ ngua ko nɛ e maa hi si daa a maa je Yuda weku kpa a mi kɛ ba. Yuda weku ɔ mi nɛ Yesu je kɛ ba kaa adesa. A tsɛ wɛtso ɔ ke Yuda, nɛ pee se ɔ, a tsɛ matsɛ yemi ɔ hu ke Yuda.—1Mo 29:35; 49:10; Heb 7:14.
Yudano.
Benɛ Israel wɛtso nyɔngma nɔ yemi ɔ nɔ si ɔ se ɔ, biɛ nɛ ɔ ji biɛ nɛ a kɛ tsɛɛ nɔ ko nɛ e je Yuda wɛtso ɔ mi. (2Ma 16:6) Benɛ a je Babilon nyɔguɛ yemi ɔ mi kɛ ba a, biɛ nɛ ɔ nɛ a kɛ tsɛɛ Israel bi nɛ a je wɛtso slɔɔto ɔmɛ a mi nɛ a kpale kɛ ba Israel ekohu ɔ. (Ezra 4:12) Pee se ɔ, a kɛ biɛ Yuda no ɔ tsu ni ngɛ je ɔ mi tsuo nɛ a kɛ tsɔɔ slɔɔto nɛ ngɛ Israel bi ɔmɛ kɛ ni nɛmɛ nɛ a je Ma Jeli a mahi a mi ɔmɛ a kpɛti. (Est 3:6) Bɔfo Paulo hu kɛ biɛ nɛ ɔ tsu ní ngɛ okadi peemi blɔ nɔ benɛ e ngɛ tsɔe kaa ma nɛ nɔ ko je mi ɔ he hia we ngɛ Kristofohi asafo ɔ mi ɔ.—Ro 2:28, 29; Gal 3:28.
Yufrate Pa.
E ji pa nɛ ka pe kulaa nɛ he hia pe kulaa ngɛ Asia woyi je ngɛ pusinɔ he blɔ, nɛ e ji pa nguahi enyɔ ngɛ Mesopotamia a a kpɛti kake. A tu he munyu kekleekle ngɛ 1 Mose 2:14 ɔ kaa e ji pahi eywiɛ nɛ a ngɛ Eden ɔ a kpɛti kake. A pɔɔ lɛ tsɛmi ke ‘Pa a.’ (1Mo 31:21) E ji zugba nɛ a kɛ ha Israel bi ɔmɛ ɔ yiti je huzu.—1Mo 15:18; Kpj 9:14; 16:12.
Yurim kɛ Tumim.
A ji ní komɛ nɛ osɔfo nɔkɔtɔma a kɛ tsuɔ ní ke ma a sane ko nɛ he hia te si nɛ a ngɛ Yehowa juɛmi hlae ngɛ sane ɔ he, nɛ a kɛ tsuɔ ní kaa bɔ nɛ a fɔ̃ɔ sɔ kɛ hlaa sanehi a mi ɔ. Be fɛɛ be nɛ osɔfo nɔkɔtɔma a maa ya bo tsu ɔ mi ɔ, a kɛ Yurim kɛ Tumim woɔ e tade ɔ gugue nɔ hami nɔ́ ɔ mi. E ngɛ kaa nɔ́ nɛ a kɛ Yurim kɛ Tumim kpa ní tsumi kɛ je be nɛ Babilon bi ɔmɛ kpata Yerusalem hɛ mi ɔ.—2Mo 28:30; Neh 7:65.
Z
Zeo.
Ngɛ mawuhi babauu nɛ Hela bi ɔmɛ jaa amɛ a kpɛti ɔ, mawu nɛ ɔ ji nɔ́ nɛ pe kulaa. Ngɛ Listra ma a mi ɔ, nihi ná susumi nɛ dɛ kaa Banaba ji Zeo. Blema ningmahi nɛ a na ngɛ Listra ma a kasa nya a tu “Zeo osɔfohi” kɛ “pu mawu Zeo” a he munyu. A to mele nɛ Paulo kɛ hia blɔ kɛ je zugba kpɔ nɛ nyu bɔle lɛ nɛ a tsɛɛ ke Mɔlta a nɔ ɔ he so ke “Zeo Binyumu Ɔmɛ,” nɛ ji hawi Kastɔ kɛ Polɔks.—Nít 14:12; 28:11.
Zion; Zion Yoku.
E ji biɛ nɛ a kɛ tsɛɛ Yebus bi ɔmɛ a ma ngua Yebus nɛ a fia gbogbo kɛ wo he nɛ ngɛ yoku nɔ ngɛ Yerusalɛm woyi je ngɛ puje he. Benɛ David nine su jamɛ a ma a nɔ ɔ, e po e matsɛ we ɔ ngɛ lejɛ ɔ, nɛ a tsɛɛ lejɛ ɔ ke “David ma ngua.” (2Sam 5:7, 9) Zion ba pee yoku klɔuklɔu kɛ ha Yehowa, titli ɔ, benɛ David ha nɛ a ngɔ Daka a kɛ ho lejɛ ɔ ya a. Pee se ɔ, a tsɛɛ sɔlemi we ɔ nɛ ngɛ Moria Yoku ɔ nɔ ɔ, kɛ be komɛ hu Yerusalɛm ma a tsuo ke Zion. A kɛ pɔɔ ní tsumi ngɛ okadi peemi blɔ nɔ ngɛ Hela Ngmami ɔ mi.—La 2:6; 1Pe 2:6; Kpj 14:1.
Zugba lɛ.
E ji tlɔɔke nane enyɔtsɛ nɛ okpɔngɔhi gblaa nɛ a kɛ woɔ nihi kɛ tlomi, nɛ a kɛ yaa ta hulɔ.—2Mo 14:23; Many 4:13; Nít 8:28; Kpj 9:9.