Илиас Һатер вә онун ибрани дилиндә дәрҹ етдији гејри-ади Мүгәддәс Китаб

ИБРАНИҸӘ Мүгәддәс Китабы охуја биләрсиниз? Јәгин ки, јох. Чох еһтимал ки, сиз һеч ибрани дилиндә Мүгәддәс Китаб ҝөрмәмисиниз. Һәр һалда XVI әсрдә јашамыш алим Илиас Һатер вә онун ибрани дилиндә дәрҹ етдији Төврат вә Инҹил барәдә охумаг әлимиздә олан Мүгәддәс Јазылары даһа чох гијмәтләндирмәјә көмәк едәҹәк.

Илиас Һатер 1553-ҹү илдә Алманијанын Полша вә Чехија Республикасы илә сәрһәдинин јахынлығында јерләшән Ҝөрлис адлы кичик бир шәһәрдә дүнјаја ҝөз ачыб. О, Јена шәһәриндәки Лүтеран Университетиндә шәрг дилләрини өјрәниб. Тәхминән 24 јашында Һатер Лејпсигдә ибрани дили үзрә профессор тәјин олунур. О, тәһсил саһәсиндә ислаһатлар апарыр вә Нүрнбергдә дөрд ил мүддәтиндә тәләбәләрә ибрани, јунан, латын вә алман дилләрини өјрәнмәјә имкан јарадан мәктәб тәсис едир. О дөврдә мәктәбләр вә университетләр тәләбәләр гаршысында бу ҹүр имканлар ачмырды.

НӘШРИН ИНҸӘЛИЈИ

Һатер 1587-ҹи илдә Мүгәддәс Китабын Әһди-Әтиг (Төврат) кими танынан һиссәсини ибрани дилиндә дәрҹ едиб. Бу нәшр Әшија 35:8 ајәсинә әсасән, «Дерек һа-Кодеш» (мәнасы: мүгәддәслик јолу) адландырылмышды. Шрифтин ҝөзәллији нәшрин бүтүн елементләринин чох инҹә зөвглә һазырландығыны бүрузә верирди. Амма бу нәшри дәјәрли едән әсас хүсусијјәт о иди ки, нәшр тәләбәләрин ибрани дилини өјрәнмә просесини асанлашдырырды.

Һатерин дәрҹ етдији бу нәшрин еффектлијинин нәдән ибарәт олдуғуну баша дүшмәк үчүн ҝәлин ҝөрәк ибрани дилини өјрәнәнләр ибраниҹә Төвраты охујанда һансы чәтинликләрлә гаршылашырдылар. Биринҹиси, ибрани дилинин әлифбасы тамам фәргли вә онлар үчүн јад иди. Икинҹиси, шәкилчиләр вә өн шәкилчиләр сөзүн көкүнү мүәјјән етмәјә мане олурду. Мисал үчүн, ҝөтүрәк «ҹан» мәнасыны верән ибраниҹә «нефеш» (орижиналда: נפשׁ) сөзүнү. Һизгијал 18:4 ајәсиндә бу сөзүн гаршысында «һа» (ה) өн шәкилчиси дурур. Нәтиҹәдә, «һаннефеш» (הנפשׁ) кими охунан мүрәккәб сөз әмәлә ҝәлир. Ибрани дили барәдә мәлуматы олмајан инсан «һаннефеш» сөзүнү тамамилә башга сөз кими гәбул едә биләр.

Тәләбәләринә көмәк мәгсәдилә Һатер гејри-ади јазы үслубундан истифадә етмишди — сөзүн көкүнү галын һәрфләрлә, шәкилчиләри вә өн шәкилчиләри исә контурлу һәрфләрлә вермишди. Бу садә үсул тәләбәләрә ибрани дилини өјрәнмәјә көмәк едирди, онлар сөзүн көкүнү асанлыгла мүәјјән едә билирдиләр. «Мүгәддәс Јазыларын гејдләрлә Јени Дүнја Тәрҹүмәси»нин (инҝилисҹә) һашијәләриндә дә охшар үсулдан истифадә олунмушду. Транслитерасија олунан сөзләрин көкү галын шрифтлә, шәкилчиләри вә өн шәкилчиләри ади шрифтлә јазылыб. Јухарыдакы шәкилдә Һатерин ибраниҹә Мүгәддәс Китабда истифадә етдији шрифти ҝөстәрмәк үчүн һәмин нәшрдән Һизгијал 18:4 ајәси ҝөстәрилир. Шәкилдә һәмчинин «Гејдләрлә олан Мүгәддәс Китаб»да һәмин ајәнин һашијәсиндә ејни үсулдан истифадә олундуғуну ҝөрә биләрсиниз. (Шәкилдә хүсуси сечилмиш һиссәләр Һизгијал 18:4 ајәсиндәндир.)

ӘҺДИ-ҸӘДИДИН ИБРАНИ НӘШРИ

Һатер һәмчинин Мүгәддәс Китабын Әһди-Ҹәдид (Инҹил) кими танынан һиссәсини дәрҹ етмишдир. Бу нәшр 1599-ҹу илдә Нүрнбергдә ишыг үзү ҝөрмүшдүр вә чох вахт ону Нүрнберг Полиглоту адландырырдылар. Һәмин нәшрдә мәтн паралел олараг 12 дилдә верилмишди. Һатер бу нәшрә Инҹилин ибрани дилиндә тәрҹүмәсини дә дахил етмәк истәмишди. О демишди ки, бу тәрҹүмәни әлдә етмәк үчүн бүтүн вар-дөвләтимдән кечмәјә һазырам, амма билирәм ки, ахтарышлар бир нәтиҹә вермәјәҹәкa. Беләҹә, Һатер гәрара ҝәлди ки, бу тәрҹүмәни өзү әрсәјә ҝәтирсин. О, Инҹили јунан дилиндән ибрани дилинә тәрҹүмә етди. Бунун үчүн о, бүтүн ишләрини кәнара гојду вә бир илин ичиндә тәрҹүмәни тамамлады.

Һатерин әрсәјә ҝәтирдији Инҹилин ибраниҹә тәрҹүмәсини неҹә гијмәтләндирмәк олар? Ибрани дили үзрә алим Франс Делич 1891-ҹи илдә јазмышды: «Бу тәрҹүмә онун ибрани дилинин дәрин билиҹиси олдуғуну ҝөстәрир ки, бу да христианлар арасында надир раст ҝәлинән һалдыр. Бу тәрҹүмәјә инди дә мүраҹиәт етмәјә дәјәр, чүнки алимин орада һәр дәфә чох сәрраст тәрҹүмә сечиминә мүвәффәг олдуғунун шаһиди олуруг».

ҺАТЕРИН ӘМӘЈИНИН СОНРАКЫ БӘҺРӘСИ

Һатерин тәрҹүмә иши ону варландырмады. Ҝөрүнүр, тәртиб етдији нәшрләр јахшы сатылмамышды. Амма онун әмәјинин сонралар чох бөјүк көмәји олмушду. Мисал үчүн, Һатерин ибрани дилинә тәрҹүмә етдији Инҹил 1661-ҹи илдә Вилјам Робертсон, 1798-ҹи илдә Ричард Кадик тәрәфиндән јенидән ишләнмиш вә чап едилмишдир. Һатер Инҹилин орижинал јунан мәтнини тәрҹүмә едәркән Төвратдан ситат ҝәтирилән вә ја онун гәнаәтинҹә Јеһова Аллаһа истинад едилдији ајәләрдә «Кириос» (Рәбб) вә «Теос» (Аллаһ) сөзләринин јеринә Јеһова (יהוה, ЈҺВҺ) адыны јазмышды. Бу, чох диггәтәлајиг мәгамдыр, чүнки Инҹил тәрҹүмәләринин чохунда Аллаһын ады јазылмадығы һалда Һатерин тәрҹүмәси Инҹилдә Аллаһын адынын бәрпасынын әсаслы олдуғуна даһа бир дәлилдир.

Үмид едирик, нөвбәти дәфә Инҹилдә Аллаһын Јеһова адыны ҝөрәндә Илиас Һатерин чәкдији зәһмәти вә онун әрсәјә ҝәтирдији Мүгәддәс Китаб нәшрләрини хатырлајаҹагсыныз.