Мүгәддәс Китаб нә вахт гәләмә алыныб?

Мүгәддәс Китаб надир китабдыр. Үч милјарддан чох инсан ону мүгәддәс китаб кими гәбул едир. О, бүтүн дөврләрдә ән чох сатылан китаб һесаб едилир. Мүгәддәс Китабын там вә ја гисмән тәхминән 6 000 000 000 нүсхәси 2400 дилдә чап олунуб.

МҮГӘДДӘС КИТАБЫН тарихдә ән ҝениш јајылмыш китаб олмасына бахмајараг, онун нә вахт јазылмасына даир чохлу фәрзијјәләр мөвҹуддур. Хүсусилә дә Төвратын, јәни Әһди-Әтигин нә вахт јаранмасы чохлу мүбаһисәләрә сәбәб олур. Ола билсин, сиз бу кими нәзәријјәләрдән бәзиләри һаггында китаб вә журналларда охумусунуз, јахуд да телевизорда алимләрин вердикләри изаһатлары ешитмисиниз. Бу иддиалардан јалныз бир нечәси ашағыда ҝәтирилир.

▪ «Мүгәддәс Китабын чох һиссәси б. е. ә. VIII—VI әсрләрдә, јәни Јешаја вә Јеремја пејғәмбәрин дөврүндә јазылыб».

▪ «Сон ики јүз ил әрзиндә Мүгәддәс Китаб алимләри Ибрани Мүгәддәс Јазыларынын әсас етибарилә фарс вә еллинизм дөврүндә јазылдығыны вә әрсәјә ҝәлдијини иддиа едирләр (б. е. ә. В—ЫЫ әсрләр)».

▪ «Бу ҝүн әлимиздә олан Ибрани Мүгәддәс Јазыларынын бүтүн китаблары еллинизм дөврүндә тәртиб олунуб (тәхминән [б. е. ә.] ЫЫ—Ы әсрләрдә)».

Мүгәддәс Јазыларын һәр кәлмәсинин Аллаһдан илһам алдығына инанан мәсиһчиләр бир-биринә зидд ҝедән бу кими иддиалара неҹә јанашмалыдырлар? (2 Тимотејә 3:16). Бу суала ҹаваб вермәк үчүн ҝәлин ики саһәјә нәзәр салаг.

Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасы

Ибрани Мүгәддәс Јазыларында бир чох һадисәләрин нә вахт баш вердији ҝөстәрилир. Бунун сајәсиндә Мүгәддәс Китабын илк китабларынын Мусанын вә Јешуанын дөврүндә, тәхминән 3500 ил әввәл гәләмә алындығыны мүәјјән етмәк мүмкүндүрa. Нөвбәти китаблар Шамуел, Давуд, Сүлејман вә башгалары тәрәфиндән б. е. ә. XI әсрдә јазылыб. Сонра исә б. е. ә. IX—V әсрләрә аид едилән тарихи, поетик вә пејғәмбәрлик китаблары јазылыб.

«Естер» китабыны чыхмаг шәртилә, Мүгәддәс Китабын бу китабларынын сурәтләри вә фрагментләри Өлү дәниз әлјазмалары арасында тапылмышдыр. Радиокарбон анализи (радиоактив карбонун тарихинин тәјин олунмасы) вә палеографик анализ (һәрфләрин јазы тәрзи вә форма бахымдан гәдим әлјазмаларын өјрәнилмәси) сүбут едир ки, ән гәдим тумарлар б. е. ә. 200—100-ҹү илләрә тәсадүф едир.

Тәнгидчиләрин нөгтеји-нәзәри

Тәнгидчиләрин Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасыны гәбул етмәмәләринин әсас сәбәби Мүгәддәс Јазыларын Аллаһдан илһам алмасы фикри илә разылашмамаларыдыр. Бунунла әлагәдар профессор Уолтер Кајзер «Әһди-Әтигин сәнәдләри» адлы китабында јазыр: «[Мүгәддәс Китаб] мәтни етибаралајиг дејил, чүнки орада онун Аллаһдан илһам алдығы иддиа олунур, һәмчинин мөҹүзәләрдән вә Аллаһдан данышылыр» («The Old Testament Documents»). Мүгәддәс Китабын Аллаһдан илһам алдығына инанмајан алимләр иддиа едирләр ки, истәнилән башга китаб кими, Мүгәддәс Китабы да арашдыраркән ејни ҹүр тәнгиди јанашмаг лазымдыр.

Бир мүддәт Дарвинин тәкамүл нәзәријјәсинә әсасланараг алимләр иддиа едирдиләр ки, дин садәдән мүрәккәбә — анимизмдән (руһлара ситајиш) политеизмә (чохаллаһлылыг), сонда исә монотеизмә (тәкаллаһлылыг) доғру инкишаф едиб. Мүгәддәс Китабын илк китабларында Аллаһа монотеистик ибадәтдән данышылдығы үчүн бәзиләри елә гәнаәтә ҝәлмишләр ки, јәгин бу китаблар онларын өзүндә дејилдијиндән чох-чох сонра јазылыб.

О вахтдан бәри Мүгәддәс Китаб тарихи, әдәби, дахили вә саирә кими бир чох мүхтәлиф тәнгиди арашдырмалара мәруз галыб.

Мүгәддәс Јазыларын китабларынын јазылма тарихинә даир алимләрин фикирләри фәргләнсә дә, чохлары профессор Ричард Фредманын ирәли сүрдүјү нәзәријјәни дәстәкләјир. О јазыр: «Бир чох јүзилликләр әрзиндә гәдим јазычылар поезија вә нәср әсәрләри јаратмыш, ганунлар јазмышлар. Сонралар башга јазычылар бу сәнәдләрдән мәнбә кими истифадә едәрәк Мүгәддәс Китабы тәртиб етмишләр».

«Иман, әнәнә вә тарих» адлы китабда Мүгәддәс Китаб тәнгидчиләринин мүхтәлиф нәзәријјәләри мүзакирә олунур. Лакин орада дејилир: «Алимләри Мүгәддәс Китаба инамсызлыг вә өз нәзәријјәләринин доғрулуғуна там әминлик бирләшдирсә дә, онлар бир-бирләринин фикирләринә һәддән артыг тәнгиди јанашырлар» («Faith, Tradition, and History»).

Мүгәддәс Китабын хронолоҝијасынын мүдафиәси үчүн

Мүгәддәс Китабын илк китаблары тез хараб олан материаллар үзәриндә јазылмышды. Буна ҝөрә дә, Мусанын, Јешуанын, Шамуелин вә ја Давудун дөврүнә аид әлјазмаларын орижинал мәтнинин вә ја еркән сурәтинин нә вахтса тапылаҹағына үмид етмәк гејри-реалдыр. Лакин Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасынын етибаралајиг олдуғуну тәсдигләјән долајы тарихи дәлил-сүбутлары арашдырмаг мүмкүндүр. Бир чох мөтәбәр алим вә археологлар да мәһз бу үсулдан истифадә едирләр. Ҝәлин ҝөрәк, бу кими сүбутлар бәзи мүбаһисәли суаллара ҹаваб тапмаға неҹә көмәк едир.

▪ 3500 ил бундан әввәл, Мүгәддәс Китаба әсасән, Муса вә Јешуанын јашадығы дөврдә Јахын Шәргдә јазы мөвҹуд олубму? Гәдим Месопотамија вә Мисирдә тарихи, дини, гануни вә әдәби мәтнләр тәртиб олунурду. Бәс Муса вә диҝәр исраиллиләр тәрәфиндән јазылмыш мәтнләр барәдә нә демәк олар? Бир арајыш лүғәтиндә дејилир: «Шүбһә етмәјә һеч бир әсас јохдур ки, тунҹ дөврүнүн сонуна јахын (б. е. ә. тәхминән 1550—1200) Кәнанда јазы мөвҹуд олмушдур» («Dictionary of the Old Testament: Pentateuch»). Орада һәмчинин гејд олунур: «Гәдим јазылара даир билдикләримизи нәзәрә алсаг, Мусанын вә диҝәрләринин мүәллифликләринә шүбһә етмәјә һеч бир әсасымыз јохдур» (Чыхыш 17:14; 24:4; 34:27, 28; Сајлар 33:2; Ганунун тәкрары 31:24).

▪ Мүгәддәс Китабы јазанлар гәдим мәнбәләрдән истифадә едирдиләрми? Бәли, онлардан бәзиләри «китаблара» — ола билсин, рәсми сәнәдләрә, нәсил шәҹәрәләринә, тарихи әсәрләрә, јахуд да һансыса гәбиләјә вә аиләјә аид олан сәнәдләрә истинад едирдиләр (Сајлар 21:14; Јешуа 10:13; 2 Шамуел 1:18; 1 Падшаһлар 11:41; 2 Салнамәләр 32:32).

▪ Нәјә ҝөрә Мүгәддәс Китабын Өлү дәниз әлјазмаларындан даһа гәдимләри тапылмамышдыр? «Мүгәддәс Китабын археоложи иҹмалы» журналында изаһ олунур: «Фәләстиндә папирус вә дәри үзәриндә јазылмыш сәнәдләр даһа чох гураг бөлҝәләрдә, мәсәлән, Өлү дәниз әразисиндә горунуб сахланылыб. Бу ҹүр материаллар рүтубәтли јердә чүрүјүр. Анҹаг әлјазмаларын тапылмамасы о демәк дејил ки, онлар һеч вахт мөвҹуд олмајыб» («Biblical Archaeology Review»). Јанғын вә нәмишлик уҹбатындан папирус вә пергаментләр бизим ҝүнләрә гәдәр ҝәлиб чатмајыб, анҹаг бу сәнәдләрин мөһүрләндији јүзләрлә ҝил мөһүр ашкар олунуб. Бу мөһүрләр б. е. ә. IX—V әсрләрә аид едилир.

▪ Мүгәддәс Китаб әлјазмалары неҹә горунуб? Бунунла бағлы бир китабда дејилир: «Мүгәддәс Китабын бир һиссәси кими бизим ҝүнләрә ҝәлиб чатан әһвалатлар, мәзмурлар, ганун вә пејғәмбәрликләр, чох еһтимал ки, һәтта Мүгәддәс Китабын јазылдығы дөврдә дәфәләрлә көчүрүлмүшдүр. [...] Мүгәддәс Китабын јазылдығы дөврләрдә бу мәтнләрин тәкрар-тәкрар көчүрүлмәсиндән ҝөрүнүр ки, онлардан истифадә едирдиләр; онлар ҝүндәлик һәјатда ваҹиб рол ојнајырды. [...] Һеч ким лазымсыз јерә бу мәтнләри көчүрәрәк өзүнү әзијјәтә салмазды» («The Bible as It Was») (Ганунун тәкрары 17:18; Сүлејманын мәсәлләри 25:1).

Бу о демәкдир ки, Мүгәддәс Китабын илк китаблары б. е. Ы әсринә гәдәр тәхминән 1500 ил әрзиндә көчүрүлмүшдүр. «Әһди-Әтигин етибаралајиг олмасы барәдә» адлы китабда дејилир ки, тумарларын дәгиг көчүрүлмәси өзүнә «көһнәлмиш грамматика вә орфографија формаларынын дәјишдирилмәсини» дахил едирди; бу, «кечмишдә Јахын Шәргдә ҝениш јајылмыш просес олуб» («On the Reliability of the Old Testament»)b. Бу, јазылмыш мәтнин форма вә үслубунун тәнгиди анализинә әсасән чыхарылан нәтиҹәләрин етибаралајиг олдуғуну шүбһә алтына алыр.

Мүгәддәс Китаб нә вахт јазылмышдыр?

Мусанын, Јешуанын, Шамуелин вә диҝәрләринин дөврүндәки әлјазмаларын инди мөвҹуд олмамасы о демәкдирми ки, Мүгәддәс Јазылара дахил олан китаблар онларын өзүндә ҝөстәрилдијиндән сонра јазылыб? Бир чох алимләрин фикринҹә, һал-һазырда әлјазмаларын олмамасы онларын һеч вахт олмадығына дәлаләт етмир. Һәгигәтән дә, тез хараб олан материал үзәриндә јазылмыш нә гәдәр сәнәд гала биләрди ки? Мәсәлән, мисиршүнас Кеннет Китченнин сөзләринә ҝөрә, јунан-рома дөврүнә гәдәр јазылмыш бүтүн мисир папируслары јох олуб.

Мүгәддәс Китаба һөрмәт едән инсанлар өзләриндән соруша биләрләр: «Иса Мәсиһ Ибрани Мүгәддәс Јазыларына неҹә јанашырды?» Онун дөврүндә јашајан јәһудиләр кими, Иса Мәсиһ дә Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасына һеч вахт шүбһә илә јанашмырды. О, Мүгәддәс Китабын илк китабларынын мүәллифлијини кимә аид едирди?

Иса Мәсиһ бир нечә дәфә Мусанын јазыларына мүраҹиәт етмишди. Мәсәлән, бир дәфә о, Мусанын китабы һагда хатырлатмышды (Марк 12:26; Јәһја 5:46). Еләҹә дә Иса «Јарадылыш» (Матта 19:4, 5; 24:37—39), «Чыхыш» (Лука 20:37), «Левилиләр» (Матта 8:4), «Сајлар» (Матта 12:5), «Ганунун тәкрары» (Матта 18:16) китабларына истинад етмишди. О демишди: «Мусанын ганунунда, Пејғәмбәрләрин китабларында вә Мәзмурларда мәним һаггымда јазыланлар јеринә јетмәлидир» (Лука 24:44). Әҝәр Иса Мәсиһ Мусанын вә диҝәр јазычыларын мүәллифлијини гәбул едирдисә, шүбһәсиз, о, Ибрани Мүгәддәс Јазылардакы хроноложи мәлумата да етибар едирди.

Бәс онда Мүгәддәс Китаб нә вахт гәләмә алыныб? Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасына етибар етмәк олармы? Биз тәнгидчиләрин ирәли сүрдүкләри нәзәријјәләри, һәмчинин Мүгәддәс Китабдан мәлуматлары, долајы тарихи дәлилләри вә Иса Мәсиһин нөгтеји-нәзәрини арашдырдыг. Сизин јухарыда ҝәтирилән суаллара вердијиниз ҹаваблар дуада Аллаһа: «Сәнин сөзүн һәгигәтдир» дејән Иса Мәсиһлә һәмфикир олуб-олмадығынызы ҝөстәрәҹәк (Јәһја 17:17).

[Һашијәләр]

[18—21–ҹи сәһифәләрдәки шәкилләр/чәрчивәләр]

(Чәрчивәјә мәтнин өзүндә бахын)

(Заман хәттиндә Мүгәддәс Китаба дахил олан китабларын јазылма тарихи тәхмини ҝөстәрилиб)

Б. е. ә. 2000

1800

[Шәкил]

Мисирдә јазы Мусанын дөврүндән габаг мөвҹуд иди

[Иҹазә илә]

© DeA Picture Library / Art Resource, NY

1600

[Шәкил]

Муса «Јарадылыш» китабыны б. е. ә. 1513-ҹү илдә јазыб гуртармышды. О, тез хараб олан материалдан истифадә етмишди

«Јарадылыш» б. е. ә. 1513

Јешуа

1400

1200

Шамуел

Б. е. ә. 1000

[Шәкил]

Бизим ҝүнләрәдәк јүзләрлә ҝил мөһүр ҝәлиб чатмышдыр

Б. е. ә. 900—500

Јунус

800

Јешаја

600

Јеремја

Даниел

[Шәкил]

Гатланмыш, иплә бағланмыш вә мөһүрләнмиш папирус тумар

Б. е. ә. 449

[Иҹазә илә]

Brooklyn Museum, Bequest of Theodora Wilbour from the collection of her father, Charles Edwin Wilbour

400

200

[Шәкил]

Өлү дәниз әлјазмалары кәтана бүкүлмүш һалда ҝил габларын ичиндә сахланылырды. Бунлар бу ҝүнә гәдәр тапылмыш ән гәдим Мүгәддәс Китаб әлјазмаларыдыр

Б. е. ә. 200—100

[Иҹазә илә]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem