«Јәһуда Инҹили» нәдир?

БӨЈҮК сенсасијаја сәбәб олан бир мәлумат 2006-ҹы илин апрел ајында дүнја гәзетләриндә дәрҹ едилмишди: бир груп алим гәдим заманлардан бизим дөврәдәк ҝәлиб чатан вә тәзәликҹә ашкар едилән «Јәһуда Инҹили»ни иҹтимаијјәтә тәгдим етмәјә һазырлашыр. Гәзетләр јазырды ки, алимләрин фикринҹә, бу Инҹил Јәһуда Искариот — Иса Мәсиһи әлә верән һәвари һагда биликләримиздә көклү дәјишикликләр едәҹәк. Һәмин мәлуматлара ҝөрә, Јәһуда, әслиндә, Исаны һамыдан јахшы баша дүшән һәвари вә Исанын хаһиши илә ону едама тәслим едән бир гәһрәмандыр.

Бу Инҹил һәгиги, јохса сахта сәнәддир? Әҝәр һәгигидирсә, доғруданмы, орада тарихи шәхсләр олан Јәһуда Искариот, Иса Мәсиһ вә еркән мәсиһчиләр һагда ҝизли галмыш биликләр ачыгланыр? Бу әлјазма бизим Иса Мәсиһ вә онун тәлимләри һагда тәсәввүрләримизә тәсир етмәлидирми?

«ЈӘҺУДА ИНҸИЛИ»НИН АШКАРЛАНМА ТАРИХЧӘСИ

«Јәһуда Инҹили»нин неҹә ашкар едилдији мүәммалы олараг галыр. Бу әлјазма археологлар тәрәфиндән ашкар едиләрәк сәнәдләшдирилмәјиб. О, 1970-ҹи илләрин сону, 1980-ҹи илләрин әввәли бирдән-бирә гәдим әшјалар базарында сатыша чыхарылыб. Әлјазманын 1978-ҹи илдә Мисирдә, јијәсиз сәрдабәдә, ола билсин, мағарада тапылдығы еһтимал едилир. «Јәһуда Инҹили» дәри илә ҹилдләнмиш кодексә (гәдим китаб нөвү) дахил олан вә копт (гәдим Мисир дилинин әсасында јаранмыш дил) дилиндә јазылан дөрд әлјазмадан бири иди.

Әсрләр әрзиндә Мисирин гуру иглиминдә саламат галан бу кодекс башга мүһитә дүшәндә сүрәтлә корланмаға башлады. 1983-ҹү илдә бир нечә алимә кодекс өтәри ҝөстәрилмишди, лакин сатыш гијмәти јүксәк олдуғундан алимләр ону ала билмәмишләр. Сонракы илләр әрзиндә бахымсызлыг уҹбатындан кодекс даһа да бәрбад вәзијјәтә дүшдү. 2000-ҹи илдә кодекси бир исвечрәли әнтигәчи алды. Һәмин әнтигәчи гадын кодекси бејнәлхалг мүтәхәссисләр групуна тәһвил верди. Милли Ҹоғрафи Ҹәмијјәт вә Метсенат адына Гәдим Инҹәсәнәт Фондунун һимајәси алтында ишләјән алимләрин гаршысында бәзи һиссәләринин чохсајлы фрагментләрә парчаланыб төкүлән кодекси бәрпа етмәк кими чәтин вәзифә дурурду. Үстәлик, алимләр кодексин јашыны мүәјјән етмәли, ону тәрҹүмә едиб изаһат вермәли идиләр.

Радиокарбон анализи бу әлјазманын сахта олмадығыны тәсдиг етди вә тәхминән ерамызын III—IV әсринә аид олдуғуну ҝөстәрди. Бунунла белә, алимләр фәрз едирләр ки, копт дилиндә олан «Јәһуда Инҹили» орижиналы јунанҹа јазылмыш вә даһа гәдим дөврә тәсадүф едән мәтнин тәрҹүмәсидир. «Јәһуда Инҹили» илк дәфә нә заман вә кимләр тәрәфиндән тәртиб олунуб?

ГНОСТИКЛӘРИНa ИНҸИЛИ

«Јәһуда Инҹили» адланан бу мәтнин адына илк дәфә ерамызын икинҹи әсрин сонларында јашамыш христиан илаһијјатчысы Иринејин јазыларында раст ҝәлинир. Иринеј «Бидәтләрин әлејһинә» китабында тәлимләрини тәкзиб етдији груплардан бири һагда јазыр: «Онлар бәјан едирләр ки, һәгигәти дәрк едән јеҝанә инсан Јәһуда сатгынлыг сирринә ујғун давранды. Онун уҹбатындан ҝөјдә вә јердә һәр шеј бир-биринә гарышды. Онлар буна бәнзәр әһвалат ујдурараг “Јәһуда Инҹили” адландырырлар».

Иринеј ҝизли биликләрә саһиб олдугларыны иддиа едән гностик христианларынын мүхтәлиф тәлимләрини гәтијјәтлә тәкзиб едирди. Гностисизм мәсиһчи «һәгигәтини» фәргли шәкилдә баша дүшән вә фәргли шәкилдә изаһ едән чохсајлы групларын үмуми адыдыр. Гностикләрин өз јазылары варды вә һәмин јазылар ерамызын икинҹи әсриндә ҝениш јајылмышды, елә «һәгигәтлә» бағлы вердикләри изаһатлар да һәмин јазылара әсасланырды.

Гностикләрин әксәр јазыларында дејилир ки, Исанын танынмыш давамчылары олан һәвариләр онун чатдырдығы хәбәри дүзҝүн баша дүшмәдиләр вә Исанын вердији ҝизли бир тәлим вар ки, ону јалныз бир груп сечилмиш инсан дәрк етдиb. Бәзи гностикләр дүнјанын инсан руһунун һәбс олундуғу бир зиндан олдуғуна инанырдылар. Онлар фикирләширдиләр ки, әҝәр физики дүнја руһани аләмлә мүгајисәдә гүсурлудурса, демәли, Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларда хатырланан «јарадан аллаһ» камил олан ҹүрбәҹүр али танрыларла мүгајисәдә ашағы сәвијјәдә дурур. Һәгиги «билијә» малик олан инсан бу «сирри» дәрк едирди вә физики бәдәниндән азад олмаға ҹан атырды.

«Јәһуда Инҹили» дә бу инанҹа әсасланыб. Инҹилин ҝириш сөзләри беләдир: «Исанын Јәһуда Искариотла сәккиз ҝүн чәкән вә Пасханы гејд етмәздән үч ҝүн габаг битән ҝизли сөһбәти».

Бу кодекс Иринеј тәрәфиндән рәдд едилән вә әсрләр боју итмиш һесаб едилән һәмин Инҹилдир? Ону тәһлил едән вә тәрҹүмә едән илк алимләр групунун үзвү Ҹералд Мајер дејир ки, Иринејин «гыса тәсвири әлимиздәки “Јәһуда Инҹили” адланан копт мәтнинә ујғун ҝәлир».

САТГЫН, ЈОХСА ГӘҺРӘМАН — АЛИМЛӘРИН МҮБАҺИСӘ ОБЈЕКТИ

«Јәһуда Инҹили»ндә гејд олунур ки, Иса шаҝирдләринин биликләри дәрк етмәдикләрини ҝөрәндә онлара истеһза илә ҝүлүр. Китабда Јәһуда 12 һәвари арасында Исанын ким олдуғуну билән јеҝанә инсан кими тәсвир олунур. Буна ҝөрә дә Иса «падшаһлығын сирләрини» онунла ҝизлиҹә бөлүшүр.

«Јәһуда Инҹили»нин бәрпасы илә мәшғул олан илк алимләр групу Иринејин фикирләринин ҝүҹлү тәсири алтында иди. Онларын тәрҹүмәсиндә Јәһуда сирләри дәрк едән вә «падшаһлығы алан» Исанын лүтф ҝөстәрдији јеҝанә шаҝирд кими ҝөстәрилир. Јанлыш фикирдә олан һәвариләр Јәһуданын јеринә башгасыны сечсәләр дә, о, сонрадан «һамыны [диҝәр шаҝирдләри] үстәләјән» «он үчүнҹү руһ» олаҹагды, чүнки о, Исаја физики бәдәндән азад олмаға көмәк едәҹәкди.

Јазычы, еләҹә дә еркән мәсиһчилик вә гностисизм үзрә ҝөркәмли мүтәхәссис Барт Ерман вә Елејн Пејҹелс дәрһал «Јәһуда Инҹили» илә әлагәдар өз арашдырма вә шәрһләрини дәрҹ етдиләр вә бу, илк алимләрин бәрпа етдији мәтнлә, демәк олар ки, үст-үстә дүшүрдү. Анҹаг чох кечмәди ки, диҝәр алимләр — Ејприл ДеКоник вә Бирҝер Пирсон тәрҹүмәнин дәгиглији илә әлагәдар өз шүбһәләрини ифадә етдиләр. Онларын фикринҹә, Милли Ҹоғрафија Ҹәмијјәти күтләви информасија васитәләринин диггәтини ҹәлб етмәк истәдијинә ҝөрә бу гәдим мәтни дәрҹ етмәјә тәләсди. Үстәлик, мәтни тәрҹүмә едән алимләр мәлуматлары ачыгламајаҹагларына даир мүгавилә имзаладыглары үчүн мүтләг олан елми проседурлара риајәт едилмәмишди, јәни мәтнин әсаслы експертизасы кечирилмәмиш вә мүвафиг алимләрин рәји өјрәнилмәмишди.

Ајры-ајрылыгда арашдырма апаран ДеКоник вә Пирсон белә бир нәтиҹәјә ҝәлмишләр ки, натамам, гырыг-гырыг вәзијјәтдә олан кодексин әсас һиссләрини әввәлки алимләр дүзҝүн тәрҹүмә етмәмишдиләр. ДеКоникин тәрҹүмәсинә әсасән, Иса Јәһуданы «он үчүнҹү руһ»c јох, «он үчүнҹү ҹин» адландырыр. Үстәлик, Иса ачыг-ајдын дејир ки, о, «падшаһлыға» ҝирмәјәҹәк. Башга шаҝирдләри «үстәләмәк» мәсәләсинә ҝәлдикдә исә, Иса Јәһудаја дејир: «Сән онлардан бетәр давранаҹагсан. Чүнки дахилиндә олдуғум инсаны гурбан ҝәтирәҹәксән». ДеКоникин тәбиринҹә, «Јәһуда Инҹили» һәвариләри әлә салан гностикләрин гәдим пародијасындан башга бир шеј дејил. ДеКоникин вә Пирсонун ҝәлдикләри сон нәтиҹә одур ки, «Јәһуда Инҹили»ндә Јәһуда һеч дә гәһрәман дејил.

«ЈӘҺУДА ИНҸИЛИ» НӘДӘН ХӘБӘР ВЕРИР?

Јәһуданы ҹин вә ја гәһрәман һесаб етмәләриндән асылы олмајараг, бу әлјазманы арашдыран алимләрин һамысы бурада дәгиг тарихи фактларын олмадығы илә разылашыр. Барт Ерман изаһ едир: «Бу, Јәһуданын јаздығы Инҹил дејил, һәтта мәтнин өзүндә дә буна һеч бир ишарә јохдур... Бу һәтта Јәһуданын мүасири олан вә ону шәхсән таныјан инсан тәрәфиндән јазылан Инҹил дә дејил... Буна ҝөрә дә ону Исанын јашадығы вахт әрзиндә баш верән һадисәләр һагда әлавә мәлумат верән китаб адландырмаг олмаз».

«Јәһуда Инҹили» орижиналы ерамызын икинҹи әсринә аид олдуғу еһтимал едилән јунанҹа јазылмыш вә гностикләрә мәхсус олан әлјазмадыр. Јениҹә ашкарланмыш «Јәһуда Инҹили» Иринејин рәдд етдији Инҹил олуб-олмадығы һәлә дә алимләр арасында мүбаһисә објектидир. Лакин бир шеј ајдындыр: «Јәһуда Инҹили» һәмин дөврдә христианлығын рәгабәт апаран вә һәрәсинин өз етигады олан чохсајлы тәригәтләрә парчаландығыны бирмәналы олараг сүбут едир. «Јәһуда Инҹили» Мүгәддәс Китабын сәһв олдуғуна даир сүбут дејил, әксинә, Павелин Һәвариләрин ишләри 20:29, 30 ајәләриндә јаздығы: «Билирәм ки, мән ҝедәндән сонра... сизин араныздан адамлар пејда олаҹаг вә шаҝирдләри ардынҹа апармаг үчүн һәгигәти тәһриф едәҹәкләр», — хәбәрдарлығынын ҝерчәк олдуғуна дәлаләт едир.