“Me ni Sôfia di bé mbiibaga yom kiki bo 39 nwii ngéda a bi wo ngwa kon. Mawanda mem ma bé nit me ngandak, memede me bak me pégi. Ndi i mbus ngim nwii pis, me bi bep nok njôghe, i pôônaga kiki bo le me bi nimis pes nyuu yada. Mahoñol mem ma bé bé nwee, me bé me ba me nol, ndi me témb me séhba ndik le me mbôdôl unup. Nano a yé nwii maa le a bi wo, ndi to hala, me ngi siidaga, ngéda ipe me yé me ba nsañ, ndi kunda yada nsañ u, u ôbi.”​—Kôstas.

Baa u ma nimis mut u ngwés? Ibale ñ, wee u nla tibil nok bibañga bi Kôstas. Ndék mam yon i nla ti kon ñem, kiki bo nyemb i sobiina, i ngwal tole i liwanda. Yak baboñ minyiña inyu njôghe ikeñi nyemb mut di ngwés i nla lona, ba yé mu kiñ i. Mbamble wada ni hop ngisi le The American Journal of Psychiatry u nkal le: “Nyemb i nlona njôghe ikeñi i i mal bé.” I ngéda mut a nkôhna i nya njôghe ikeñi i, a yé a badba le: ‘Njôghe ini y’a mal ngéda imbe? Baa me ga témb me ba ki maséé kel yada? Kii me nla boñ inyu kôhna hogbe?’

Di ga timbhe mambadga ma munu Tode ’ilo! nunu. Yigil i i noñ, i ga toñle we kii u nla bôk boñ, ibale u ntip nimis mut. Ndi gwigil bi bi ga noñ ha, bi ga unda we manjel u nla gwélél inyu hôyôs njôghe yoñ.

Di yé nkwoog nkaa le gwigil bi bi noñ, bi ga hôgbaha ni hôla ki nu ni nu a nsiida inyule a nimis mut a ngwés.

Tolakii bayimam ba nkal le bet ba nimis bôt ba ngwés ba mbéna nok njôghe ntjep wada mbus umpe, bôt bobasôna ba nok bé njôghe nya yada. Baa ibale hiki mut a nsôghe wé ntén, hala a nkobla le bôt bape ba nok bé njôghe ikepam i poños ngéda ba nimis mut, tole ba “ntjél ndigi” éba le ndutu i gwé bo? Heni. Tolakii i neebe ndutu ni i éba yo i nla hoo hôgbaha, ngim liboñok i ta bé le yon i “kôli” inyu éba le di nimis toi mut. Bôt ba nsôghe inoñnaga ni litén jap, ni libak jap, ni mam ba mboma, yak ni inoñnaga ni maada ba bééna lôñni mut ba nimis.

NJÔGHE I GA BET IKEPAM HEE?

Ngéda bôt ba nkôhna maéya, ba mbéna bé yi i yom ba ga nôgda. Ndi di nla kôôba i bisu bi ngéda inyu boñ le njôghe ni ndutu bi yinde bañ bés kiki hala a yé a mpémél bôt bape. Béñge ki mam ma noñ:

Mahoñol moñ ma ta bé nwee. U ñee hiki ngéda, u hoñlak mut a nwo, mahoñol ni maboñok moñ ma nla héñha hiki ngéda. U nla ki lugda ikété mahoñol moñ inyule u mbigda nwet a nwo, u emlak ki nye. Jam li bisu di yé di mbéna boñ li yé i ee ni i tjél neebe nyemb i. Tina a ntoñol i yom a bi nôgda ngéda nlôô wé Timô a bi wo mpuhge nyemb. A nkal le: “I bibôdle me bi yôm, me bé la bé to ee. Me bé nhelek kayéle to hép, me bé la bé. Me bé hémle bé le me nyen i jam li, li bi pémél.”

Woñi, hiun, i ômba nsohi. Ivan a nkal le: “Mbus nyemb i lok yés Érik, i i bééna 24 nwii, me ni nwaa wem Yôlanda di bi unup ngandak! Hala a bi hélés bés ngandak inyule di bé yi bé le di nla unup i nya i. Di bé ômba nsohi inyule di bé hoñol le di bi boñ bé kii yosôna i bé sômbla inyu hôla lok yés.” Aleksandro, nu nwaa a bi nômôl i kon ilole a nwo, yak nye a bi ômba nsohi. A ntoñol le: “I bibôdle me bé hoñol le, ibale Djob a bé neebe le me son njonok hala, wee me yé toi béba mut. Jon me bé hoñol le men me bééna njom ndi me ômôk Djob nsohi.” Yak Kôsta nu di bôk di nsima mu yigil i i ntagbe, a nkal le: “Mangéda mape, me bé me unbene Sôfia inyule a bi wo. Mbus me kahal ôm memede nsohi inyu mahoñol ma. I pot maliga, njom i bé bé yé.”

Yubda ikété mahoñol. I yé i pam ngim mangéda le u yé u yubda ikété mahoñol moñ kayéle to bipôdôl gwoñ bi ta bi ba bé bi téé. Kiki hihéga, i nwet a nimis mut a nla hégda le a nla emble, a tehe, a nôgda ki le nwet a bi wo a yii nye ipañ. Nwet a nimis mut a nla ki nôgda wengoñle hala a yé ndutu ikeñi i ôt pék tole i bigda ngim mam. Tina a nkal le: “Ngim ngéda me bé me ba me nkwel, ndi nlélém ngéda, me nôgda le me yé haa! Mahoñol ma bé ma kena me haa kayéle ma wan mam momasôna ma ma bi kéña i nyemb i Timô. Kiki me bé la bé ôt pék yo ki yo, hala a bé a tééñga me ngandak.”

Ngôñ i ba wetama. Nwet a nimis mut a gwé bé ngôñ i ba lôñni bôt bape kayéle mangéda mahogi hala a nla hindha nye ñem. Kôstas a nkal le: “Ngéda me yé lôñni babiina bape, i yé i pôôna me le me yé kiki kôô u litôwa u nyônôs itan. Ndi ngéda me bé lôñni bo ngibiiba, a bé pôôna me wee ha bé nyen me nlama bane.” Yak nwaa Ivan le Yôlanda a ntoñol le: “Hala a bé bés ndutu i ba ipañ bôt ba ba bé tjelel inyu mandutu ma ma bé nene kiki disii di mam i mis més! Nlélém ngéda, bape ki ba bé toñle bés kiki bon bap ba bé ke loñge. Me bé kônôl bo maséé, ndi i nlélém ngéda, me gwéhék bé to emble bo. Me ni nlô wem di bi sôk nok le niñ i nsugul bé ha, ndi di bééna bé ngôñ to wongut inyu neebe hala.

Makon. U nla nimis ngôñ je ni hilo, u bôdôl ki kôt. Arôn a nhoñol i jam li bi pémél nye nwii wada mbus nyemb pua yé: “Me bé la ha bé ki yibi jis. Me bé hoñol pua yem kayéle hala a ublak me hilo hiki u, i nlélém ngeñ.”

Aléksandrô a ngi hoñlak kiki nyuu i bi sagla nye: “Ngandak ngélé, dokta a bé a béñge me ndi hiki ngéda a kalak ndigi me le me nkon bé. Me bé nôgda kiki bo le i njôghe nyemb i yon i bé tééñga mbôô wem.” Aléksandrô a bi sôk a témbna mbôô wé. Ndi to hala, i tehe dokta i bé njel pék. Nyemb mut u ngwés i nla boñ we le u nimis mbôô, kon u yinde we, tole i ti we kon umpe.

Ndutu i sal bibôlô bi bi yé nseñ. Ivan a nkal le: “Mbus nyemb Érik di bé lama yis lihaa, mawanda ni ngandak bôt ipe kiki bo ñane wé bôlô yak ni nwet ndap het a bé yééne le Érik a nwo. Di bééna ki ngandak mapep ma ngomin i yônôs. Di bé lama ki bok gwom gwé. I bé béda le di ôt pék inyu tibil sal bibôlô bi gwobisôna, tolakii di bé nôgda waa ngandak ikété manyuu més ni mahoñol més.”

Inyu bôt bape, bañga ndutu i yé i ba i mbus ma- jôna, ngéda ba nlama tjek lelaa ba nla kena ni bisu i mam mut wap a bi bôdôl boñ. Yom i yon i bi pémél Tina. A ntoñol le: “Timô a bé yoñ ngéda ngandak ni mam més ma moni ni ma nyuñga. Nano, hala a bi yila mbegee yem, a kônde ki tééñga me maho- ñol. Baa me yé le me laa boñ mam ma momasôna ibabé i hôs?”

Mandutu di ntip sima​—i pes mahoñol ni i pes minsôn​—ma nla boñ le di tehe i tégbaha maéya kiki jam li nkônha woñi. Maliga ma yé le njôghe i nimis mut di ngwés i nla ba keñi ngandak, ndi i yi hala i bisu bi ngéda i nla hôla bôt ba nkôs maéya i hônba i njôghe i. Yi le njôghe nyemb i nlona, i ntihba bé bôt bobasôna nya yada. Ni ki le, bet ba gwé maéya ba nla kôhna hogbe ngéda ba nyi le i ta bé béba i nok njôghe.

BAA M’A TÉBNA KI MASÉÉ MEM?

Jam u nlama yi: Njôghe i nyemb i nom bé mba ni mba; i yé i sôk i mal. Hala a nsômbôl bé kal le di yé di “tébna” tébna yosôna tole di nhôya mut wés di ngwés. Tolakii njôghe i nsôs ndék ni ndék, njôghe i, i nla tiimba tééñga bés ngim mangéda kiki bo ngéda di nhoñol nye tole kel hilo i nyemb yé hi nkola. Ndi sôk i yé i sôk le, ngandak bôt i yé i gwel yomede, i témb i kahal sal bibôlô gwap. Hala a yé ki maliga ngéda bôt ba lihaa ni mawanda ba nyoñ bitelbene bilam inyu nit bôt ba gwé maéya.

Letee ni ngéda imbe hala a ga nom? Inyu bahogi, njôghe i nla tagbe mbus ndék sôñ. Ndi inyu bape, nwii wada tole ima mi nla tagbe ilole ba ntémbna ngui yap.a Aléksandrô a nkal le: “Inyu yem, njôghe i bi nom letee ni nwii maa.”

Boñ biliya i bana wongut. Yoñ hiki kel kiki i nlo, boñ mam mbeñee mbeñee, u yik le njôghe i nyemb i nom bé mba ni mba. U héya hala, baa ngim mam i yé nano le u nla boñ inyu hôgbaha njôghe yoñ, ni i boñ le i njôghe i, i nom bañ yañga?

Ibale u nyéñ maéba inyu hôgbaha ñem woñ ngéda u nimis mut, u ga kôhna ngandak maéba​—mape ma ga bane we nseñ, mape ki ma béñgege bôt bape. Bebek inyule, kiki ndi mbôk di tehe, bôt bobasôna ba nok bé njôghe nya yada. Maéba ma, ma nla hôla ngim mut, ndi ma hôla bé mut numpe.

Ndi to hala, ikété maéba ma, ngandak i bi hôla bôt. Maéba ma, ma nlôl ni bet ba ba mbéna lo i hôgbaha nwet a nimis mut, ma mpémél ki ikété matiñ ma ma nlôôha ba nseñ ma nlômbi kaat u pék ba nsébél le Bibel.

1: NEEBE MAHÔLA LIHAA JOÑ NI MAWANDA MOÑ BA NTI WE

• 

  Bayimam bahogi ba nhoñol le jam li, li yé mahee ngandak inyu bet ba nok njôghe. Ndi i ga pam ngim mangéda le u bana ngôñ i ba wetama. U nla yak nôgda ngéda ipe le i bôt ba nlo i hôla we, ba ntééñga. Hala a ta bé béba jam.

• U nhoñol bañ le u yé nyégsaga i ba lôñni bôt bape, ndi i nlélém ngéda, u ke bañ ki to bo ngwéé. Jon yi le, u ga bana ngôñ ni bo i dilo di nlo. Nwas le bôt bape ba yi i yom u ngwés ni yom u ngwés bé i ngéda hala a mbéda.

• U nlama yi bagal imbe ngéda u nla ba wetama ni imbe ngéda u nlama ba ni bôt bape.

LITIÑ: “Bôt iba ba yé loñge iloo mut wada . . . Inyule ibale wada a nkwo, nuu numpe a’ téé maasañ.”​—Ñañal 4:9, 10, MN.

2: YOÑ NGÉDA I JE LOÑGE NI I NYIÑGIS NYUU YOÑ

• I je loñge i ga hôla we ngéda u gwé njôghe ñem. Noode je bitatam mintén mintén, bikai, yak ni nlamb u u gwé bé mahoñ.

• Nyo ngandak malép ni ngim maook i i ntééñga bé mbôô woñ.

• To ibale ngôñ je i gwé bé we ngandak, boñ biliya i je ndék ni ndék. U nla ki bat dokta joñ le a ti we bee bi bi nla tinde we i je.a

• Nyiñgis nyuu ni njel liké li makôô tole ni manjel mape li nhôla i suhus njôghe i ñem. Nyiñgis nyuu i nla ti we pôla i waa bigda nwet u nimis inyu ngim ngéda.

LITIÑ: “Inyule mut nye ki nye a maa oo bé minsôn nwé nyemede kekikel, ndigi le a jéhak nwo, a tônglak ki nwo.”​—Efésô 5:29.

3: NAÑAL NGANDAK

• 

  Hilo hi yé nseñ, hi nlôôha ki ba nseñ inyu bet ba nimis mut, inyule njôghe ñem i nkônde lona waa.

• Yoñ yihe kiki u yoñ kofi, ni kiki u nyo mook inyule bi nla yumus hilo hioñ.

LITIÑ: “Woo wada nyonok ni ñem nwee u yé loñge iloo moo ima nyonok ni ngéba ni linoñ mbebi.”​—Ñañal 4:6.

4: U BA BAÑ NDÉÑ NDÉÑ

• 

  Neebe le bôt bobasôna ba nok bé njôghe nya yada. Ndi jam li nlôôha ba nseñ li yé le u léba limbe likeñge li nkiya ni we.

• Ngim bôt i bi léba le i añle mut numpe njôghe yap i nhôgbaha bo ñem ndi bape ba mpohol i tééda njôghe yap ikété miñem nwap. Bayimam ba nôgla bé mu jam li; too i añle mut numpe ndutu yoñ i nla nti hogbe, too i nla kônde njôghe. Ibale u nkon woñi i kal mut numpe yom u nôgda, bôdle yak liwanda joñ li ñem nyuu, hala a ga tômbôl we.

• Ngim bôt i ntehe nseñ i ee nwet i bi nimis inyu kôs ndék hogbe, ndi i nene le ngim bôt ipe i nla hônba njôghe to ibale i ñee bé ngandak.

LITIÑ: “Ñem u nyi yé yé lôlha ndutu.”​—Bingéngén 14:10.

5: KEÑGLE MAM MA MA NLA TÉÉÑGA MBÔÔ WOÑ

• 

  Ngim bôt i nyo mook tole i ñôt hibañga inyu hôgbaha miñem nwap ngéda ba nimis mut. Ndi i boñ hala i nkônde ndik njôghe. Ibale mut a nyéñ kôhna hogbe i nya i, hala a nom bé, a ga kôhna ki bikuu. Ibale u nyéñ kôhna hogbe ñem, noode gwélél manjel ma ma nkônde bé we njôghe.

LITIÑ: “Di pubus béhbomede ni mam momasôna ma nkééhe bés minsôn ni mbuu.”​—2 Korintô 7:1.

6: TIBIL TJEK NGÉDA YOÑ

• Ngandak bôt i bi tehe nseñ i bana ngim ngéda inyu ee (i hoñol mut wap nu a bi nwo), ni ngéda inyu boñ mam mape (kiki bo i sal bibôlô bi bi nhôla bo i hôya njôghe yap).

• U nla kôhna hogbe ñem inyu ngim ngéda, i ngeñ u nyéñ bana mawanda, u niglak ngim bibôlô, u tégbahaga ki ngéda i bahoma bape.

• Kiki ngéda i ntagbe ntjegek woñ ngéda u nla héñha. U nla léba le mangéda het ñem u yé we nwee ma kahal nom. ​—Njel yada matibla i, ibabé yoñ bee.

LITIÑ: “Hiki jam li gwé ntéak wé kék, . . . ngéda i ee, ni ngéda i nol hiol; ngéda i lep, ni ngéda i sak.”​—Ñañal 3:1, 4.

7: TÉÉDA NTJEGA WOÑ NGÉDA

• 

  Kiki ngéda i mba i ntagbe, tééda ntjega ngéda u.

• Ibale u gwé ngim ngeñ inyu nañal, inyu sal, ni inyu boñ mam mape, u ga tehe le niñ yoñ i ga bana mahee.

• I pagap i boñ minson minlam i ga hôla we i suhus njôghe yoñ.

LITIÑ: “Inyule a’ lôôha bé bigda dilo di nom yé, lakii Nyambe a ñumbe nye maséé mu ñem.”​—Ñañal 5:20.

8: U HOO BAÑ YOÑ MAKIDIK MA NGUI

• Bet ba nhoo yoñ makidik i mbus nyemb i mut wap, ba nsôk ba tam mo i mbus ngéda.

• Ibale u nla, nwas le ndék ngéda i tagbe ilole u mpohol too u ga ke homa numpe, too u ga héñha bôlô yoñ, too u ga lep gwom bi mut u nimis.

LITIÑ: “Mahoñol ma mut nu a nyamnda ma nyamp nyambak, ndi hi mut a mpabla, gwom bi nsôk héñél nye.”​—Bingéngén 21:5.

9: BIGDA NWET U BI NIMIS

• 

  Ngandak ikété bet ba bi nimis mut, i ntehe nseñ i boñ mam ma nhôla bo i bigda nwet a bi nwo.

• Bebek u ga tehe le hala a nhôgbaha ngandak ngéda u ntééda bifôtô, tole u tila ikété man kaat mangéda malam u bi tégbaha ni mut woñ.

• Tééda mam a bé boñ ma ma bé nôlha we, béñge mo ngéda u nok loñge.

LITIÑ: “Bigdaga dilo di kwañ.” ​—Ndiimba Mbén 32:7.

10: YOÑ NOI

• U nlama yoñ ngéda i noi.

• Ibale u ntehe le noi i ta bé nseñ, bebek u nla boñ mam ma nti we maséé inyu hilo hiada tole diba kiki bo liké li makôô, i ke mbéñge hôma ba tééda nlômbi gwom, tole i yoñ matôwa.

• U nla yak boñ mam u mbéna bé boñ hiki kel.

LITIÑ: “Lona bébotama homa ñoñ, ni noi ndék.”​—Markô 6:31.

11: HÔLA BÔT BAPE

• 

  Yi le, hiki ngéda u ntégbaha inyu hôla bôt bape i nla hôla we i nôgda loñge.

• U nla bôdôl ni bet ba nok ndutu inyu nyemb i mut woñ kiki bo mawanda moñ tole nu ni nu a gwé ngôñ le ba lédés nye.

• I nit ni i lédés bape i nla kônde ti we maséé ni ti we ngim njômbi i niñ yoñ.

LITIÑ: “Maséé ma nlôôha ba i ti iloo i kôs.”​—Minson mi baôma 20:35, MN.

12: RTIBIL WAN MAM U MBII I BISU

• Njôghe i ñem i nla ntinde we i tibil bagal yom i yé toi we nseñ.

• Gwélél pôla u gwé inyu wan lelaa u ngwélél niñ yoñ.

• Ibale pôla i nene, lona mahéñha ikété mam ma yé we nseñ.

LITIÑ: “I yé loñge i jôp ndap bikus iloo i jôp ndap ndiba; inyule lisuk li bôt bobasôna li, bayômi b’a bigda hala miñem.”​—Ñañal 7:2.

I pot maliga, mut nye ki nye a nla bé sas njôghe yoñ. Ndi bet ba bi nimis mut ba bé gwés, ba nkal le, i bana mahoñol malam kiki bo ma di nsima munu yigil ini, i nhôla bo i kôhna hogbe. Munu mbamble unu, di nsima bé mam momasôna ma ma nhôgbaha mut a nok njôghe. Ndi ibale u noode ndék maéba i, u ga tehe le i nla hôla we i nôgda hogbe.

I LEN INI NGANDAK MINYIÑA I MA BÔÑA INYU YI NJÔGHE BÔT BA NOK NGÉDA BA NIMIS MUT. Ndik kiki di mbôk di tehe, maéba ma bayimam ma nkiha lôñni pék i behee i i nlébna ikété Bibel. Hala a ñunda toi le maéba ma Bibel ma ntagbe bé ngéda. I bak ki le maéba Bibel i gwé, ma ta ndik bé malam, ndi ma nlôôha ba malam. I nti maéba ma ma nlébna bé homa numpe, ma ma nla hôgbaha bôt ba ba nok ndutu.

• Bikwo bi nkaa le bagwéha di bi nimis ba nson bé njonok

  Bibel i nkal i kaat Ñañal 9:5 le: “Bawoga ba nyi bé to jam.” Yak “mahoñol map ma mal.” (Tjémbi 146:4) Jon inoñnaga ni biniigana bini, Bibel i nhégha nyemb ni hilo.​—Yôhanes 11:11.

• Hémle i ngui di gwé le Djob a ngwés bés i nhôgbaha bés

  Bibel i nkal i kaat Tjémbi 34:16 le: “Mis ma Yéhôvaa ma yé ngola i bôt ba téé sép, yak maôô mé ma sédi inyu nlondok wap.” I yis Djob nduña yés ni njel masoohe i nlel biloñge bi matibla, hala a nhôla ki bés i tibil bok mahoñol més. Hala a nhôla ki bés i bana maada malam ni Nhek wés, nu a nla gwélél ngui yé inyu lédés bés.

• Botñem inyu bilôl bilam

  Hégda ngéda bawoga ba ga témb i niñ hana isi! Bibel i mpôdôl ngéda i ngandak ngélé. Inyu toñle bés lelaa mam ma ga ba hana isi, Bibel i nkal le Djob “a’ tos gwiiha gwobisôna mis [més], ni nyemb y’a ba ha bé, to [maéya], to nlondok, to njiiha ki, b’a ba ha bé.”​—Masoola 21:3, 4.

Ngandak bôt i i nhémle Yéhôva, Nyambe nu Bibel, i gwéé ngui kiyaga to i ba yaa le i nok ndutu i nyemb mut ba ngwés, inyule ba gwéé botñem le ba ga tiimba tehe nye. Kiki hihéga, Hana nu nlôô wé a bi wona 65 nwii, a nkal le: “Bibel i nti me botñem le bôt bés ba ba bi wo ba nok bé ndutu yo ki yo, ni le Djob a ga tugul ba bobasôna ba yé i mahoñol mé. Hala a nlo me i boña hiki ngéda le me nhoñol nlô wem, ha nyen me yé me bana ni ngui i hônba njôghe i me mah bé boma!”

Tina nu di bi sima bibôdle bi yigil, a nkal le: “Ibôdôl nu Timô a bi wo, me bi nôgda le Djob a bé nit me. Me bi nôgda toi le woo Yéhôva u bé nit me ngéda me bé tégbaha ndutu i. Yak mbônga u bitugne Bibel i nti u yé maliga inyu yem. U nti me ngui i ke ni bisu i bem letee ni i kel me ga tiimba tehe Timô.”

Mahoñol ma, ma nsôôbe miñem mi didun di bôt di di yé nkwoog nkaa le i yom Bibel i mpot, i ga yon. Ndi ibale u nhoñol le mimbônga mi Bibel mi ta bé maliga, tole mi yé ndik bieem, u nla boñ minyiña inyu ba nkwoog nkaa le maéba ni mimbônga mi Bibel mi yé maliga. U ga sôk u tehe le Bibel i nti mahôla ma nlôôha ba nseñ inyu ba ba nimis bôt.

KÔNDE NIGIL INYU YI KII I YÉ BOTÑEM I BITUGNE

Béñge bividéô i site yés internet, jw.org

HEE DI NKE NGÉDA DI NWO?

Kii i ntagbe ngéda di nwo? Ndimbhe Bibel i nti, i hôgbaha bés, i tinak ki bés botñem

Béñge homa le BIKAAT > BIVIDÉÔ (Vidéô: Bibel > Biniigana bi Bibel)

BAA U GWÉ NGÔÑ NI MIÑAÑ MINLAM?

Kiki manwin mabe ma ntôl, hee di nla lébna miñañ minlam? Ini vidéô i njubus mbamble unu le Miñañ minlam mi nlôl ni Djob!

Béñge homa le BIKAAT > BIVIDÉÔ (Vidéô: Makoda més ni nson wés > Bisélél inyu nson u ñañ nlam)