17 yatichäwi
¿Janit yatiqir sarañ munxtxa?
NIYA 25 maranakaw Jack sat jaqix kunatsa yaqhipax jan escuelar sarapki ukxa uñjatayna. Ukhamasti, kunatsa yaqhipax jan escuelar sarapki uka tuqitxa jupax sum yati, janiw khitis jupar kʼarintkaspati. Ukat jupax akham siwa: “Kunayman tuqitwa kʼarisipxi, yaqhipax akham sapxituwa: ‘Usuntkächa sayätwa’ [...] ‘Tatajan tatapaw Alaska markan jiwatayna’” sasa. Ukampis akïriw jupatakix wali muspkañänxa; kimsa waynitunakaw jupar akham sapxatayna: “Wali urpu chʼamakapuniwa, ukatwa escuelar jan purinxapxtti” sasa.
Ukhamasti, walja wayn tawaqunakaw yatiqir jan sarañ munxapxiti; yaqhipax pä chuymakiw sarapxi, ukat yaqhipax “janiw sarañ munkti” sasaw qhan sisxapxaraki. Garyt parltʼañäni, yatiqir sarañatakixa usutakiw sartxiri. Jupax akham siwa: “Yatiqir niya puriñampïxasax wal jumpʼitatxta, axsarayasiñaw mantitu [...] utarukiw kuttʼxirïta” sasa. Chiqansa, waljaniw escuelar jan sarañ munapkiti, ukaw escuelar sarañ wali axsarayasiñax sasaw qullañ tuqit yatxattʼatanakax sapxi. Inas nuwasiñatakis jan ukax suma notanak apsuñatakis waytʼapxchistaspa, ukatwa yatiqir sarañax axsarañjamäxaspa. Inas yaqhipax awk taykan sataki yatiqir sarasipkchispa, ukampis llakita jan ukax qaritaki ukhamaw sarapxi.
¡Ukatwa walja wayna tawaqunakax escuelar jan ukax colegior jan sarañ munxapxiti! Estados Unidos markanxa sapüruw niya pä millón yatiqir wawanakax escuelar jan sarapkiti. The New York Times sat qillqatanxa, walja yatiqir wayn tawaqunakaw Nueva York markanxa “colegiorox jan sarañ yatipkiti”, sasaw qhanañchi, ukatxa “janiw uka yatiqirinakar yatichañjamäkiti” sarakiwa.
Ukat yaqhipax janipuniw yatiqañ utar sarxapxiti. Walterax akham siwa: “Janiw kuns yatiqktti, janirakiw kuns lurayasirjamäpkiti, wal waytʼasipxi” sasa. Ukatxa janiw colegior sarxänti. Antoniax niya ukhamaraki luratayna. Jupatakix janipuniw tareanakax lurañjamäkänti. “¿Kunjamaraki jan sum amuyasasti luririststi?” sasaw säna. Ukatxa akham sarakïnwa: “Nayax inamayakiw ukan qunuskirïtxa, ukatwa jan sarxtti” sasa.
Chiqpachansa, taqi yatiqañ utanakanwa jan walinakax utji. Ukampis ¿uka amtanikit jan sarxañäspa? ¿Jan sarxasax kuna jan walinakansa uñjasisma? ¿Tukuyañkam qhiparañatakix kuna amtanakas utjaspa?
Yatiqañ utanxa wali askinak yatichapxi
Michaelax colegion churapki ukham diploma apsusiñatakiw escuelar kuttʼatayna. ¿Kunatsa kuttʼpachäna? Jupax akham siwa: “Yatiqañ utanakan yatichapki ukax wali wakisiriwa, ukwa amuytʼasta” sasa. Ukampis ¿kunas uka yatichäwinakaxa? ¿Nayra sarnaqäwinak pʼiqir katuqañakiti? Ukax janiwa yatichäwikiti, amuytʼañäni, janiw ladrillonak aliq tawqnuqatarukix mä utaw sisksnati.
Jutïrin sum sarnaqañatakiw wawanakax escuelan yatiqapxañapa. Uka tuqitwa Allen Austill sat jaqix parli, jupax niya 18 maranakaw escuelanaka uñjxi, ukat akham siwa: Mä wawax “amuytʼasiñsa, jan walinak askichañsa, qhanpach kuna tuqit lupʼiñsa, kunanak uñtʼañsa [...]. Yatiqañsa jan ukax kuna amtar puriñsa, taqi kun yaqhachañsa escuelan yatiqapxi” sasa.
Ukampis ¿kunjamsa yatiqañ utanxa uka tuqit wawanakar yanaptʼapxaspa? Akham sasaw Salomón sat nayra apnaqirix satayna: “Jan yatiñan jaqinakarusti chʼikhi kankaña yatichañataki, ukhamarak waynanakarus yatiña, amuytʼasiña churañataki” sasa (Proverbios 1:1-4). Wayn tawaqunakax janiwa sum amuytʼasiñ yatipkiti. Ukampis escuelanwa amuytʼasiñxa jukʼamp yatiqapxaspa. Janiwa nayra sarnaqäwinakaki kutin kutini yatiqapkaniti, jan ukasti wali askinak lurañataki amuytʼasiñwa yatiqapxani. Inas yaqhipax kunjamtï yatichaski ukanak kʼumipxakchi, ukampis yatiqañ utan amuytʼasiñ wawanakax yatiqapxi. Geometría yatiqañasa jan ukax nayra sarnaqäwinakat amtañax janis askïkaspa ukham amuysna. Ukampis Barbara Mayer warmix The High School Survival Guide (Colegion sum sarnaqañataki) qillqatan kamsis uk amuyañäni, jupax akham siwa: “Kuntï yatichirinakax examenan mayipki ukanakxa janiwa walja yatiqirinakax amtapkaniti, ukampis kunjamsa yatiqaña jan ukax kunsa amtaña ukaxa janiw armasipkaniti” sasa.
Yatiqatanakax kunjamsa walja tiempotxa maynirux yanaptʼaspa uka tuqit amuytʼir kimsa yatichirinakax akham sapxiwa: “Yatichat jaqinakax taqi kunsa sumpach uñtʼapxi, janiw kuntï liyipki ukanakaki yatipkiti, jan ukasti, kunatix aka urunakan kamachaski ukanaksa sum uñtʼapxaraki, ukhamatwa jukʼamp chʼamachasipxaspa, ukat kuna yatiyäwinakatï utjki ukanaksa jan qhipaqtasa yatipxarakispa. [...] Inas yaqhipax chuymanïxapxchi, jan ukax escuela tukuyatat walja maranakäxchi, ukampis ukham jaqikïsipkiwa” sasa, jupanakax jachʼa yatiqañ utanakan yatichapxi (The Enduring Effects of Education [Yatiqatax jutïrin yanaptʼañatakiwa]).
Maysa tuqitxa, kuntï yatiqañ utan yatiqktan ukarakiw cristianjam Diosan mayitanakap sum phuqañ yanaptʼistaspa. Jumax yatiqañar yatinuqtsta ukat liytʼasiñ sum yatiraksta ukhaxa, Diosan Arupat sumwa yatiqarakisma (Salmo 1:2). Ukat inas sum arstʼañ yatiqsta, ukhamatwa yaqhanakar Diosan arunakapatsa sum yaticharakisma. Ukat nayra sarnaqäwinakatsa, ciencia tuqitsa, geografiatsa, ukat matimaticatsa yatiñasarakiwa, ukhamatwa taqinimpis sum parltʼasisma.
Yatiqañampi, irnaqäwimpi
Mä irnaqäwi jikxatañatakix escuelar sarañax wali wakisiripuniwa. ¿Kunatsa ukham sistanxa?
Mä suma irnaqtʼiritxa akham sasaw Salomonax säna: “Reyinakaruwa servini, janiwa aynachtʼata jaqinakar sirvkaniti” sasa (Proverbios 22:29). Ukax chiqäskapuniwa. Estados Unidos markanir irnaqañ tuqit pʼiqtʼir Ernest Green jaqix akham siwa: “Jan kun sum lurañ yatisasa, walja askinakwa jakäwinxa aptʼasïta” sasa.
Ukhamasti yatiqañ utar jan saririnakax janiwa suma irnaqäwinak jikxatapkaspati. Walterat amtañäni, jupax wali llakkañwa amtasïna, akham siwa: “Walja irnaqäwinakanwa papelanak phuqantayapxitu, ukampis janiw mayansa katuqapkituti, diploma mayipxitu” sasa. Ukat akham sarakiwa: “Awisax jan uñtʼat arunak parlapxi, janiw amuykti, jan amuytʼanïkiristsa ukham amuyasxta” sasa.
Colegio jan tukuyir 16 maranit 24 marankam wayn tawaqunakax waljaniw jan irnaqäwin uñjasipxi, “escuela tukuyirinakat sipansa mä ukhat mä ukhaniw jan irnaqäwinïpkiti, ukat khitinakatï jan irnaqäwinïpki ukanakat sipansa pä ukhampïpxiwa (The New York Times). F. Phillip Rice sat jaqix akham sasaw The Adolescent, sat libropanxa saraki: “Escuelat sarxirinakax jupanakpachas mä punku jistʼantasipkasp ukhamäpxiwa” sasa. Colegio jan tukuyirinakax janiw kunsa sum lurañ yatiqapkiti, ukatwa kun lurañas jupanakatakix wali chʼamäspa.
The Literacy Hoax (Jan sum yatichatanaka) sat libropanxa akham sasaw Paul Coppermanax saraki: “Jichhakiw akham yatxatasi, phayirit irnaqañatakix paqallq maranaka escuelar sarasin liytʼasiñ yatiqañaw wakisi, auto askichañatakisti kimsaqallqu maranakaw munasiraki ukat manqʼañ tuqit jan ukax yaqhanak tuqit uñjirïñatakix llätunka jan ukax tunka maranakaw munasi” sasa. Ukat akham saskakiwa: “Ukhamasti yatichirjam irnaqañatakisa, qullirinakar yanapañatakisa, jan ukax ingenierjam irnaqañatakis ukat sipansa jukʼamp walja maranak yatiqasin suma liytʼasiñaw wakisi” sasa.
Ukhamasti, khitinakatï liytʼasiñ yatiqapki mä arunxa kunatï wakiski ukanak yatiqapki ukanakaxa irnaqäwinakxa jikxatapxakiwa. Ukampis ¿kuna tuqitsa yatiqañ utar sarasax askinak apsuraksna?
Aski jaqïña
Ukatxa yatiqañ utar sarasarakiw kunjam jaqïtas uksa sum uñtʼasirakisma. Michellex jichhax computadoranakampiw irnaqi, ukat akham siwa: “Escuelanwa munkir jan munkir wal irnaqañ yatichapxitu, examenanaksa churayapxitu, arsuyapxitu ukhamawa” sasa.
Mä tawaqux akham sarakiwa: “Escuelanwa aynachtʼañanakar atipañxa yatiqta” sasa. Kuna jan walir purisas yaqhanakampiw jupax juch jaquqasirïna, janis jupax juchanïkaspa ukhama. Yaqhipax yatiqañ utar sapürjam sarasarakiw sum sarnaqañ yatiqapxaraki. Ukampis waljaniw uka tuqit jan wal parlapxi, janis wawanakax amuytʼasiñ sum yatiqapkaspa ukhama. Ukampis wayn tawaqunakax “yatiñ kankañampi, yatichäwinakampi” yatiqapxañapaw sasaw Salomonax säna (Proverbios 1:2). Chiqpachansa, kunapachatï yatiqañ utan wawanakar sum yatichapki ukhaxa wali sumwa wawanakax amuytʼasiñ yatiqapxi, ukat kunsa yäparuw lurapxaraki.
Ukhamasti, yatiqañ utar sarasksta ukhaxa wal yatiqañataki chʼamachasiñamawa. ¿Kunjamsa uk lurasma? Nayraqatxa tareanakat parltʼañäni.
Amuytʼañataki
◻ ¿Kunatsa walja wayn tawaqunakax jan yatiqañ utar sarañ munapki? ¿Kamsasmas jumax uka tuqitxa?
◻ ¿Yatiqañ utanxa kunjamsa amuytʼasiñ yatiqsna?
◻ Yatiqañ utar jan sarxasma ukhaxa, ¿irnaqäwi jikxatañ tuqitxa kunjamakis uñjasisma, ukat kunatsa?
◻ ¿Ukat kuna yaqha askinaksa yatiqarakisma?
[135 janan qhanañchäwipa]
“Nayax inamayakiw ukan qunuskirïtxa, ukatwa jan sarxtti”
[138 janan qhanañchäwipa]
“Jichhakiw akham yatxatasi, phayirit irnaqañatakix paqallq maranaka escuelar sarasin liytʼasiñ yatiqañaw wakisi, auto askichañatakisti kimsaqallqu maranakaw munasiraki ukat manqʼañ tuqit jan ukax yaqhanak tuqit uñjirïñatakix llätunka jan ukax tunka maranakaw munasi”
[136 janan fotonakapa]
Escuelan chiqañchapktam ukaxa juman jakäwimatakix wali askïniwa
[137 janan fotopa]
Khitinakatix escuelan jan sum yatiqapki ukanakatakix irnaqäw jikxatañas wali chʼamawa