Гәдим Јерусәлим нә вахт дағыдылыб? Биринҹи һиссә

Бунун һансы әһәмијјәти вар? Сүбутлар нәји ҝөстәрир?

Бу мәгалә «Ҝөзәтчи Гүлләси»ндә гәдим Јерусәлимин дағылма тарихи илә бағлы елми суалларын мүзакирә олундуғу ики мәгаләдән биринҹисидир. Бу мәгаләләрдә бәзиләриндә чашгынлыг јарадан суаллара ҹаваб олараг дәрин арашдырмалара вә Мүгәддәс Китаба әсасланан дәлилләр ҝәтирилир.

«Тарихчиләр вә археологлар тәрәфиндән Јерусәлимин дағылма тарихи кими б. е. ә. 586-ҹы вә ја 587-ҹи ил гәбул олунубa. Нәјә ҝөрә Јеһованын Шаһидләри бунун б. е. ә. 607-ҹи илдә баш вердијини дејир? Бу тарих нәјә әсасланыр?»

БУ СУАЛЫ бизә охуҹуларымыздан бири үнванламышдыр. Бабил падшаһы II Навуходоносорун Јерусәлим шәһәрини дағытмасынын дәгиг тарихи бизим үчүн нәјә ҝөрә мараг кәсб етмәлидир? Биринҹиси, бу һадисә Аллаһын халгынын тарихиндә ваҹиб дөнүш нөгтәси олмушдур. Бир тарихчинин сөзләринә әсасән, бу, «фаҹиә илә, сөзүн әсил мәнасында, дәһшәтли фаҹиә илә» нәтиҹәләнмишди. Бу тарих 400 илдән чох Күлл-Ихтијар Аллаһа ибадәтин мәркәзи олан мәбәдин дағыдылма тарихидир. Мәзмурчу фәрјад едирди: «Еһ Аллаһ... мүгәддәс мәбәдини мурдар едибләр, Јерусәлими виранәлијә чевирибләр (Мәзмур 79:1).

Икинҹиси, «дәһшәтли фаҹиә»нин нә вахт башладығыны билмәјин вә Јерусәлимдә һәгиги ибадәтин бәрпасы илә бағлы дәгиг Мүгәддәс Китаб пејғәмбәрлијинин неҹә јеринә јетмәсини баша дүшмәјин сајәсиндә Аллаһын Кәламынын нә гәдәр етибарлы олдуғуна әминлијиниз артаҹаг. Нәјә ҝөрә Јеһованын Шаһидләри ҝениш гәбул олунмуш хронолоҝијадан 20 ил фәргләнән бир тарихи әсас ҝөтүрүрләр? Гысаҹа десәк, буна сәбәб Мүгәддәс Китабдакы сүбутлардыр.

«Јетмиш ил» — кимин үчүн?

Јерусәлимин дағылмасындан илләр өнҹә јәһуди пејғәмбәри Јеремја Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасыны баша дүшмәк үчүн ваҹиб ипуҹу вермишди. О, «Јерусәлимдә јашајанларын һамысына» хәбәрдарлыг едиб демишди: «Бүтүн бу өлкә харабаја, дәһшәтли бир јерә чевриләҹәк. Бу милләтләр Бабил падшаһына јетмиш ил гуллуг едәҹәк» (Јеремја 25:1, 2, 11). Сонра пејғәмбәр әлавә едәрәк демишди: «Рәбб белә дејир: “Бабилдә јетмиш илиниз битәндә Мән сизә јенә баш чәкәҹәјәм вә сизи бураја гајтараҹағым барәдә вердијим хош сөзү јеринә јетирәҹәјәм”» (Јеремја 29:10). «Јетмиш ил» нә үчүн верилмишди? Вә бу вахт мүддәти Јерусәлимин дағылма тарихини мүәјјән етмәкдә неҹә көмәк едир?

Бир чох тәрҹүмәләрдә 70 ил «Бабилдә» әвәзинә, «Бабилә» 70 ил јазылыб. Буна ҝөрә дә бәзи тарихчиләр иддиа едирләр ки, 70 иллик дөвр Бабилистан империјасына аиддир. Дүнјәви хронолоҝијаја әсасән, бабиллиләр гәдим Јәһуда вә Јерусәлим торпагларында һарадаса 70 ил, б. е. ә. тәхминән 609—539-ҹу илләрдә пајтахт шәһәри олан Бабил зәбт едиләнә гәдәр һөкмранлыг етмишләр.

Лакин Мүгәддәс Китаб ҝөстәрир ки, бу 70 иллик дөвр әсас етибарилә Аллаһа итаәт едәҹәкләринә сөз вермиш Јәһуда вә Јерусәлим әһалисинә Аллаһ тәрәфиндән верилән ағыр ҹәза иди (Чыхыш 19:3—6). Онлар пис јолларындан әл чәкмәјәндә Аллаһ демишди: «Мән... гулум Бабил падшаһы Навуходоносору... бу өлкәнин, бурада јашајанларын вә бүтүн әтраф милләтләрин үстүнә ҝәтирәҹәјәм» (Јеремја 25:4, 5, 8, 9). Дүздүр, әтраф халглар да Бабил падшаһынын гәзәбинә туш ҝәләҹәкдиләр, анҹаг Јеремја пејғәмбәр Јерусәлимин ишләтдији «бөјүк ҝүнаһ» уҹбатындан бағышланмадығыны, ҹәза олараг јерлә јексан едилдијини вә халгын 70 иллик сүрҝүнә апарылдығыны гејд едир (Мәрсијәләр 1:8; 3:42; 4:6).

Беләликлә, Мүгәддәс Китаба әсасән, бу 70 иллик дөвр Јәһуда үчүн бөјүк ҹәза иди, Аллаһ да бу ҹәзаны һәјата кечирмәк үчүн бир аләт кими бабиллиләрдән истифадә етди. Ејни заманда, Аллаһ јәһудиләрә деди ки, «Бабилдә јетмиш илиниз битәндә... Мән... сизи бураја [Јәһуда торпағына вә Јерусәлимә] гајтараҹағым барәдә вердијим хош сөзү јеринә јетирәҹәјәм» (Јеремја 29:10).

«Јетмиш ил» нә вахт башланды?

Јеремјанын пејғәмбәрлији јеринә јетдикдән 70 ил сонра јашамыш вә Аллаһдан илһам алмыш тарихчи Езра Навуходоносор падшаһ һаггында јазмышды: «Халдејлиләрин падшаһы гылынҹдан гуртаранлары Бабилә сүрҝүнлүјә апарды. Онлар Фарс падшаһларынын һөкмранлығына гәдәр она вә онун оғулларына гул олду. Јеремјанын дили илә дејилән Рәббин сөзү јеринә јетсин дејә јетмиш ил битәнә гәдәр торпаг өз Шәнбә вахтларыны гејд едәрәк бүтүн бу виранәлик мүддәти динҹәлди» (2 Салнамәләр 36:20, 21).

Беләликлә, 70 иллик дөвр әрзиндә Јерусәлим вә Јәһуда торпағы «Шәнбә вахтларыны» гејд етмәли иди. Бу о демәкдир ки, һәмин вахт әкин-бичин олмајаҹагды — нә тарлаја тохум сәпиләҹәкди, нә дә үзүмлүк буданаҹагды (Левилиләр 25:1—5). Аллаһын халгы итаәтсизлик ҝөстәрдији, еләҹә дә, ҝөрүнүр, «динҹлик» (Шәнбә) илләринә риајәт етмәјәрәк ҝүнаһ ишләтдикләри үчүн ҹәза олараг торпаглары беҹәрилмәјәҹәк вә 70 ил бош галаҹагды (Левилиләр 26:27, 32—35, 42, 43).

Јәһуда торпағы нә вахт бош вә әкиб-беҹәрилмәмиш галаҹагды? Әслиндә, Јерусәлим Навуходоносорун башчылығы алтында ики дәфә бабиллиләрин һүҹумуна мәруз галмышдыр (икинҹи һүҹум илләр сонра баш вермишдир). Бәс 70 илин башланғыҹы нә вахта тәсадүф едир? Әлбәттә ки, Навуходоносор илк дәфә Јерусәлими мүһасирәјә алдығы замана јох. Нәјә ҝөрә белә демәк олар? Навуходоносор Јерусәлимдән Бабилә чохлу әсир апарса да, өлкәдә галанлар олмушду. О, һеч шәһәри дә дағытмамышды. Биринҹи сүрҝүндән илләр сонра Јәһудада галан јохсул халг торпағын һесабына јашајырды (2 Падшаһлар 24:8—17). Анҹаг вәзијјәт гәфилдән дәјишди.

Јәһудиләрин үсјаны бабиллиләри ҝери гајытмаға вадар етди (2 Падшаһлар 24:20; 25:8—10). Онлар мәбәдлә бирликдә шәһәри јерлә јексан етдиләр вә әһалинин чох һиссәсини Бабилистана әсир апардылар. Ики ајын ичиндә «бөјүкдән кичијә гәдәр [өлкәдә галан] бүтүн халг вә гошун башчылары галхыб Мисирә гачды, чүнки Халдејлиләрдән [бабиллиләрдән] горхурдулар» (2 Падшаһлар 25:25, 26). Јалныз ондан сонра, јәһуди тәгвими илә једдинҹи, тишри (сентјабр/октајбр) ајында, јәни һәмин илдә бош галан вә беҹәрилмәјән торпаг Шәнбәсини гејд етмәјә башлады. Јәһудиләр Мисирә гачанда Аллаһ Јеремја васитәси илә деди: «Јерусәлим вә бүтүн Јәһуда шәһәрләри үзәринә ҝәтирдијим бәланын һамысыны ҝөрдүнүз» (Јеремја 44:1, 2). Беләликлә, бу һадисә, ҝөрүнүр, 70 иллик дөврүн башланғыҹы олду. Бу, нечәнҹи илдә баш верди? Ҹавабы тапмаг үчүн һәмин дөврүн нә заман сона јетдијини мүәјјән етмәк лазымдыр.

«Јетмиш ил» нә заман сона чатды?

«Фарс падшаһларынын һөкмранлығына гәдәр» јашајан Даниел пејғәмбәр Бабилдә һадисәләрин ичиндә олмуш вә 70 илин нә заман баша чатаҹағыны һесабламышды. О јазмышды: «Мән Даниел Јерусәлимин виранә галаҹағы мүддәтин јетмиш ил олдуғу барәдә Рәббин Јеремја пејғәмбәрә ҝөндәрдији сөзү китаблардан анладым» (Даниел 9:1, 2).

Езра Јеремјанын пејғәмбәрликләри үзәриндә дүшүнмүш вә «јетмиш ил»ин сонуну «Рәбб[ин] Фарс падшаһы... Кири руһландырды»ғы вахтла әлагәләндирмишди (2 Салнамәләр 36:21, 22). Бәс јәһудләр әсирликдән нә заман бурахылдылар? Јәһудиләрин азад едилмәләри һагда фәрман «Фарс падшаһы Кирин һөкмранлығынын биринҹи илиндә» верилди. («Әсас ҝөтүрүлән тарих» адлы чәрчивәјә бахын.) Беләликлә, јәһудиләр һәгиги ибадәти бәрпа етмәк үчүн б. е. ә. 537-ҹи илин сонуна јахын Јерусәлимә гајытдылар (Езра 1:1—5; 2:1; 3:1—5).

Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасына әсасән, 70 иллик дөвр б. е. ә. 537-ҹи илдә битән символик јох, һәрфи бир дөвр иди. 70 или ҝеријә һесабласаг, бу дөврүн башланғыҹы б. е. ә. 607-ҹи илә ҝедиб чыхыр.

Әҝәр илһам алмыш Мүгәддәс Јазылардан олан сүбутлар ајдын шәкилдә Јерусәлимин дағыдылмасынын тарихи кими б. е. ә. 607-ҹи илә ишарә едирсә, бәс онда нәјә ҝөрә мөтәбәр алимләр бунун б. е. ә. 587-ҹи илдә баш вердијини һесаб едирләр? Онлар ики мәлумат мәбәјинә — гәдим тарихчиләрин әсәрләринә вә Птолемејин хроноложи ганунуна әсасланырлар. Демәк олармы ки, бу мәнбәләр даһа етибарлыдыр? Ҝәлин бахаг.

Гәдим тарихчиләр нә дәрәҹәдә дәгиг идиләр?

Јерусәлимин дағылдығы дөврә јахын заманларда јашајан тарихчиләр Јени Бабил падшаһлары һаггында гарышыг мәлуматлар верирләрb. («Јени Бабил падшаһлары» адлы чәрчивәјә бахын.) Тарихчиләрин һадисәләрин ардыҹыллығы вә заманы һаггында ҝәтирдикләри хроноложи мәлуматлар Мүгәддәс Китабда јазыланлара ујғун ҝәлмир. Бәс онларын бу јазылары нә дәрәҹәдә етибарлыдыр?

Јени Бабил дөврүнә ән јахын заманларда јашајан тарихчиләрдән бири Бабилистанын «Бел каһини» Беросдур. Онун б. е. ә. 281-ҹи илдә јаздығы «Бабилистан тарихи» адлы әсәри дөврүмүзә чатмамышдыр вә әсәрин бәзи парчаларына башга тарихчиләрин әсәрләриндә тәсадүф едилир. Берос «Бабилдә бөјүк гајғы илә горунуб-сахланылан китаблардан» истифадә етдијини иддиа едирди¹. Демәк олармы ки, Берос, һәгигәтән дә, дәгиг тарихчи иди? Ҝәлин бир нүмунәјә нәзәр салаг.

Берос јазыр ки, Ассурија падшаһы Синахериб (Санхерив) «гардашынын падшаһлығындан» сонра тахта чыхыб; вә «ондан сонра оғлу [Асархаддон] 8 ил, сонра да Саммуҝес [Шамашшумукин] 21 ил» падшаһ олуб (ЫЫЫ, 2.1, 4). Лакин Беросдан габаг јазылмыш Бабилистанын тарихи сәнәдләриндә дејилир ки, Синахериб тахты гардашындан јох, атасы ЫЫ Саргондан мирас алыб; Асархаддон 8 ил јох, 12 ил, Шамашшумукин исә 21 ил јох, 20 ил падшаһлыг едиб. Алим Робертус ван дер Спек Беросун Бабил хронолоҝијасына мүраҹиәт етдијини гәбул едир, анҹаг бунунла белә о јазыр: «Бу, она өз әлавәләрини вә дәјишикликләрини етмәјә мане олмамышдыр»².

Бәс башга алимләр Берос һаггында нә фикирдәдирләр? «Адәтән, әввәлләр Берос тарихчи кими гәбул олунурду», — дејә Беросун әсәрләри үзәриндә дәрин арашдырмалар апаран алим Стенли Бөрстин гејд едир. Бунунла белә, о белә бир нәтиҹә чыхарыр: «Әслиндә онун ҝөрдүјү иш тарихчи олмаг үчүн кифајәт дејил. “Бабилистан тарихи” әсәри там шәкилдә әлимиздә олмаса да, орадакы садә сәһвләр адамда тәәҹҹүб доғурур... Тарихчи үчүн белә сәһвләр јолверилмәздир; бундан белә гәнаәтә ҝәлмәк олар ки, Беросун мәгсәди һадисәләри тарихи бахымындан дәгиг тәсвир етмәк дејилди»³.

Јухарыда дејиләнләр барәдә нә фикирләширсиниз? Һәгигәтән дә, Беросун һесабламаларында дәгиглик вә ардыҹыллыг вармы? Бәс өз хронолоҝијаларынын бөјүк гисмини Беросун јаздыгларына әсасландыран диҝәр гәдим тарихчиләр барәдә нә демәк олар? Онларын тарихлә бағлы чыхартдыглары нәтиҹәләри етибаралајиг һесаб етмәк олармы?

Птолемејин хроноложи гануну

Б. е. ә. 587-ҹи ил тарихинин тәсдиги кими, һәмчинин ерамызын ЫЫ әсриндә јашамыш астроном Клавди Птолемеј тәрәфиндән тәртиб олунмуш «Чарларын хроноложи гануну»ндан истифадә едилир. Птолемејин тәртиб етдији падшаһларын сијаһысы, Јени Бабил дөврү дә дахил олмагла, гәдим тарих хронолоҝијасынын онурға сүтуну һесаб олунур.

Птолемеј сијаһысыны Јени Бабил дөврү битәндән 600 ил сонра тәртиб етмишдир. Бәс јахшы, сијаһыда олан биринҹи падшаһын һөкмранлыға нә вахт башладығыны о неҹә мүәјјән етмишдир? Птолемеј изаһ едир ки, сијаһыдакы биринҹи падшаһ олан «Набонасарын һөкмранлығынын башланғыҹыны» гисмән ај тутулмаларына әсасланараг астрономик һесабламаларла һесабланыб⁴. Беләликлә, Британија музејиндә ишләјән Кристофер Уолкер дејир ки, «Птолемејин хроноложи гануну тарихчиләрә падшаһларын нә заман тахта чыхдыглары вә өлдүкләри барәдә дәгиг мәлумат чатдырмаг мәгсәдилә јох,.. астрономлары ардыҹыл хронолоҝија илә тәмин етмәк мәгсәдилә тәртиб олунмушдур»⁵.

«Узун мүддәтдир ки, бу хроноложи ганун астрономик ҹәһәтдән дәгиг һесаб олунур... Лакин онун астрономик бахымдан дәгиг олмасы тарихи бахымындан да етибара лајиг олдуғуну ҝөстәрмир», — дејә Птоломејин гаты тәрәфдарларындан бири Лео Депаут јазыр. Профессор Депаут сөзләринә әлавә едәрәк падшаһларын сијаһысы барәдә дејир: «Еркән падшаһлара ҝәлдикдә [Јени Бабил падшаһлары да дахил олмагла], һәр бир падшаһын идарә етдији вахты мүәјјән етмәк үчүн хроноложи гануну михи јазыларла мүгајисә етмәк лазымдыр»⁶.

Птолемејин хроноложи ганунунун тарихи дәгиглијини јохламаға көмәк едән бу «михи јазылар» нәдир? Бура Јени Бабил дөврүндә вә ја она јахын вахтларда јашамыш мирзәләр тәрәфиндән гәләмә алынмыш михи јазы сәнәдләри — Бабилистан салнамәләри, падшаһларын адларынын сијаһылары вә игтисади-тәсәррүфат лөвһәҹикләри дахилдир⁷.

Птолемејин тәртиб етдији сијаһыны михи јазы мәтнләри илә неҹә мүгајисә етмәк олар? Ашағыда ҝәтирилән «Птолемејин хроноложи ганунунун гәдим лөвһәҹикләрлә мүгајисәси» адлы чәрчивәдә Птолемејин сијаһысынын бир парчасы ҝәтирилир вә михи сәнәдләрлә мүгајисә олунур. Диггәт јетирин ки, Птолемеј Кандалану илә Набонид арасындакы Бабилистан падшаһларындан јалныз дөрдүнүн адыны ҝөстәриб. Лакин «Урук падшаһлар сијаһысы» кими танынан михи јазы мәтнинин бир һиссәсиндән мәлум олур ки, һәмин арада дөрд јох, једди падшаһ һөкмранлыг етмишдир. Бәс онларын һөкмранлығыны гыса вә әһәмијјәтсиз һесаб етмәк олар? Бир игтисади-тәсәррүфат михи јазы лөвһәҹијиндә јазылана әсасән, онлардан бири једди ил падшаһлыг етмишдир⁸.

Михи јазы сәнәдләриндән олан диҝәр сүбутлар да ҝөстәрир ки, Набопаласардан (Јени Бабил дөврүнүн биринҹи падшаһы) габаг Бабилистанда башга падшаһ (Асур-етел-илани) дөрд ил һөкмранлыг етмишдир. Үстәлик, өлкәдә бир илдән чох падшаһлыг едән олмамышды⁹. Анҹаг бүтүн бунлар Птолемејин хроноложи ганунунда бурахылмышдыр.

Нәјә ҝөрә Птолемеј бәзи падшаһларын адыны чәкмир? Ҝөрүнүр, о, онлары Бабилин гануни һөкмдарлары һесаб етмирди¹⁰. Мәсәлән, о, Јени Бабил падшаһы Лабаши-Мардуку сијаһысына дахил етмәмишди. Лакин михи јазы сәнәдләринә әсасән, Птолемејин адыны чәкмәдији падшаһлар әслиндә бүтүн Бабилистанда һөкмранлыг етмишләр.

Үмуми ҝөтүрдүкдә, Птолемејин хроноложи гануну дәгиг һесаб олунур. Лакин бурахылан тәфсилатлары нәзәрә алсаг, буну дәгиг тарихи хронолоҝија үчүн әсас кими истифадә етмәк олармы?

Нәтиҹәнин әсасландығы сүбутлар

Јекун: Мүгәддәс Китабда конкрет шәкилдә дејилир ки, сүрҝүн 70 ил давам етмишдир. Әсаслы сүбутларын ҝөстәрдији вә әксәр алимләрин дә гәбул етдији кими, јәһудиләр вәтәнләринә б. е. ә. 537-ҹи илдә гајытмышлар. Бу илдән 70 ил ҝеријә һесабласаг, Јерусәлимин дағылмасы б. е. ә. 607-ҹи илә дүшүр. Лакин бу тарих гәдим тарихчиләрлә вә Птолемејин хроноложи гануну илә узлашмыр, бу да, өз нөвбәсиндә, онларын јазыларынын дәгиглијинә даир әсаслы суаллар доғура биләр. Һәгигәтән дә, бу дәлилләр Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасыны тәкзиб етмәк үчүн кифајәт дејил.

Анҹаг бәзи суаллар һәлә дә ҹавабсыз галыр. Доғруданмы, Мүгәддәс Китаба әсасланан б. е. ә. 607-ҹи ил тарихини тәсдиг едән һеч бир сүбут јохдур? Јазылдығы тарих мәлум олан вә өз ҝөзләри илә һадисәләрин шаһиди олан инсанлар тәрәфиндән гәләмә алынмыш михи јазы сәнәдләриндә һансы сүбутлар вар? Бу суал нөвбәти сајда мүзакирә олунаҹаг.

[Һашијә]

[26 сәһифәдәки шәкил]

ӘСАС ҜӨТҮРҮЛӘН ТАРИХ

ЫЫ Кирин б. е. ә. 539-ҹу илдә Бабили зәбт етмәсини һесабламаг үчүн ашағыда ҝәтирилән сүбутлардан истифадә олунур:

▪ Гәдим тарихи мәнбәләр вә михи лөвһәҹикләр. Сиҹилијалы Диодор (б. е. ә. тәх. 80—20) јазыр ки, Кир «әлли бешинҹи Олимпиада илинин әввәлиндә» Фарс өлкәсинин падшаһы олду («Һисториҹал Либрарј», ЫХ китаб, 21). Бу, б. е. ә. 560-ҹы илә тәсадүф едир. Јунан тарихчиси Һеродот (б. е. ә. тәх. 485—425) дејирди ки, Кир «падшаһ олдугдан ијирми доггуз ил сонра», падшаһлығынын 30-ҹу илиндә, б. е. ә. 530-ҹу илдә өлдүрүлдү («Һисториес», Ы китаб, Клио, 214). Михи јазы лөвһәҹикләри ҝөстәрир ки, Кир өлүмүндән габаг доггуз ил Бабилдә һөкмранлыг етмишдир. Беләликлә, б. е. ә. 530-ҹу илдән доггуз ил һесаблајанда Кирин Бабили зәбт етдији б. е. ә. 539-ҹу илә ҝәлиб чыхырыг.

Михи јазы лөвһәҹикләринин тәсдиги. Бабилә аид астрономик ҝил лөвһәҹик (БМ 33066) Кирин б. е. ә. 530-ҹу илдә өлдүјүнү тәсдиг едир. Бу лөвһәҹикдә ҝөј ҹисимләринин јерләшмәсинә даир мүәјјән сәһвләр олса да, орада Кирин оғлу вә хәләфи ЫЫ Камбизин једдинҹи илиндә баш верән ики ај тутулмасы һаггында данышылыр. Бабилистанда мүшаһидә олунан бу ај тутулмалары б. е. ә. 523-ҹү илин 16 ијул вә б. е. ә. 522-ҹи илин 10 јанвар тарихиндә баш вермишдир; бу да Камбизин һакимијјәтинин једдинҹи илинә, б. е. ә. 523-ҹү илин башланғыҹына ишарә едир. Бурадан мәлум олур ки, онун падшаһлығынын биринҹи или б. е. ә. 529-ҹу илә дүшүр. Беләликлә, Кирин падшаһлығынын сон или б. е. ә. 530-ҹу илә дүшдүјү үчүн онун Бабилистан үзәриндәки һөкмранлығынын биринҹи или б. е. ә. 539-ҹу илә тәсадүф едир.

[Иҹазә илә]

Лөвһәҹик: © Тһе Трустеес оф тһе Бритисһ Мусеум

[29–ҹу сәһифәдәки чәрчивә]

ГЫСА ИҸМАЛ

▪ Адәтән, дүнјәви тарихчиләр дејирләр ки, Јерусәлим б. е. ә. 587-ҹи илдә дағыдылыб.

▪ Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасы дәгиг ҝөстәрир ки, Јерусәлим б. е. ә. 607-ҹи илдә дағыдылыб.

▪ Дүнјәви тарихчиләр, әсас етибарилә, фикирләрини гәдим тарихчиләрин јазыларына вә Птоломејин хроноложи ганунуна әсасландырырлар.

▪ Гәдим тарихчиләрин јазыларында ҹидди сәһвләр вар вә онлар һәмишә ҝил лөвһәҹикләр үзәриндә јазыланларла ујғун ҝәлмир.

[29–ҹу сәһифәдәки чәрчивә]

Гејдләр

1. Babyloniaca (Chaldaeorum Historiae), Book One, 1.1.

2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, page 295.

3. The Babyloniaca of Berossus, page 8.

4. 4. Almagest, III, 7, translated by G. J. Toomer, in Ptolemy’s Almagest, published 1998, page 166. Птолемеј билирди ки, Бабилистан астрономлары кечмиш вә ҝәләҹәк ај тутулмаларынын вахтыны «һесабламаг» үчүн ријази ҹәдвәлләрдән истифадә едирдиләр, чүнки онлар бу ај тутулмаларынын ејни тәрздә һәр 18 илдән бир тәкрарландығыны ашкар етмишдиләр («Almagest», IV, 2).

5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, pages 17-18.

6. Journal of Cuneiform Studies, Volume 47, 1995, pages 106-107.

7. Михи јазы — даш вә ја чиј ҝил үзәриндә басма үсулла чәкилмиш мыхабәнзәр хәтләрин комбинасијалы шәкилләриндән истифадә олунан јазы үсулудур.

8. Син-шарра-ишкун једди ил һакимијјәт сүрмүш вә бу падшаһын игтисади-тәсәррүфат ишләринә даир 57 лөвһәҹији, тахта чыхмасы да дахил олмагла, једди или әһатә едир. Бах: Journal of Cuneiform Studies, Volume 35, 1983, pages 54-59.

9. Игтисади-тәсәррүфат лөвһәҹији C.B.M. 2152 Асур-етел-иланинин һөкмранлығынын 4-ҹү илинә тәсадүф едир. (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods—Chiefly From Nippur, by A.T. Clay, 1908, page 74.) Һәмчинин Набонид Харан јазыларында (H1B), I, 30-ҹу сәтирдә онун ады Набопаласарын адындан әввәл чәкилир. (Anatolian Studies, Vol. VIII (1958), pages 35, 47.) Падшаһларын олмадығы дөврә даир бах: Chronicle 2, line 14, of Assyrian and Babylonian Chronicles, pages 87-88.

10. Бәзи алимләрин зәннинҹә Птолемејин (тәхмин олунур ки, о, јалныз Бабилистан падшаһларынын адыны садаламышдыр) мүәјјән падшаһларын адларыны чәкмәмәсинин сәбәби онларын «Ассурија падшаһы» титулуну дашымаларыдыр. Анҹаг 28-ҹи сәһифәдәки чәрчивәдә гејд олундуғу кими Птолемејин хроноложи ганунунда ады чәкилән падшаһлардан бир нечәси дә «Ассурија падшаһы» титулуну дашыјырды. игтисади-тәсәррүфат лөвһәҹикләри, михи јазы мәктублары вә диҝәр мүхтәлиф јазылар ајдын шәкилдә ҝөстәрир ки, Асур-етел-иланини, Син-шарра-лишир вә Син-шарра-ишкун Бабилистан үзәриндә һөкмранлыг едирдиләр.

[27–ҹи сәһифәдәки чәрчивә/шәкил]

(Чәрчивәјә мәтнин өзүндә бахын)

ЈЕНИ БАБИЛ ПАДШАҺЛАРЫ

Әҝәр бу тарихчиләр дәгигдирләрсә, онда нәјә ҝөрә араларында бу гәдәр зиддијјәт вар?

БЕРОС ПОЛИГИСТОР ИОСИФ ПТОЛЕМЕЈ

Падшаһлар

Набонид 17 17 17 17

Гәдим тарихчиләрә ҝөрә, падшаһларын һакимијјәт мүддәти (илләрлә)

[Иҹазә илә]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[28–ҹи сәһифәдәки чәрчивә/шәкил]

(Чәрчивәјә мәтнин өзүндә бахын)

ПТОЛЕМЕЈИН ХРОНОЛОЖИ ГАНУНУНУН ГӘДИМ ЛӨВҺӘҸИКЛӘРЛӘ МҮГАЈИСӘСИ

Птолемеј бу сијаһыдан олан бәзи падшаһларын адларыны бурахыб. Нәјә ҝөрә?

ПТОЛЕМЕЈИН ХРОНОЛОЖИ ГАНУНУ

Набонасар

Набу-надин-зери (Надину)

Мукин-зери вә Пул

Меродак-Баладан

«Ассурија падшаһы» II Саргон

Падшаһларын олмадығы биринҹи дөвр

Бел-ибни

Ашшур-надин-шуми

Нергал-ушезиб

Мушезиб-Мардук

Падшаһларын олмадығы икинҹи дөвр ГӘДИМ ЛӨҺВӘҸИКЛӘРИН

«Ассурија падшаһы» Асархаддон ҮЗӘРИНДӘ ОЛДУҒУ КИМИ

Шамашшумукин УРУК ПАДШАҺЛАР СИЈАҺЫСЫ

Кандалану Кандалану

Син-шуму-лишир

Син-шарра-ишкун

Набопаласар Набопаласар

Навуходоносор Навуходоносор

Евил-Меродак (Амел-Мардук) Евил-Меродак (Амел-Мардук)

Нериглиссар Нериглиссар

Лабаши-Мардук

Набонид Набонид

Кир

Камбиз

[28–ҹи сәһифәдәки шәкил]

Бабил салнамәләри Птолемејин хроноложи ганунунун дәгиглијини мүәјјән етмәјә көмәк едән михи јазыларын бир һиссәсидир

[Иҹазә илә]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Иҹазә илә. 29–ҹу сәһифәдәки шәкил]

Photograph taken by courtesy of the British Museum