Синагог. Исанын вә шаҝирдләринин тәблиғ етдији јер
‘Иса бүтүн Галилејаны ҝәзәрәк, онларын синагогларында өјрәдиб, Сәмави Сәлтәнәт Мүждәсини тәблиғ едирди’ (МАТТА 4:23).
МҮЖДӘЛӘРДӘ дөнә-дөнә Исанын синагогда олдуғуну охујуруг. Истәр бөјүјүб боја-баша чатдығы Назарет шәһәриндә, истәр доғма һесаб етдији Кефернаһум шәһәриндә, истәрсә дә үч ил јарым чәкән хидмәти заманы ајаг басдығы шәһәр вә кәндләрдә Иса Аллаһын Падшаһлығы һаггында тәблиғ едиб тәлим вермәк үчүн тез-тез синагога ҝедирди. Иса ҝеријә бојланараг хидмәти һаггында демишди: «Мән јәһудиләрин даим топлашдыглары синагогларда вә мәбәддә тәлим верирдим» (Јәһја 18:20).
Бунун кими, Исанын һәвариләри вә диҝәр еркән мәсиһчиләр дә тез-тез јәһуди синагогларында тәлим верәрдиләр. Бәс неҹә олду ки, јәһудиләр синагогларда ибадәт етмәјә башладылар? Исанын ҝүнләриндә һәмин ибадәт јерләри неҹә иди? Ҝәлин буна јахындан нәзәр салаг.
Јәһудиләрин һәјатынын ајрылмаз һиссәси. Илдә үч дәфә јәһуди кишиләр мүгәддәс мәбәддә бајрам кечирмәк үчүн Јерусәлимә јолланырдылар. Лакин Фәләстиндә вә онун сәрһәдләриндән кәнарда јашајан јәһуди иҹмаларынын ҝүндәлик дини тәләбатларынын өдәнилмәси үчүн јерли синагоглар фәалијјәт ҝөстәрирди.
Синагоглар нә заман мејдана чыхды? Бәзиләринин фикринҹә, јәһудиләрин Бабилдә әсарәтдә олдуғу (б. е. ә. 607—537) вә Јеһованын мәбәдинин виранә галдығы мүддәтдә. Јахуд, ола билсин, онларын әсасы јәһудиләрин сүрҝүндән гајытмасындан аз сонра, каһин Езранын халгы Аллаһын Гануну һагда даһа чох билијә вә анлајыша јијәләнмәјә тәшвиг етдији заман гојулмушду (Езра 7:10; 8:1—8; 10:3).
Башланғыҹда «синагог» сөзү садәҹә «топланты» вә ја «јығынҹаг» мәнасыны верирди. Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларын јунан тәрҹүмәси олан «Септуагинта»да бу сөз мәһз белә мәнада ишләнилирди. Лакин вахт кечдикҹә синагог сөзү инсанларын ибадәт үчүн топлашдығы тикилијә аид едилди. Ерамызын биринҹи әсринә јахын, демәк олар ки, Исанын олдуғу һәр бир кичик шәһәрдә бир, бөјүк шәһәрләрдә бир нечә, Јерусәлимдә исә чохлу синагог вар иди. Һәмин тикилиләр неҹә иди?
Садә ибадәт еви. Синагог тикмәјә һазырлашаркән, адәтән, јәһудиләр јүксәк јер ахтарыр вә бинанын планыны елә чәкирдиләр ки, ҝириш (1) Јерусәлимә бахсын. Лакин ҝөрүнүр бу, ганун дејилди, чүнки шәраит буна һәмишә јол вермирди.
Синагоглар адәтән садә, ичиндә ҹәми бир нечә әшја олан тикили олурду. Орада ән әсас әшја сандыг (2), јәни халгын ән дәјәрли әмлакы олан Мүгәддәс Јазыларын тумарларынын сахланылдығы гуту иди. Ҝөрүш кечириләндә бу кичик сандығы ҝәтирир, сонра исә тәһлүкәсиз јерә гојурдулар (3).
Сандыға јахын үзү ҹамаата тәрәф синагог рәисләри вә диҝәр һөрмәтли гонаглар үчүн баш күрсүләр (4) олурду (Матта 23:5, 6). Залын ортасына јахын јердә бир гәдәр һүндүрдә сәһнә, натиг үчүн күрсү вә отураҹаг гојулурду (5). Топлантыја ҝәләнләр үчүн үч тәрәфдән үзү сәһнәјә отураҹаглар јерләшдирилирди (6).
Адәтән синагогу јерли јығынҹаг идарә едир вә мадди ҹәһәтдән дәстәкләјирди. Һәм варлыларын, һәм дә касыбларын етдији көнүллү ианәләрин сајәсиндә бина јахшы вәзијјәтдә сахланылыр вә тәмир олунурду. Бәс орада ҝөрүшләр неҹә кечирилирди?
Синагогда ибадәт. Синагогда ибадәт заманы һәмдләр охунур, дуа едилир, Мүгәддәс Јазылар охунур, еләҹә дә тәлим вериб тәблиғ едирдиләр. Ҝөрүш јәһудиләрин иман рәмзинә бәрабәр олан Шманы әзбәрдән сөјләмәклә башлајырды. Бу ад әзбәрдән сөјләнән ајәләрдән биринҹиси олан «Динлә [Шма], еј Исраил! Аллаһымыз Рәбб јеҝанә Рәбдир» ајәсинин илк сөзүндән ҝөтүрүлмүшдүр (Ганунун тәкрары 6:4).
Сонра Мүгәддәс Јазыларын Муса тәрәфиндән гәләмә алынан илк беш китабындан, «Төврат»дан парчалар охунур вә шәрһ едилирди (Һәвариләрин ишләри 15:21). Бундан сонра пејғәмбәрләрин јазыларындан һиссәләр (һафтара) охунур, изаһ вә тәтбиг едилирди. Һәрдән бу һиссәни гонаг ҝәлән натигләр апарырды. Мәсәлән, Лука 4:16—21 ајәләриндә Исанын белә етдијини охујуруг.
Әлбәттә, Исанын әлинә алдығы һәмин тумар мүасир Мүгәддәс Китабларда олдуғу кими фәсилләрә вә ајәләрә бөлүнмәмишди. Буна ҝөрә дә ахтардығы парчаны тапана гәдәр Исанын бир тәрәфдән сағ әли илә тумары бүкдүјүнү, диҝәр тәрәфдән исә сол әли илә ону ачдығыны тәсәввүр едә биләрик. Охундугдан сонра тумар әввәлки кими бүкүлүб јеринә гојулурду.
Әксәр һалларда тумарлары гәдим ибрани дилиндә охујуб арами дилинә тәрҹүмә едирдиләр. Јунандилли јығынҹагларда исә «Септуагинта»дан истифадә олунурду.
Ҝүндәлик һәјатын ваҹиб һиссәси. Синагог јәһудиләрин ҝүндәлик һәјатында о гәдәр ваҹиб јер тутурду ки, она битишик олан вә ја онун јанында јерләшән диҝәр тикилиләрлә бирликдә мүхтәлиф мәгсәдләрә хидмәт едирди. Бәзән бурада мәһкәмә динләмәләри, еләҹә дә јемәк отагларында наһар вермәклә иҹтимаи ҝөрүшләр вә иҹласлар кечирилирди. Һәрдән синагогун биналарында сәјјаһлар үчүн отаглар һазырланырды.
Демәк олар ки, һәр бир шәһәрдә синагогун нәздиндә мәктәб фәалијјәт ҝөстәрирди вә чох вахт бу мәктәб синагогун бинасында јерләширди. Мүәллимләрин мум лөвһәҹикләр үзәриндә јаздығы бөјүк һәрфләри охумағы өјрәнән азјашлы оғлан ушаглары илә долу отағы тәсәввүрүнүзә ҝәтирин. Јәһуди ҹәмијјәтинин савадлы олмасы, һәтта садә инсанларын белә Мүгәддәс Јазыларла таныш олмасы мәһз бу мәктәбләрин сајәсиндә мүмкүн олмушду.
Лакин синагогун әсас мәгсәди мүнтәзәм ибадәт етмәк үчүн шәраит јаратмаг иди. Буна ҝөрә дә тәәҹҹүблү дејил ки, биринҹи әсрдәки мәсиһчиләрин ҝөрүшләри илә јәһуди синагогларында кечирилән ҝөрүшләр арасында чох охшарлыг вар иди. Ејнилә, мәсиһчи ҝөрүшләринин дә мәгсәди дуа едәрәк, һәмд нәғмәләри охујараг вә Мүгәддәс Китабы охујуб мүзакирә едәрәк Јеһоваја ибадәт етмәк иди. Лакин охшарлыг тәкҹә бунунла битмирди. Һәр ики ибадәт јериндә мүхтәлиф тәләбат вә хәрҹләр көнүллү ианәләр әсасында өдәнилирди. Онларын һеч бириндә Аллаһын Кәламыны охујуб мүзакирә етмәк јалныз руһаниләрин иши дејилди. Һәр икисиндә ҝөрүшләри мәсулијјәтли ағсаггаллар тәшкил едиб онлара рәһбәрлик едирди.
Јеһованын Шаһидләри дә бу ҝүн Исанын вә онун биринҹи әсрдәки давамчыларынын нүмунәсини изләмәјә чалышырлар. Онларын Падшаһлыг Залындакы ҝөрүшләри мүәјјән хүсусијјәтләринә ҝөрә гәдимдә синагогда кечирилән ҝөрүшләрә бәнзәјир. Ән ваҹиби исә, Јеһованын Шаһидләринин топлашмасынын мәгсәди кечмишдә һәгигәти севән инсанларын рәһбәр тутдуғу мәгсәдлә ејнидир: онлар ‘Аллаһа јахынлашмаг’ истәјирләр (Јагуб 4:8).
[16 вә 17-ҹи сәһифәдәки шәкил]
Бу бина биринҹи әсрдәки Гамла синагогунун планы әсасында бәрпа олунмушдур
[18-ҹи сәһифәдәки шәкил]
Синагог мәктәбләриндә оғлан ушаглары 6 јашындан 13 јаша кими охујурдулар