E kwla lafi Biblu’n nun ndɛ’n su
Kɛ ɔ fɛ i laa lele andɛ’n, sran fanunfanun be bu i kɛ Biblu’n nun ndɛ’n ti nanwlɛ sakpa. Andɛ’n, sran miliɔn kpanngban be nanti i nun ndɛ’n su. Sanngɛ sran wie’m be bu i kɛ Biblu’n nun ndɛ’n ti ngua, naan be kwlá lafiman su. ?Yɛ amun li? ?Amun bu i sɛ? ?Biblu’n nun ndɛ’n ti nanwlɛ sakpa?
?NGUE TI YƐ E KWLA LAFI NDƐ NGA BIBLU’N KAN’N SU-Ɔ?
?É yó sɛ naan y’a si kɛ Biblu’n nun ndɛ’n ti nanwlɛ naan be kwla lafi su? Sɛ e le janvuɛ kun naan ɔ di nanwlɛ titi’n, é sé kɛ e janvuɛ sɔ’n ti nanwlɛfuɛ naan be kwla lafi i su. ?I wafa kunngba’n, e kwla se kɛ Biblu’n di nanwlɛ titi? Maan e fa e ɲin e sie i sa wie’m be su naan y’a wun i wlɛ.
Biblu’n i klɛfuɛ’m be yoli nanwlɛfuɛ
Be nga be klɛli Biblu’n be dili nanwlɛ. Afin be dili sa tɛ nga be yoli’n i nanwlɛ. I wie yɛle Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Zonasi liɛ’n. Ɔ kannin ɲin kekle ng’ɔ yoli i Ɲanmiɛn su’n i ndɛ i fluwa’n nun. (Zonasi 1:1-3) Kpɛkun kɛ ɔ́ gúɛ i ndɛ’n i bo’n, ɔ kannin wafa nga Ɲanmiɛn tuli i fɔ’n i ndɛ. Sanngɛ w’a kanman like ng’ɔ yoli naan w’a kaci i sa’n i ndɛ. (Zonasi 4:1, 4, 10, 11) Kɛ mɔ be nga be klɛli Biblu’n be yoli nanwlɛfuɛ’n ti’n, be kleli weiin kɛ ndɛ nanwlɛ’n lo be.
Ndɛ nanwlɛ’n kwla yo e wun sa ye
?Blɛ kwlaa nun yɛ afɔtuɛ nga Biblu’n man sran mun’n, be ti kpa-ɔ? Ɛɛn-ɛn. Maan e fa e ɲin e sie i ndɛ nga Biblu’n kɛn i wafa ng’ɔ fata kɛ e nin e wiengu mun e tran’n su. Ɔ se kɛ: “Like kwlaa nga amun klo kɛ sran’m be yo be man amun’n, amun kusu amun yo man be wie.” (Matie 7:12) Ɔ se ekun kɛ: “Kɛ a tɛ sran su amanniɛn su’n, ɔ guɛ i ya’n i ase, sanngɛ be nuan nun ndɛ ng’ɔ yra fiaan’n, ɔ klɔklɔ ya.” (Ɲanndra Mun 15:1) Nanwlɛ, Biblu’n nun ndɛ’n yoli sran’m be ye laa. Andɛ kusu’n, ɔ kwla yo e ye wie.
Ndɛ nga Biblu’n kɛn i laa sa’m be su’n ti nanwlɛ
Be nga be fufu asiɛ’n be kunndɛ laa ninnge mun’n, be wunnin ninnge wie mɔ be kle kɛ ndɛ nga Biblu’n kɛn i sran wie’m be su’n, annzɛ lika wie’m be su’n, be ti nanwlɛ. Asa ekun’n, be wunnin i kɛ sa nga Biblu’n kan be ndɛ’n be juli sakpa. Maan e fa e ɲin e sie i sa kun mɔ Biblu’n kɛn i ndɛ’n su. Ɔ se kɛ Neemi blɛ su’n, Tirfuɛ nga be tran Zerizalɛmun lɔ’n “be fa jue, nin aata dilɛ ninnge wafawafa wie mun be ba, be yo be atɛ.”—Neemin 13:16.
?Ngue yɛ ɔ kle kɛ ndɛ sɔ’n ti nanwlɛ-ɔ? Like ng’ɔ kle sɔ’n yɛle kɛ be nga be fufu asiɛ’n be kunndɛ laa ninnge mun’n, be wunnin ninnge wie mɔ be kle kɛ Izraɛlifuɛ’m be nin Tirfuɛ’m be dili aata laa-ɔ. Asa ekun’n, kɛ bé fúfú Zerizalɛmun asiɛ’n be wunnin jue wafa wie mɔ be fin Mediterane nzue nun’n be owie’n. Ɔ maan be seli kɛ atrɛkpa’n aata difuɛ mun yɛ be nin jue sɔ mun bali-ɔ. Kɛ fluwa sifuɛ kun fɛli i ɲin sieli i ninnge nga be wunnin be’n su’n, ɔ seli kɛ: “Ndɛ nga Neemin 13:16 kɛn i kɛ Tirfuɛ’m be ko yoli jue atɛ Zerizalɛmun lɔ’n, ɔ kwla yo nanwlɛ.”
Biblu’n nun ndɛ’n nin siansifuɛ’m be ndɛ wie’m be kɔ likawlɛ
Biblu’n ti fluwa kun mɔ i nun ndɛ’n kan Ɲanmiɛn sulɛ nin lalafuɛ sa’m be ndɛ-ɔ. Sanngɛ i nun ndɛ’n nin siansifuɛ’m be ndɛ wie’m be kɔ likawlɛ. Maan e fa e ɲin e sie i sa kun su.
I afuɛ kɔe 3.500 yɛ Biblu’n seli kɛ asiɛ’n sende “lika m’ɔ o lɛ ngbɛn’n nun.” (Zɔbu 26:7) Ndɛ sɔ’n, ɔ nin ndɛ nga sran’m be kan’n, ɔ timan kun. Sran’m be waan asiɛ’n wo nzue’n i ɲin su, annzɛ ɔ taka akuatika dan kun su. Kɛ be wieli Zɔbu fluwa’n i klɛ m’ɔ́ dí afuɛ kɔe 1.100, nn sran’m be te lafi su kɛ asiɛ’n taka like kun su. Sanngɛ i afuɛ kɔe 300 yɛ, fluwa sifuɛ kun mɔ be flɛ i kɛ Izaaki Niitɔnun’n, ɔ wunnin i wlɛ kɛ asiɛ’n sende lɛ sa ngbɛn naan ɔ takaman like fi su. I ndɛ sɔ’n kle kɛ ndɛ nga Biblu’n kannin i afuɛ kɔe 3.000 yɛ’n ɔ ti nanwlɛ.
Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’m be ndɛ’n ti nanwlɛ
?Wafa sɛ yɛ ndɛ nga Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’m be kannin’n be kpɛnnin su-ɔ? Maan e fa e ɲin e sie i ndɛ nga Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Ezai kɛnnin i Babilɔnin klɔ’n i nunnunlɛ’n su’n, i su.
Ndɛ nga be kannin’n: Afuɛ 732 nun ka naan Klisifuɛ’m be blɛ’n w’a ju’n, Ezai m’ɔ ti Biblu’n i klɛfuɛ’m be nun kun’n, ɔ seli kɛ bé wá núnnún Babilɔnin klɔ’n naan sran fi su tranman su kun. (Ezai 13:17-20) I kpa bɔbɔ’n, ɔ seli kɛ bian kun m’ɔ suan Sirisi’n yɛ ɔ́ wá núnnún klɔ sɔ’n niɔn. Asa ekun’n, ɔ kannin like ng’ɔ́ wá yó naan w’a utu klɔ’n i ndɛ wie. Ɔ seli kɛ Sirisi wá yó maan nzue ng’ɔ sin klɔ’n i wun koko lɛ’n, ɔ́ wíe nun. Ɔ seli ekun kɛ, be su toman klɔ’n i anuan’m be nun.—Ezai 44:27–45:1.
Ndɛ nga be kannin’n i nuan yiali: Kɛ Ezai kannin Babilɔnin klɔ’n i nunnunlɛ ndɛ m’ɔ dili afuɛ kɔe 200, Pɛrsifuɛ’m be famiɛn kun fali alɛ wlali Babilɔninfuɛ’m be sin. Famiɛn sɔ’n yɛle Sirisi. Kɛ mɔ klɔ’n i nun wlulɛ’n ti kekle ti’n, Sirisi fɛli i ɲin sieli i nzue ng’ɔ sonji sin klɔ’n nun’n i su. Sirisi i sonja’m be fuli nzue’n i atin uflɛ. Kɛ be yoli sɔ’n nzue’n kannin ase kan. Kannzɛ nzue’n ju be ja sɔwa nun bɔbɔ’n, sanngɛ be kwla kpɛli kpɛkun be juli klɔ’n i wun talɛ’n wun lɛ. Sanngɛ cɛn sɔ nun’n b’a siman like ti’n b’a toman anuan nga be kpɛ be ɲin nzue ba’n i su lɔ’n, be nun. Ɔ maan Sirisi nin i sonja’m be kwla wluli klɔ’n nun kpɛkun be utuli i.
Sanngɛ kosan kun o lɛ m’ɔ fata kɛ e tɛ su-ɔ. ?Sran fi w’a tranman Babilɔnin lɔ kun sakpa? Kɛ be nunnunnin Babilɔnin klɔ’n m’ɔ dili afuɛ ya kpanngban bɔbɔ sran’m be trannin lɔ. Sanngɛ andɛ’n sran fi tranman Babilɔnin klɔ’n su kun. Lika sɔ’n o Iraki nvle’n i klɔ nga be flɛ i kɛ Bagdadi’n i nvɛnwun lɔ. I sɔ’n kle weiin kɛ Ezai i ndɛ ng’ɔ kannin’n kpɛnnin su sakpa. Nanwlɛ, sa kwlaa nga Biblu’n se kɛ bé jú’n be kpɛn su sakpa. I sɔ’n ti’n, e kwla lafi i nun ndɛ’n su.