Enu ciwo yí jɔ ci gbɔngbɔn kɔkwɛ kɔ do amɛwo ji le Pantekoti hwenu
1. Dre ŋciwo yí yikɔ ji le Pantekoti Xweɖuɖu hwenu.
1 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
YERUSALEM—AFI SI KOŊ YUDATƆWO SUBƆ LE Nu siwo ŋu woƒo nu tsoe le Dɔwɔwɔwo ƒe agbalẽa ƒe gɔmedzedze la ƒe akpa gãtɔ dzɔ le Yerusalem. Yerusalem dua le Yudea towo dome eye wòdidi abe kilometa 55 ene tso Domeƒua gbɔ. Le ƒe 1070 Do Ŋgɔ Na Yesu (D.Y.) la, Fia David xɔ mɔ́ sesẽ si nɔ Zion Toa dzi, eye teƒe sia, kple du siwo wova tso ƒo xlãe lae va nye blema Israel dukɔa ƒe fiadu.
Moria Toa te ɖe Zion Toa ŋu. Blema Yudatɔwo ƒe ŋutinyawo gblɔ be ƒe 1,900 aɖewo do ŋgɔ hafi nu siwo woŋlɔ ɖe Dɔwɔwɔwo ƒe agbalẽa me la nadzɔa, Moria Toa dzie Abraham tsɔ via sa vɔe le kloe. Esi Salomo tu Yehowa ƒe gbedoxɔ gbãtɔ ɖe Moria Toa dzi taa, eva zu dua ƒe akpa aɖe. Ezu teƒe si koŋ Yudatɔwo subɔna le eye wowɔa hadomenu geɖewo hã le afi ma.
Yehowa ƒe gbedoxɔa mee Yudatɔ siwo doa vevie mawusubɔsubɔ le xexea ƒe akpa vovovowo la yina va saa vɔwo, subɔa Mawu eye woɖua azãwo le. Wowɔnɛ alea elabe wodi be yewoawɔ ɖe se si Mawu de dzi. Ede se be: “Wò ŋutsuwo katã nava Yehowa wò Mawu la ŋkume zi etɔ̃ le ƒea me le teƒe si wòatia.” (5 Mose 16:16) Yerusalem kee Sanhedrin (Yudatɔwo ƒe Ʋɔnudrɔ̃ƒe Kɔkɔtɔ) si ganye dukɔa ƒe sewɔtakpeƒea nɔ.
2. Le Pantekoti exwe 33 K.H. ɖe, enujiŋ ciwo yí jɔɔ?
2 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
3. (a) Nyi yí taɖo woatɛnŋ anu mɔ Pantekoti exwe 33 K.H. nyi azan vevi ɖeka le sɛnsɛn adodwitɔ lɔ xolɔlɔ mɛɔ? (b) Lé Piɛ zan Fyɔɖuxu safli le nuxu ci exo le Pantekoti exwe 33 K.H. doɔ?
3 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
4. Lé Kristo hamɛ egbɛ tɔ wakɔ dɔ shigbe hamɛ ci woɖo le exwe 33 K.H. do nɛɔ?
4 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
5. Yayra ciwo yí to so bɔbɔ doju koɖo Kristo hamɛ lɔ le exwe sanŋdi ŋkɔtɔ koɖo le egbɛ mɛɔ?
5 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
ROMA—FIAÐUƑE GÃ AÐE ƑE FIADU Le ɣeyiɣi siwo me nu siwo woŋlɔ ɖe Dɔwɔwɔwo ƒe agbalẽa me nɔ dzɔdzɔmaa, Roma ye nye dugã si me dunyahenyawo de ŋgɔ le wu le xexea me. Enye fiaɖuƒe aɖe si kpɔ ŋusẽ ɖe dukɔ geɖewo dzi ƒe fiadu. Fiaɖuƒe ma keke tso Britania va ɖo Dziehe Afrika, yi Atlantik-ƒugãa to va do ɖe keke Persia-ƒukɔme.
Roma nye du si me dekɔnu, ame ƒomevi vovovowo, gbegbɔgblɔ kple dzixɔse geɖe bɔ ɖo. Mɔ siwo wodo eye woléa be na nyuie la wɔe be mɔzɔlawo kple asitsala siwo tso fiaɖuƒea ƒe nuto vovovoawo me te ŋu vaa fiadua me bɔbɔe. Tɔdziʋu siwo tso asitsadu vovovowo me la va ɖea nuɖuɖuwo kple agba bubu siwo gbɔna du sia me la ɖe Ostia melidzeƒe si gogo Roma dugãa.
Le ƒe alafa gbãtɔ K.Ŋ. mea, ame miliɔn ɖeka kple edzivɔ ye nɔ Roma. Ðewohĩ ame siawo ƒe afã nye nu vlo wɔla siwo wotso kufia na, ɖevi siwo wo dzilawo dzra alo gblẽ ɖi kple gamenɔla siwo Roma-srafowo lé le aʋawɔɣiwo. Kluvi siwo nɔ Roma la dometɔ aɖewo nye Yudatɔ siwo wokplɔ vɛ esi Roma-ʋafia Pompey ɖu Yerusalem dzi le ƒe 63 D.Y. me.
Dziɖuɖuae kpɔa hiãtɔ kolikoli siwo le dua mea ƒe nuhiãhiãwo gbɔ na wo eye wòtu xɔ tsrala gbogbo siwo le teƒe ɖeka la na wo be woanɔ wo me. Gake wotu xɔ gã geɖe siwo nya kpɔ ŋutɔ tsɔ ɖo atsyɔ̃ na dugãa. Xɔ siawo dometɔ aɖewo nye fefewɔƒewo, kamedeƒewo, teƒe siwo wotsɔa yi wɔa avu le kple afi si amewo wɔa tasiaɖam dudimekeke ƒe hoʋiʋliwo le be woatsɔ aɖe modzaka amewo nakpɔ femaxee.
6, 7. Lé Kristo hamɛ lɔ wawa edɔ ci Yesu dɔ wo mɔ wo le ɖe kunu nɔ jukɔnwo pleŋ doɔ?
6 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
7 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
8. Lé Kristo hamɛ lɔ kpenɔdo mì nu doɔ?
8 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
“Amɛ Ðekaɖeka se . . . do Yiŋtɔ Gbemɛ” ( Edɔwawawo 2:5-13 )
“Wole nu ƒom tso Mawu ƒe nu dzɔtsuwo ŋu le mía degbe me míele sesem.”—Dɔwɔwɔwo 2:11
9, 10. Lé mɛɖewo sɔ wowoɖekiwo na faa mɔ yewoaɖe kunu nɔ mɛ ciwo yí dokɔ egbe buwo doɔ?
9 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
10 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
11. Lé mìawɛ adranɔ Fyɔɖuxu ŋɛnywi lɔ nɔ mɛ ciwo yí donɔ egbe ciwo amɛ sugbɔ dedonɔɔ?
11 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
YUDATƆ SIWO NƆ MESOPOETAMIA KPLE EGIPTE Agbalẽ aɖe gblɔ be: “Asiria kple Babilontɔwo kplɔ [Israel] to ewoawo kple Yuda fiaɖuƒea ƒe dzidzimevi siwo woɖe aboyoe la yi Mesopotamia, Media kple Babilonia, eye wonɔ afi ma.” (The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ [175 D.Y.–135 Y.Ŋ.]) Le Ezra 2:64 ƒe nya nua, Israel-vi 42,360 koe dzo le aboyo me le Babilon yi Yerusalem le ƒe 537 D.Y me. Flavius Josephus gblɔ be, Yudatɔ siwo nɔ “Babilonia duwo me” le ƒe alafa gbãtɔ mea ade ame akpewo. Yudatɔ siawoe ŋlɔ agbalẽ siwo woyɔna be Babilontɔwo ƒe Talmud la tso ƒe alafa etɔ̃ va se ɖe ƒe alafa atɔ̃lia me.
Nuŋlɔɖiwo ɖo kpe edzi be ne mede ɖeke oa, Yudatɔwo nɔ Egipte le ƒe alafa adelia D.Y. me. Le ɣeyiɣi ma mea, Yeremiya ɖo gbedeasi aɖe ɖe Yudatɔ siwo nɔ Egipte kple Memfis nutowo me. (Yer. 44:1, etenuŋɔŋlɔ) Anɔ eme be wo dometɔ geɖe ʋu yi Egipte le ɣeyiɣi si me Helatɔwo ƒe kɔnyinyiwo bɔ. Josephus gblɔ be Yudatɔwo nɔ amedzro gbãtɔ siwo ʋu va Aleksandria la dome. Le ɣeyiɣi aɖe megbea, wona teƒe wo koŋ le dugã la me. Le ƒe alafa gbãtɔ mea, Yudatɔ agbalẽŋlɔla Philo ŋlɔ be, yewo de tɔ miliɔn geɖe nɔ du vovovowo me le Egipte, tso “Libia va se ɖe Etiopia ƒe liƒowo dzi.”
12. a) Lé nyɔ ci enyɔnuɖɛtɔ Ʒoɛli nu ɖɛ vajɔ le Pantekoti exwe 33 K.H. doɔ? (b) Nyi yí taɖo Yesu dokplɔtɔwo kpɔkɔ emɔ mɔ Ʒoɛli nyɔnuɖɛ lɔ avamɛɔ?
12 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
13, 14. Lé Piɛ je agbla yí yi nyɔ lɔ ɖo ji mɛ nɔ yi nyɔsetɔwoɔ, yí lé mìawɛ awa yitɔ han ɔ?
13 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
14 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
KRISTOTƆNYENYE LE PONTO Ame siwo Petro ɖe gbeƒã na le ƒe 33 K.Ŋ. ƒe Pentekoste ŋkekea dzia dometɔ aɖewo nye Yudatɔ siwo tso Ponto, si nye Asia Sue ƒe nuto gã aɖe. (Dɔw. 2:9) Edze ƒãa be ame siawo tsɔ nya nyuia yi wo de. Woawoe Petro ŋlɔ eƒe lɛta gbãtɔ na eye wògblɔ be ‘wokaka’ ɖe teƒe vovovowo, Ponto hã le eme. (1 Pet. 1:1) Petro ƒe nuŋlɔɖiawo ɖee fia be, le Kristotɔ siawo ƒe xɔse taa, ‘dodokpɔ vovovowo do nuxaxa na’ wo. (1 Pet. 1:6) Dodokpɔ siawo ƒe ɖewoe nye tsitretsiɖeŋuwo kple yometitiwo.
Lɛta aɖe si Pliny Suetɔ, si nye Bitinia ƒe nutodziɖula, ŋlɔ na Roma Fiagã Trajan na míekpɔ xɔse ƒe dodokpɔ aɖe si me Kristotɔ siwo nɔ Ponto la to. Le ƒe 112 K.Ŋ. la, Pliny ŋlɔ agbalẽ tso Ponto gblɔ be, Kristotɔnyenye le kakam abe “dɔxɔleameŋu” ene eye wòde ame sia ame ƒe agbe afɔku me. Ena mɔnukpɔkpɔ ame siwo nu wotso be wonye Kristotɔwo la be woagbe nu le woƒe xɔse gbɔ, eye wòwua ame siwo mewɔ esia o. Gake ne ame aɖe ƒo fi de Kristo alo do gbe ɖa na mawuwo alo Trajan ƒe kpetatawo la, eɖea asi le eŋu. Pliny lɔ̃ ɖe edzi be “womate ŋu azi Kristotɔ vavãwo dzi be woawɔ nu siawo o.”
15. (a) Enyɔ ci yí Piɛ nuɔ, yí lé amɛwo wa nu doɔ? (b) Nyi yí taɖo amɛ kotokun nɛniɖe ciwo se ŋɛnywi lɔ le Pantekoti exwe 33 K.H. tɛnŋ je yí wa ʒinʒindoshimɛ gbenɔgbe lɔɔ?
15 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
AME SIWO TRƆ DZI ME ZU YUDATƆWO Petro ɖe gbeƒã na “Yudatɔwo kple ame siwo trɔ dzi me zu Yudatɔwo siaa” le ƒe 33 K.Ŋ. ƒe Pentekoste ŋkekea dzi.—Dɔw. 2:10.
Ŋutsu siwo wotia be woakpɔ nuɖuɖu mama ƒe ‘dɔ vevia’ gbɔ la dometɔ ɖekae nye Nikolao ‘si tso Antiokia, ame si hã trɔ dzi me zu Yudatɔ.’ (Dɔw. 6:3-5) Ame siwo trɔ dzi me zu Yudatɔwo la menye Yuda vidzidziwo o, ke boŋ wonye dukɔ bubu me tɔ siwo trɔ dzi me zu Yuda subɔsubɔ me tɔwo. Wobua wo be wonye Yudatɔwo le goawo katã me, elabe wolɔ̃ be yewoasubɔ Israel ƒe Mawu la eye yewoawɔ eƒe Sewo dzi. Wogbe nu le woƒe mawuwo gbɔ, wotso aʋa na woƒe ŋutsuwo eye wowɔ ɖeka kple Israel dukɔa.
Esi woɖe asi le Yudatɔwo ŋu le aboyo me le Babilon le ƒe 537 D.Y. mea, woʋu yi teƒe siwo didi tso Israel gbɔ gake woyi edzi lé Yuda subɔsubɔ me ɖe asi. Esia wɔe be ame siwo nɔ blemadu siwo te ɖe Israel ŋu mea va nya nu tso Yuda subɔsubɔ ŋu. Blemaŋutinyaŋlɔla siwo nye Horace kple Seneca ɖo kpe edzi be, ame geɖe siwo nɔ dukɔ vovovowo mea va kpɔ dzidzɔ ɖe Yudatɔwo kple woƒe dzixɔsewo ŋu, si na wowɔ ɖeka kpli wo eye wotrɔ dzi me zu Yudatɔwo.
16. Lé xwe sanŋdi ŋkɔtɔ mɛ Kristotɔwo dasɛ amɛɖekisɔsɔsavɔn gbɔngbɔn doɔ?
16 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
17. Afɔɖeɖe ci ele mɔ mɛɖe awa keŋ gbɔxwe aje nɔ ʒinʒindoshimɛɔ?
17 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ
18. Mɔnukpɔkpɔ ci yí hun nɔ Kristo nukplavi ciwo yí wa ʒinʒindoshimɛ woɔ?
18 Hlin le Evegbe mɛ , Flansegbe mɛ