Һәгиги мәсиһчиләр Аллаһын Кәламына һөрмәт едирләр
«Сәнин сөзүн һәгигәтдир» (ЈӘҺ. 17:17).
1. Илк дәфә Јеһованын Шаһидләри илә сөһбәт едәркән онлары диҝәр динләрдән фәргләндирән һансы ваҹиб ҹәһәтә диггәт јетирмишдин?
ЈЕҺОВАНЫН ШАҺИДЛӘРИ илә илк сөһбәтини јадына сал. Һәмин сөһбәтдән нәји хатырлајырсан? Чохлары буна белә ҹаваб верирләр: «Јеһованын Шаһидләринин бүтүн суалларыма Мүгәддәс Китаб васитәсилә ҹаваб вермәләри мәндә бөјүк тәәссүрат ојатмышды». Аллаһын јер үчүн нијјәти, өлүләрин вәзијјәти вә өлән әзизләримиз үчүн һансы үмидин олдуғуну биләндә севинҹимиздән јерә-ҝөјә сығмырдыг!
2. Мүгәддәс Китабы сәнин үчүн дәјәрли едән нә олду?
2 Лакин Мүгәддәс Китабы даһа чох арашдырдыгҹа һәјат, өлүм вә ҝәләҹәклә бағлы суалларымыза ҹаваб вермәсиндән савајы, онун дүнјада ән практики мәсләһәтләр мәнбәји олдуғуну да анладыг. Заманын сынағындан чыхан бу мүдрик кәлмәләрә риајәт едәнләр һәјатда уғур газаныр вә хошбәхт јашајырлар. (Мәзмур 1:1—3 ајәләрини оху.) Тарихин мүхтәлиф дөврләриндә јашајан һәгиги мәсиһчиләр Мүгәддәс Китабы «инсан сөзү кими дејил, әслиндә неҹә ки вар, Аллаһын сөзү кими» гәбул едирдиләр (1 Салон. 2:13). Кечмишә гысаҹа нәзәр салмагла Аллаһын Кәламына һәгигәтән һөрмәт едәнләрлә етмәјәнләр арасындакы фәрги ајдын ҝөрәҹәјик.
ӨЗ ҺӘЛЛИНИ ТАПАН МҮРӘККӘБ МӘСӘЛӘ
3. Еркән мәсиһчи јығынҹағындакы бирлији тәһлүкә алтына атан нә иди вә нәјә ҝөрә бу, чәтин мәсәлә иди?
3 Мәсиһчилији илк гәбул едән сүннәтсиз гејри-јәһуди Корнилинин мәсһ олунмасындан сонра јаранан бир суал 13 ил әрзиндә мәсиһчи јығынҹағынын бирлији үчүн тәһлүкә јарадырды. Диҝәр милләтләрдән олан мәсиһчиләрин сајы ҝет-ҝедә артырды. Буна ҝөрә дә һамыны: «Гејри-јәһуди кишиләр вәфтиз олунмамышдан әввәл јәһуди адәт-әнәнәсинә ујғун олараг сүннәт олунмалы идиләрми?» — суалы нараһат едирди. Јәһудиләр үчүн бу һеч дә асан суал дејилди. Гануна риајәт едән јәһуди башга милләтләрдән олан инсанларын евинә ајаг басмырды, о ки галды онларла гардаш кими даврансын. Јәһудиләрдән олан мәсиһчиләр динләрини дәјишдикләринә ҝөрә онсуз да амансызҹасына тәгиб олунурдулар. Әҝәр онлар сүннәтсиз гејри-јәһудиләри гәбул етсәјдиләр, јәһуди дининин тәрәфдарлары илә бу мәсиһчиләр арасындакы мүнасибәт даһа да писләшәҹәкди вә онлар даһа шиддәтли тәгибләрә мәруз галаҹагдылар (Галат. 2:11—14).
4. Сүннәт мәсәләсини мүзакирә етмәк үчүн кимләр бир араја ҝәлди вә онлары кәнардан мүшаһидә едәнләрдә һансы суаллар јарана биләрди?
4 Ерамызын 49-ҹу илиндә һәвариләр вә Јерусәлимдәки ағсаггаллар «бу ишә бахмаг үчүн» топлашмышдылар. Онларын һамысы сүннәт олунмуш јәһуди иди (Һәв. иш. 15:6). Бу гардашларын ҝөрүшү һансыса еһкамын әһәмијјәтсиз тәфсилатынын дарыхдырыҹы теоложи дискуссијасы кими јох, Мүгәддәс Китаб тәлиминин ҹанлы мүзакирәси кими кечмишди. Мүзакирәнин һәр бир иштиракчысы өз фикрини сәрбәст шәкилдә билдирирди. Онлар јол вердиләрми ки, киминсә шәхси фикри вә ја гәрәзли мүнасибәти гәрарларына тәсир ҝөстәрсин? Мәсул гардашлар, јәни ағсаггаллар Исраилдәки мөвҹуд дини вәзијјәт јахшылашана гәдәр мәсәләнин һәллини тәхирә салдылармы? Јахуд да араларында ортаг мәхрәҹә ҝәлмәк хатиринә онларын фикринҹә дүзҝүн олмајан гәрары дәстәкләјәрәк ҝүзәштә ҝедәнләр олдуму?
5. Ерамызын 49-ҹу илиндә Јерусәлимдә кечирилән ҝөрүшү сонракы әсрләрдә кечирилән килсә гурултајларындан фәргләндирән ваҹиб ҹәһәт һансыдыр?
5 Килсә гурултајларында компромисә ҝетмәк вә ја лобби јаратмаг, јәни иштиракчыларын фикринә пәрдәархасы тәсир ҝөстәрмәк ади һалдыр. Лакин Јерусәлимдәки јығынҹагда бунларын һеч бири баш вермәмишди. Бунунла белә, онлар јекдил гәрара ҝәлмишдиләр. Ахы бу, неҹә мүмкүн олду? Фикирләринин мүхтәлиф олмаларына бахмајараг, иштиракчыларын һамысы Аллаһын Кәламына һөрмәт бәсләјирди вә бу мүгәддәс јазылар һәмин мәсәләни һәлл етмәкдә әсас рол ојнајырды. (Мәзмур 119:97—101 ајәләрини оху.)
6, 7. Мүгәддәс Јазыларын көмәјилә һәвариләр вә ағсаггаллар сүннәт мәсәләсини неҹә һәлл етдиләр?
6 Сүннәт мәсәләсини һәлл етмәкдә онлара Амос 9:11, 12 ајәләри көмәк етмишди. Орада јазылан сөзләр Һәвариләрин ишләри 15:16, 17 ајәләриндә ситат ҝәтирилир: «Гајыдыб Давудун јыхылмыш чардағыны јенидән гураҹағам, харабалыгларыны бәрпа едиб, ону тәзәдән гураҹағам ки, бу халгдан галмыш адамлар, диҝәр милләтләрдән олуб Мәним адымла адланан инсанларла бирҝә Јеһованы үрәкдән ахтарсынлар».
7 Лакин бәзиләри етираз едә биләрләр: «Ахы бу ајәләрдә дејилмир ки, мәсиһчилији гәбул едән гејри-јәһудиләр сүннәт олунмамалы идиләр». Дүздүр, анҹаг јәһудиләрдән олан мәсиһчиләр бу ајәнин мәғзини баша дүшдүләр. Онлар сүннәт олунмуш гејри-јәһудиләри «диҝәр милләтләрдән» олан инсанлар јох, гардаш һесаб едирдиләр (Чых. 12:48, 49). Мәсәлән, Багстерин тәрҹүмә етдији «Септуагинта»да Естер 8:17 ајәси белә сәсләнир: «Өлкәнин халглары арасындан бир чоху сүннәт олунараг јәһуди олдулар». Демәли, «бу халгдан галмыш адамлар» дејилдикдә Исраил халгынын галан үзвләри, јәни јәһудиләр вә сүннәт олунмуш јәһуди прозелитләри нәзәрдә тутулурду. Мүгәддәс Јазылар дејир ки, онлар «диҝәр милләтләрдән» олан инсанларла, јәни сүннәт олунмамыш гејри-јәһудиләрлә «бирҝә» Аллаһын ады наминә тәшкил олунан бир халг олаҹаглар. Беләликлә, Мүгәддәс Китабын онлары нараһат едән суала вердији ҹаваб тамамилә ајдын иди: мәсиһчи олмаг истәјән гејри-јәһудиләрдән сүннәт олунмаг тәләб олунмур.
8. Нәјә ҝөрә сүннәт мәсәләсинә даир гәрар гәбул едән јәһуди мәсиһчиләр ҹәсарәтли олмалы идиләр?
8 Бу сәмими мәсиһчиләрә јекдил гәрар гәбул етмәкдә Аллаһын Кәламы вә Онун руһу көмәк етмишди (Һәв. иш. 15:25). Ола билсин, бу гәрар јәһуди мәсиһчиләри даһа шиддәтли тәгибләрә мәруз гојаҹагды, буна бахмајараг, садиг инсанлар Мүгәддәс Китаба әсасланан һәмин гәрары там дәстәкләјәҹәкдиләр (Һәв. иш. 16:4, 5).
АЈДЫН ҜӨРҮНӘН ФӘРГ
9. Һәгиги ибадәтин «чиркләнмәсинә» ҝәтириб чыхаран ваҹиб амилләрдән бири һансы иди вә бунун нәтиҹәсиндә һансы ваҹиб тәлим тәһриф олунду?
9 Һәвари Павел пејғәмбәрлик етмишди ки, һәвариләрин өлүмүндән сонра мәсиһчи тәлимләри јалан тәлимләрлә «чиркләнәҹәк». (2 Салоникилиләрә 2:3, 7 ајәләрини оху.) «Сағлам тәлимдән» имтина едәҹәк инсанларын арасында јығынҹагда мәсул вәзифәләри иҹра едәнләр дә олаҹагды (2 Тим. 4:3). Павел онун ҝүнләриндәки ағсаггаллары хәбәрдар етмишди: «Сизин араныздан адамлар пејда олаҹаг вә шаҝирдләри ардынҹа апармаг үчүн һәгигәти тәһриф едәҹәкләр» (Һәв. иш. 20:30). Бир енсиклопедијада тәһриф олунмуш дүшүнҹә тәрзинә ҝәтириб чыхаран ваҹиб амил барәдә дејилир: «Јунан фәлсәфәсинә бәләд олан мәсиһчиләр һәм өзләринин интеллектуал тәләбатларыны өдәмәк, һәм дә бүтпәрәст милләтләрдән олан тәһсилли адамлары динләринә ҹәлб етмәк үчүн иманларыны фәлсәфи мәфһумларла ифадә етмәјә еһтијаҹ дујдулар» («The New Encyclopædia Britannica»). Мәсәлән, тәһриф олунмуш ваҹиб тәлимләрдән бири Иса Мәсиһин кимлији илә бағлы иди. Мүгәддәс Китаб ону Аллаһын Оғлу адландырыр; јунан фәлсәфәсинә мәфтун оланлар исә онун Аллаһ олдуғуну иддиа едирдиләр.
10. Килсә рәһбәрләри Мәсиһин кимлији һаггында суалын ҹавабыны һарадан тапа биләрдиләр?
10 Бу суал бир нечә килсә гурултајында мүзакирә олунмушду. Әҝәр сөзүҝедән гурултајларын иштиракчылары Мүгәддәс Китаба нүфузлу бир мәнбә кими бахсајдылар, Иса Мәсиһин кимлији һаггында суалын ҹавабыны асанлыгла тапардылар, анҹаг онларын әксәријјәти она бу ҹүр јанашмырды. Онларын чоху гурултаја ҝәлмәмишдән әввәл артыг гәрар гәбул етмишдиләр вә гурултај битдикдән сонра онлар өз гәрарларында әввәлкиндән даһа гәти идиләр. Бу ҝөрүшләрдә гәбул едилән канон вә бәјаннамәләрдә Мүгәддәс Китабын ады чох аз һалланырды.
11. Килсә аталарынын фикри нә дәрәҹәдә өнәмли иди вә бунун сәбәби нә иди?
11 Нәјә ҝөрә һәвариләрдән фәргли олараг, гурултај иштиракчылары гәрар гәбул едәркән Мүгәддәс Јазылары һәртәрәфли арашдырмырдылар? Тарихчи Чарлз Фриман бу суала ҹаваб верир: «[Исанын Аллаһ олдуғуна инананлар] Мүгәддәс Китабдакы онун Ата Аллаһа табе олдуғуну ҝөстәрән бир чох сөзләрини тәкзиб етмәкдә чәтинлик чәкирдиләр». Бу сәбәбдән килсә адәтләринә вә нүфузлу шәхсләрин фикирләринә Мүждәләрдә дејиләнләрдән даһа бөјүк өнәм верилди. Бу ҝүн дә бир чох христиан дин хадимләри Килсә аталарыa адландырылан шәхсләрин дедији Аллаһдан илһам алмамыш сөзләрини Мүгәддәс Китабдан үстүн тутурлар! Әҝәр нә вахтса Үч үгнум еһкамыны онларла мүзакирә етмисәнсә, јәгин, өзүн дә буна диггәт јетирмисән.
12. Император һансы нүфуза малик иди?
12 Бу гурултајларын диггәтәлајиг мәгамларындан бири дә Рома императорларынын орада ҝедән мүзакирәләрә мүдахилә етмәләри иди. Мәсәлән, профессор Ричард Рубенштејн Никеја гурултајы һагда јазмышдыр: «Константин [јепископлара] лүтф ҝөстәрмәјә башлады вә онларын башындан о гәдәр вар-дөвләт төкдү ки, онлар һеч буну тәсәввүр белә едә билмәздиләр. Бир илин ичиндә јени император мүсадирә едилән килсәләрин демәк олар ки, һамысыны саһибләринә гајтарды, дағыдыланлары исә бәрпа етди. Үстәлик, онлары әввәлки вәзифәләринә вә рүтбәләринә тәјин етди... Константин христиан дин хадимләрини әввәлләр бүтпәрәст каһинләрә верилән имтијазларла тәлтиф етди». Нәтиҹәдә, «Константин Никеја гурултајына ҝүҹлү тәсир ҝөстәрмәк вә һәтта онун ҝедишатыны мүәјјән етмәк сәлаһијјәтини әлдә етди». Чарлз Фриман буну тәсдиг едәрәк јазыр: «Бу гурултајдан сонра императорун Килсәјә ҝөстәрдији тәсир артды: о, Килсәјә сәлаһијјәтләр вермәклә јанашы, онун тәлимләринин формалашмасына мүдахилә едирди». (Јагуб 4:4 ајәсини оху.)
13. Сәнҹә, нәјә ҝөрә килсә башчылары Мүгәддәс Китабын ајдын тәлимләринә мәһәл гојмурдулар?
13 Килсәдә јүксәк мәнсәб саһиби оланлар Иса Мәсиһин кимлијини мүәјјән етмәкдә чәтинлик чәкдији бир һалда, садә инсанларын чоху белә проблемлә үзләшмирди. Ҹибләрини императорун гыр-гызылы илә долдурмаг вә килсәдә рүтбәләрини артырмаг мәгсәдини ҝүдмәдикләри үчүн онлар бу мәсәләјә гәрәзсиз, јәни Мүгәддәс Китаб нөгтеји-нәзәри илә бахырдылар. Буну тәсдиг едән дәлилләр дә вар. Һәмин дөврүн илаһијјатчыларындан бири олан Ниссијалы Григори садә инсанлара истеһза едәрәк јазмышды: «Палтар сатанларын, сәррафларын вә баггалларын һамысы елә бил ки, илаһијјатчыдыр. Пулун галығыны гајтармағы хаһиш едәндә бәзи “философлар” сәнә Оғулла Ата арасындакы фәрги изаһ етмәјә башлајырлар. Чөрәјин гијмәтини сорушанда ҹаваб верирләр ки, Ата Оғулдан бөјүкдүр. Һамамын һазыр олуб-олмадығыны сорушанда дејирләр ки, Оғул һеч нәдән јарадылыб». Бәли, килсәдә јүксәк вәзифә тутанлардан фәргли олараг, садә инсанларын чоху өз сөзләрини Аллаһын Кәламы илә тәсдиг едирдиләр. Ҝәрәк Ниссијалы Григори вә онун тәрәфдарлары садә инсанлара гулаг асајдылар!
«БУҒДА» ВӘ «АЛАГ ОТЛАРЫ» БИР ЈЕРДӘ БӨЈҮЈҮР
14. Биринҹи әсрдән етибарән јер үзүндә һәмишә һәгиги мәсһ олунмуш мәсиһчиләрин олдуғуну биз һарадан билирик?
14 Исанын чәкдији бир мәсәл ҝөстәрир ки, биринҹи әсрдән етибарән јер үзүндә һәмишә һәгиги мәсһ олунмуш мәсиһчиләр олаҹагды. Иса онлары алаг отлары арасында бөјүјән буғда илә мүгајисә етди (Мат. 13:30). Әлбәттә, биз там әминликлә һансы инсанларын вә ја групларын мәсһ олунмуш мәсиһчиләр синфинә аид олдуғуну дејә билмәрик. Бунунла белә, биз дәгиг билирик ки, Аллаһын Кәламыны ҹәсарәтлә мүдафиә едән вә Килсәнин Мүгәддәс Китаба зидд олан тәлимләрини ифша едән инсанлар һәмишә олуб. Ҝәлин онлардан бәзиләринә нәзәр салаг.
15, 16. Аллаһын Кәламына дәјәр верән инсанлардан бәзиләри кимләр иди?
15 Франсада јашајан архијепископ (баш кешиш) Лионлу Агобард (б. е. 779—840) ачыг-ашкар шәкилдә бүтә ибадәтә, килсәләрин мүгәддәсләрин адына һәср олунмасына вә Мүгәддәс Китаба зидд олан килсә мәрасимләринә вә адәт-әнәнәләринә гаршы чыхырды. Агобардын мүасири олан јепископ Клавди дә килсә адәтләринин, мүгәддәсләрә дуа етмәјин, еләҹә дә онларын гурумуш ҹәсәдләринә ситајиш етмәјин әлејһинә иди. 11-ҹи әсрдә јашамыш франсалы архидјакон Турлу Беренгар килсә мәрасими заманы истифадә едилән чөрәјин вә шәрабын Исанын әтинә вә ганына чеврилмәси тәлимини рәдд етдији үчүн килсәдән кәнарлашдырылмышды. Үстәлик, о өјрәдирди ки, Мүгәддәс Китаб килсә адәт-әнәнәләриндән үстүндүр.
16 Мүгәддәс Китаб һәгигәтини севән даһа ики нәфәр 12 әсрдә јашамыш Пјер де Брујс вә Лозанналы Һенри олмушдур. Килсәдә кешиш кими хидмәт едән Пјер де Брујс хидмәтини дајандырмышды. Чүнки о инанырды ки, килсә мәрасими заманы чөрәјин вә шәрабын Исанын әтинә вә ганына чеврилмәси тәлими, еләҹә дә көрпә ушаглары вәфтиз етмәк, өлүнүн руһуна дуа охумаг вә хача ситајиш етмәк барәдә Католик килсәсинин өјрәтдикләри Мүгәддәс Јазылара зиддир. 1140-ҹы илдә етигадына ҝөрә о, дири-дири јандырылмышды. Раһиб Һенри исә килсәдәки рүшвәтхорлуға, еләҹә дә Мүгәддәс Китаба зидд олан килсә мәрасимләринә гаршы чыхырды. Буна ҝөрә о, 1148-ҹи илдә һәбс олунду вә өмрүнүн галан илләрини зинданда кечирди.
17. Валдо вә онун давамчылары һансы ваҹиб ишләри ҝөрмүшләр?
17 Килсәни тәнгид етмәјә ҹәсарәт едән Пјер де Брујсун едам едилдији әрәфәдә Мүгәддәс Китаб һәгигәтләринин јајылмасына бөјүк тәсир ҝөстәрән бир инсан дүнјаја ҝәлмишди. Онун сојады Валдоb иди. Пјер де Брујс вә Лозанналы Һенридән фәргли олараг, о, килсә хадими дејилди. Буна бахмајараг, Валдо Аллаһын Кәламыны о дәрәҹәдә гијмәтләндирирди ки, мал-мүлкүндән имтина едиб Мүгәддәс Китабын мүәјјән һиссәләринин Франсанын ҹәнуб-шәргиндә јашајан садә инсанларын баша дүшәҹәји дилә тәрҹүмә едилмәсини тәшкил етди. Бәзиләринә Мүгәддәс Китаб хәбәрини өз ана дилләриндә ешитмәк о гәдәр ҝүҹлү тәсир бағышламышды ки, онлар да мал-мүлкләриндән имтина едиб һәјатларыны Мүгәддәс Китаб һәгигәтләрини јајмаға һәср етдиләр. Бүтүн бунлар Килсә рәһбәрлијинин һеч дә хошуна ҝәлмирди. Папа сонрадан валденсләр адланан бу фәдакар киши вә гадынлары 1184-ҹү илдә килсәдән говду, јепископ исә онлары өз евләриндән дидәрҝин салды. Лакин бу, Мүгәддәс Китаб хәбәринин диҝәр әразиләрдә јајылмасына тәкан верди. Нәтиҹәдә, Валдонун, Пјер де Брујсун, Лозанналы Һенринин вә Килсәјә гаршы чыхан диҝәр инсанларын давамчыларына Авропанын бир чох јерләриндә раст ҝәлмәк мүмкүн иди. Нөвбәти әсрләрдә дә Мүгәддәс Китаб һәгигәтләрини мүдафиә едән инсанлар јашајырды. Бунлар Ҹон Уиклиф (тәх. 1330—1384), Вилјам Тиндал (тәх. 1494—1536), Һенри Гру (1781—1862) вә Ҹорҹ Сторз (1796—1879) олмушлар.
«АЛЛАҺЫН СӨЗҮНҮ ҺЕЧ КИМ ГАНДАЛЛАЈА БИЛМӘЗ»
18. ХIХ әсрин сонларында јашајан Мүгәддәс Китаб Тәдгигатчылары арашдырма заманы һансы үсулдан истифадә едирдиләр вә бу үсул нәјә ҝөрә еффектив иди?
18 Мүгәддәс Китаб һәгигәтинә дүшмән кәсилән инсанларын онун јајылмасынын гаршысыны алмаг ҹәһдләри боша чыхмышдыр. 2 Тимотејә 2:9 ајәсиндә дејилир: «Аллаһын сөзүнү һеч ким гандаллаја билмәз». 1870-ҹи илдә сәмими инсанлардан ибарәт олан бир груп Мүгәддәс Китаб Тәдгигатчысы Мүгәддәс Китаб һәгигәтини ахтармаға башлады. Онлар һансы үсулдан истифадә едирдиләр? Кимсә мүәјјән мөвзу илә бағлы бир суал галдырырды вә онлар ону бирҝә мүзакирә едирдиләр. Бу заман онлар һәмин суалла әлагәдар бүтүн ајәләрә бахырдылар, онларын бир-бири илә неҹә бағлы олдуғуну мүәјјән етдикдән сонра нәтиҹә чыхарыб јазылы шәкилдә гејд едирдиләр. Бу, чох ҝөзәл үсул иди, чүнки онлар биринҹи әсрдәки һәвариләрин вә ағсаггалларын нүмунәсини изләјирдиләр. XIX әсрин сонларында јашајан вә «руһани сәләфләримиз» олан бу садиг инсанлар етигадларыны тамамилә Аллаһын Кәламына әсасландырмагда гәти гәрарлы идиләр. Мәҝәр буну билмәк сәни руһландырмыр?
19. 2012-ҹи ил үчүн һансы ајә сечилиб вә нәјә ҝөрә бу ајә мүнасибдир?
19 Инди дә иманымызын әсасыны Мүгәддәс Китаб тәшкил едир. Бу сәбәбдән Јеһованын Шаһидләринин Рәһбәрлик Шурасы 2012-ҹи ил үчүн иллик ајә кими Исанын әминликлә дедији нөвбәти сөзләрини сечиб: «Сәнин сөзүн һәгигәтдир» (Јәһ. 17:17). Аллаһын рәғбәтини газанмаг истәјән һәр кәс Онун јолунда јеримәлидир, буна ҝөрә дә ҝәлин һамымыз рәһбәрлији Мүгәддәс Китабда ахтармаға давам едәк.
[Һашијәләр]
a «Килсә атасы» ерамызын IV әсрин сонларындан етибарән ҝөркәмли килсә хадимләри вә јазычылары үчүн истифадә олунан фәхри титулдур. Хүсуси нүфуза малик олан бу груп инсанларын фикри христиан тәлимләринин формалашмасында бөјүк рол ојнамышды.
b Бәзи мәнбәләрә ҝөрә, онун ады «Пјер», јахуд «Петер» олуб. Лакин онун дәгиг ады билинмир.
[8–ҹи сәһифәдәки јазы]
2012-ҹи илин иллик ајәси: «Сәнин сөзүн һәгигәтдир» (Јәһја 17:17).
[7–ҹи сәһифәдәки шәкил]
Валдо
[7–ҹи сәһифәдәки шәкил]
Уиклиф
[7–ҹи сәһифәдәки шәкил]
Тиндал
[7–ҹи сәһифәдәки шәкил]
Гру
[7–ҹи сәһифәдәки шәкил]
Сторз