«Мәсиһи һәјаты вә ибадәти. Иш дәфтәри» үчүн мәнбәләр

*** nwtsty-E Мр 15:24, 29 ајәләри үчүн шәрһ ***

Палтарларыны өз араларында бөлүшдүрдүләр: Јһ 19:23, 24 ајәләриндә Мәтта, Марк вә Луканын гејд етмәдији әлавә тәфәррүатлар јазылыб: ҝөрүнүр, Рома әсҝәрләри һәм үст, һәм дә алт палтары үчүн пүшк атдылар. Әсҝәрләр онун үст палтарларыны «дөрд јерә бөлдүләр, һәр әсҝәрә бир пај дүшдү». Алтдан ҝејилән көјнәји исә ҹырмаг истәмәдиләр, она ҝөрә дә онун үчүн пүшк атдылар. Мәсиһин палтары үчүн пүшк атмагла Зб 22:18 ајәсиндәки пејғәмбәрлик јеринә јетди. Ҝөрүнүр, едам едән әсҝәрләр, адәтән, едам олунан адамын палтарларыны сахлајырдылар. Ҹинајәткарларын едамдан габаг палтарларыны чыхарыр, нәләри вардыса, һәр шејләрини алырдылар. Бунунла да инсаны даһа да алчалдырдылар.

Башларыны булајыб: Адәтән, сөзләрлә мүшајиәт олунан бу һәрәкәт икраһ, ришхәнд, истеһза билдирирди. Орадан өтәнләр өзләри дә билмәдән Зб 22:7 ајәсини јеринә јетирмишдиләр.

*** nwtsty-E Мр 15:43 ајәси үчүн шәрһ ***

Јусиф: Мүждәни јазанларын һәр биринин өз дәст-хәтти вар иди. Бу, онларын һәр биринин Јусиф һаггында мүхтәлиф тәфәррүатлары јаздығындан ајдын ҝөрүнүр. Верҝијыған Мәтта онун «варлы» адам олдуғуну гејд едир. Илк нөвбәдә ромалылар үчүн јазан Марк онун «Шуранын һөрмәтли үзвү» олдуғуну вә Аллаһын Падшаһлығыны ҝөзләдијини јазыр. Шәфгәтли һәким Лука дејир ки, о, «салеһ вә хејирхаһ» адам иди, Шуранын Иса әлејһинә ҝөрдүјү ишләрә гол гојмамышды. Тәкҹә Јәһја онун јәһудиләрин горхусундан шаҝирд олдуғуну ҝизли сахладығыны дејир (Мт 27:57—60; Мр 15:43—46; Лк 23:50—53; Јһ 19:38—42).

*** nwtsty-E Мр 15:25 ајәси үчүн шәрһ ***

Сәһәр саат доггуз радәләриндә: Бәзиләри бу мәлуматла Јһ 19:14—16 ајәләри арасында зиддијјәт олдуғуну дејир. Јһ 19:14—16 ајәләриндә дејилир ки, Пилат Исанын едамына әмр верәндә «ҝүнорта саат он ики оларды». Мүгәддәс Китабда бу фәргин сәбәби там изаһ олунмаса да, бәзи амилләр бу мәсәләјә мүәјјән гәдәр ајдынлыг ҝәтирә биләр. Исанын јер үзүндә јашадығы сон ҝүн әрзиндә баш верән һадисәләрин вахтына ҝәлдикдә мүждәләрдә јазыланлар үмумиликдә бир-бирилә узлашыр. Мәсәлән, мүждәләрин дөрдүндә дә дејилир ки, каһинләр вә ағсаггаллар сәһәр ачыланда јығышдылар, сонра Исаны Рома валиси Понти Пилата тәһвил вердиләр (Мт 27:1, 2; Мр 15:1; Лк 22:66—23:1; Јһ 18:28). Мәтта да, Марк да, Лука да дејир ки, ҝүнорта саат он ики радәләриндә јерә гаранлыг чөкәндә Иса артыг дирәкдә иди вә бу гаранлыг тәхминән саат үчә кими давам етмишди (Мт 27:45, 46; Мр 15:33, 34; Лк 23:44). Исанын едамынын вахты илә бағлы бир амил дә вар: бәзиләринин нәзәринҹә гамчыланма да едамын бир һиссәси иди. Бәзән гамчыланма елә дәһшәтли олурду ки, инсан давам ҝәтирә билмәјиб өлүрдү. Исанын да гамчыланмасы шиддәтли олмушду. Чүнки о, ишҝәнҹә дирәјини тәкбашына дашыја билмәмишди, дирәји башга адама дашытмалы олмушдулар (Лк 23:26; Јһ 19:17). Мараглыдыр ки, Мт 27:26 вә Мр 15:15 ајәләринә әсасән, Иса гамчыланандан дәрһал сонра Пилат ону дирәкдә едам етмәк әмрини вермишди. Әҝәр гамчы илә дөјүлмәк едамын башланғыҹы һесаб олунса, Исанын дирәјә мыхланмасына гәдәр вахт кечмәли иди. Беләликлә, ола билсин ки, мүждәләри јазанларын едам просесинин нә илә башладығына бахышы мүхтәлиф олдуғундан онларын јазыларында едамын вахты фәргли ҝөстәрилиб. Ҝөрүнүр, Пилатын да нәзәринҹә едам дирәјә мыхланмагла башлајырды ки, о, Исанын дирәјә мыхланандан сонра белә тез өлдүјүнә тәәҹҹүбләнмишди (Мр 15:44). Үстәлик, јәһудиләр ҝеҹә кими, ҝүндүзү дә үч саатдан ибарәт дөрд һиссәјә бөлүрдүләр. Мүгәддәс Китабы јазанлар да тез-тез бу үслубдан истифадә едирдиләр. Бу сәбәбдән орада тез-тез сәһәр саат 9, ҝүнорта саат 12 вә 3 кими ифадәләр ишләнир. Ҝүн тәхминән сәһәр саат 6-дан, ҝүнәш чыхан вахтдан һесабланыр. Һәмчинин үмумиликдә инсанларда вахты мүәјјән етмәк үчүн дәгиг саат јох иди, одур ки, Јһ 19:14 ајәсиндән ҝөрүндүјү кими, вахт тәхмини мүәјјән едилирди (Мт 27:46; Лк 23:44; Јһ 4:6; Һв 10:3, 9). Бүтүн бунлардан белә нәтиҹә чыхармаг олар ки, ола билсин, Марк едам дејәндә тәкҹә дирәјә мыхланманы јох, һәм дә гамчыланманы нәзәрдә тутурду, Јәһја исә тәкҹә дирәјә мыхланманы нәзәрдә тутурду. Онларын һәр икиси, ола билсин, вахты јуварлаглашдырараг дејибләр. Марк биринҹи һиссәнин сон саатыны (тәхминән сәһәр саат 9), Јәһја исә икинҹи һиссәнин сон саатыны (тәхминән ҝүнорта 12) гејд едир. Һәмчинин Јәһја вахтын тәхмини олдуғуну вурғуламышды. Мүждәләрдә Исанын едам вахтилә бағлы фәрги бу амилләр әсасында изаһ етмәк олар. Вә нәһајәт, Јәһјанын мүждәни онилликләр сонра гәләмә алмасы, о ҹүмләдән вахты Маркдан фәргли јазмасы ҝөстәрир ки, о, Маркын јаздыгларыны көчүрмәмишди.

*** nwtsty-E Мр 16:8 ајәси үчүн шәрһ ***

Чүнки бәрк горхмушдулар: Маркын јаздығы мүждәнин сон һиссәсинин ән гәдим әлјазмалары 8-ҹи ајә илә битир. Бәзиләринин фикринҹә, бурада фикир гырылыр, ола билмәз ки, китаб гәфилдән белә гуртарсын. Лакин Маркын үслубунун јығҹам олдуғуну нәзәрә алсаг, бу фәрзијјә ағлабатан ҝөрүнмүр. Һәмчинин дөрдүнҹү әсрдә јашамыш алимләр Јероним вә Јевсевинин јазыларында гејд олунур ки, мүждә «чүнки бәрк горхмушдулар» сөзләри илә битир.

Бир сыра јунанҹа әлјазмаларда, о ҹүмләдән башга дилләрә тәрҹүмә олунан бир сыра мүждәләрдә 8-ҹи ајәдән сонра ја гыса, ја да узун јекун вар. Узун јекуна (12 ајәдән ибарәтдир) Исҝәндәријјә, Ефрем, Беза кодексләриндә раст ҝәлинир. Бу кодексләрин һамысы бешинҹи әсрә аиддир. Узун јекуна һәмчинин латын Вулгатасында, Күртон Сурија, Сурија Пешиттасы әлјазмаларында раст ҝәлинир. Лакин бу јекун даһа гәдим, јәни дөрдүнҹү әсрә аид олан ики әлјазмада, Синај кодексиндә, Ватикан кодексиндә, һәмчинин дөрдүнҹү-бешинҹи әсрә аид олан Синај Сурија кодексиндә вә бешинҹи әсрә аид олан Маркын јаздығы мүждәнин Копт Саид әлјазмасынын ән гәдим нүсхәсиндә јохдур. Һәмчинин Маркын јаздығы мүждәнин ән гәдим әлјазмасы олан ермәни вә ҝүрҹү әлјазмасында мүждә 8-ҹи ајә илә битир.

Бәзи сонракы јунан әлјазмаларында, һәмчинин башга тәрҹүмәләрдә бир нечә ҹүмләдән ибарәт гыса јекуна раст ҝәлинир. Сәккизинҹи әсрә аид олан Реги кодексиндә әввәлҹә гыса, сонра исә узун јекун јер алыб. Һәр јекундан әввәл һәмин парчанын бәзи мүтәхәссисләр тәрәфиндән тәсдигләндији вә истифадә олундуғу гејд едилиб. Ҝөрүнүр, бунунла Реги кодекси һәмин јекунлары мөтәбәр һесаб етмәдијини ҝөстәриб.

ГЫСА ЈЕКУН

Мр 16:8 ајәсиндән сонра ҝәлән гыса јекун Мүгәддәс Јазыларын бир һиссәси дејил.

Онлар алдыглары әмрләри Петерин јанындакылара гысаҹа нәгл етдиләр. Бундан сонра Исанын өзү әбәди хилас һаггында мүгәддәс вә өлмәз хәбәри онларын васитәсилә шәргдән гәрбәдәк ҝөндәрди.

УЗУН ЈЕКУН

Мр 16:8 ајәсиндән сонра ҝәлән узун јекун Мүгәддәс Јазыларын бир һиссәси дејил.

⁹ Иса һәфтәнин илк ҝүнү сәһәр тездән дирилиб әввәлҹә ичиндән једди ҹин говдуғу Мәҹдәлли Мәрјәмә ҝөрүндү. ¹⁰ Гадын ҝедиб буну шаҝирдләрә данышды. Онлар јас тутуб ағлашырдылар. ¹¹ Шаҝирдләр Исанын дирилдијини вә Мәрјәмин ону ҝөрдүјүнү ешидәндә она инанмадылар. ¹² Бундан сонра Иса ики шаҝирдинә башга ҹилддә ҝөрүндү. Шаҝирдләр јолда идиләр вә кәндә ҝедирдиләр. ¹³ Онлар гајыдыб диҝәр шаҝирдләрә һәр шеји данышдылар. Амма онлара да инанмадылар. ¹⁴ Сонра он бир һәвари сүфрә архасында отураркән Иса онлара ҝөрүндү вә онлары инанмадыгларына вә даш үрәкли олдугларына ҝөрә тәнбеһ етди. Чүнки онлар Иса дириләндән сонра ону ҝөрән шаҝирдләрә инанмамышдылар. ¹⁵ Иса онлара деди: «Бүтүн дүнјаны ҝәзин вә хош хәбәри аләмә тәблиғ един. ¹⁶ Инаныб вәфтиз едилән хилас олаҹаг, инанмајан исә мәһкум едиләҹәк. ¹⁷ Бундан әлавә, инананлары бу әламәтләр мүшајиәт едәҹәк: онлар мәним адымла ҹинләри говаҹаг, әҹнәби дилләрдә данышаҹаг, ¹⁸ иланлары әлләринә ҝөтүрәҹәк, һәтта зәһәр ичсәләр белә, онлара бир шеј олмајаҹаг. Онлар әлләрини хәстәләрин үзәринә гојаҹаг вә хәстәләр сағалаҹаг».

¹⁹ Ағамыз Иса бунлары дејәндән сонра ҝөјә апарылды вә Аллаһын сағында әјләшди. ²⁰ Шаҝирдләр исә ҝедиб һәр јердә тәблиғ етдиләр. Аға бу ишдә онлара көмәк едир, бәјан етдикләри хәбәри мүхтәлиф әламәтләрлә дәстәкләјирди.

*** nwtsty-E Лк 1:76 ајәси үчүн шәрһ ***

Јеһованын гаршысында ҝедиб: Вәфтизчи Јәһја о мәнада Јеһованын гаршысында ҝедәҹәкди ки, о, Атасыны тәмсил едән вә Атасынын ады илә ҝәлән Исадан әввәл ҝәләҹәкди (Јһ 5:43; 8:29; бу ајәдә Јеһованын сөзү үчүн олан шәрһә бахын).

Јеһованын: Зәкәријјәнин пејғәмбәрлик сөзләри Әш 40:3 вә Мл 3:1 ајәсиндәки фикри әкс етдирир. Орижинал ибрани мәтниндә бу ајәләрдә Аллаһын адыны билдирән дөрд ибрани самити (ЈҺВҺ) јазылыб. Инҹилдәки ситат вә ифадәләрин Төвратда неҹә ишләндији нәзәрә алынса, бу ајәдә әсас мәтндә Аллаһын ады јазылдығы гәнаәтинә ҝәлмәк олар, бахмајараг ки, мөвҹуд јунан әлјазмаларында Кириос (Рәбб) сөзү јазылыб. Үстәлик, јунан дилиндә бу ајәдә, еләҹә дә Лука биринҹи фәслин диҝәр ајәләриндә Кириос сөзү гаршысында мүәјјәнлик артикли гојулмајыб. Амма дилин грамматикасына әсасән, Кириос сөзүнү хүсуси ад кими ишләтмәк үчүн онун гаршысында мүәјјәнлик артикли гојулмалыјды. Һәмчинин бир сыра тәрҹүмәләрдә сөһбәтин Јеһова Аллаһдан ҝетдијини ҝөстәрмәк үчүн әсас мәтндә, јахуд һашијәдә вә ја чарпаз истинадларда Јеһова, Јаһве, ЈҺВҺ, РӘББ, АДОНАЈ јазылыб. Бир сыра елми әсәрләр дә бу ҹүр тәрҹүмәнин леһинә чыхыш едир (Ҹ әлавәсинә бахын).

*** nwtsty-E Лк 2:41 ајәси үчүн шәрһ ***

Валидејнләри: Төврата әсасән, гадынларын Пасха бајрамына ҝетмәси тәләб олунмурду. Лакин Мәрјәм һәр ил Јусифлә бирликдә Јерусәлимә бајрама ҝедирди (Чх 23:17; 34:23). Онлар ҝет-ҝедә бөјүјән аиләләри илә бирҝә һәр ил о баш-бу баша 300 км јол гәт едирдиләр.

*** nwtsty-E Лк 2:46, 47 ајәләри үчүн шәрһ ***

Суал верирди: Исаја гулаг асанларын мүнасибәтиндән ҝөрүнүр ки, онун суаллары ушаг суаллары дејилди (Лк 2:47). «Суал верирди» кими тәрҹүмә олунан јунан сөзү бәзи контекстләрдә истинтаг заманы сорғу-суала тутмаг мәнасыны верә биләр (Мт 27:11; Мр 14:60, 61; 15:2, 4; Һв 5:27). Тарихчиләрин сөзләринә ҝөрә, ән ҝөркәмли дин хадимләриндән бәзиләри, адәтән, бајрамлардан сонра мәбәддә галыб ҝениш ејванларын бириндә тәлим верирди. Ҹамаат онларын ајағы јанында отуруб гулаг асыр вә суаллар верирдиләр.

Валеһ олурду: «валеһ олмаг» кими тәрҹүмә олунан фел јунан дилиндә елә формада ишләниб ки, давам едән вә ја тәкрарланан һејрәти билдирир.

*** nwtsty-E Лк 2:51, 52 ајәләри үчүн шәрһ ***

Сөзүндән чыхмады: Јахуд «итаәтиндә галды». Јунан фелинин давамедиҹи формада ишләнмәси ҝөстәрир ки, мәбәддә Аллаһын Кәламындан олан билији илә мүәллимләри һејран гојандан сонра Иса евә ҝедиб валидејнләринин итаәтиндә галды. Бу, онун садәҹә сөзәбахан ушаг олмасы демәк дејилди. Бунунла Иса Төвраты хырдалығына кими јеринә јетирирди (Чх 20:12; Гт 4:4).

*** nwtsty-E Лк 2:14 ајәси үчүн шәрһ ***

Јердә Онун бәјәндији инсанлара сүлһ нәсиб олсун: Бәзи әлјазмалара әсасән, «јер үзүнә сүлһ, инсанлара разылыг олсун» кими тәрҹүмә олуна биләр вә бәзи Мүгәддәс Китаб тәрҹүмәләриндә белә дә јазылыб. Лакин «Јени Дүнја Тәрҹүмәси» даһа гәдим вә даһа мөтәбәр әлјазмалара әсасланыр. Мәләкләрин сөзләри Аллаһын һәр ҹүр әмәл саһиби олан инсанлары бәјәндијиндән хәбәр вермирди. Әксинә, Она сидги-үрәкдән иман едиб Оғлунун давамчысы олдуглары үчүн Аллаһын разылығыны газанаҹаг инсанлардан сөз ҝедир. (Бу ајәдә бәјәндији инсанлара сөзү үчүн олан шәрһә бахын.)

Бәјәндији инсанлара: Јунанҹа евдокиа. Иса вәфтиз олунандан дәрһал сонра Аллаһын она мүраҹиәт етдији јазылан Мт 3:17; Мр 1:11 вә Лк 3:22 ајәләриндә ејникөклү фел евдокео ишләнир. Буна ујғун олараг, бу ајәдәки јунан ифадәси (антропоис евдокиас) Аллаһын рәғбәтини газанан инсанлары билдирир.

*** nwtsty медиа ***

Мәбәдин ән һүндүр јери

Шејтан, еһтимал ки, Исаны һәрфи мәнада мәбәдин ән һүндүр јеринә гојмуш вә она өзүнү ашағы атмағы демишди. Амма Исанын дәгиг һарада дајандығы мәлум дејил. Бурада ишләнән мәбәд сөзү, ҝөрүнүр, бүтүн мәбәд комплексини нәзәрдә тутурду. Буна ҝөрә дә Иса, ола билсин, мәбәд әразисинин ҹәнуб-шәрг күнҹүндә (1), јахуд мәбәд комплексинин башга күнҹүндә дурмушду. О, бу јерләрин бириндән өзүнү атсајды, јалныз Јеһованын мүдахилә етдији тәгдирдә сағ гала биләрди. Әкс һалда өлүм гачылмаз иди.

*** nwtsty-E Лк 4:17 ајәси үчүн шәрһ ***

Әшија пејғәмбәрин тумарыны: «Әшија» китабынын јазылдығы Өлү дәниз әлјазмасы бир-биринә бәркидилмиш 17 пергамент сәһифәсиндән ибарәтдир. Тумарын узунлуғу 7,3 метрдир вә 54 сүтундан ибарәтдир. Насирәдә синагогда охунан тумар да јәгин ки, һарадаса бу узунлугда олмушду. Иса охумаг истәдији парчаны фәсилләрә вә ајәләрә бөлүнмәмиш бир тумарда (биринҹи әсрдә белә бир бөлҝү јох иди) тапмалы иди. Амма онун пејғәмбәрлик сөзләри јазылмыш јери тапмасы ҝөстәрир ки, о, Аллаһын Кәламы илә јахындан таныш иди.

*** nwtsty-E Лк 4:25 ајәси үчүн шәрһ ***

Үч ил алты ај: 1Пд 18:1 ајәсинә әсасән, Илјас гураглығын битәҹәјини үчүнҹү илдә елан етди. Буна ҝөрә дә бәзиләринин фикринҹә, Иса 1 Падшаһлар китабында јазылан мәлумата зидд данышмышды. Лакин Төвратда гураглығын үч илдән аз давам етдији дејилмир. Үчүнҹү ил ифадәси, ҝөрүнүр, Илјас Әһәбә гураглығы илк дәфә елан етдији вахт башлајан дөврә аид иди (1Пд 17:1). Еһтимал ки, Илјас бу хәбәри гураглыг мөвсүмүндә демишди. Бу мөвсүм адәтән алты ај давам едирди, амма узун да чәкә биләрди. Үстәлик, Илјас үчүнҹү илдә Әһәбә ҝөрүнән кими гураглыг битмәди. Кармел дағында одла бағлы сынагдан сонра гураглыға сон гојулду (1Пд 18:18—45). Беләликлә, Исанын бурада јазылмыш сөзләри, о ҹүмләдән гардашынын Јг 5:17 ајәсиндә јаздығы сөзләр 1Пд 18:1 ајәсиндәки вахтла узлашыр.