N di aklunjɔɛ Zoova i junman’n i dilɛ’n nun

I afuɛ nuan m’ɔ́ yía’n, be boli jasin kun kleli Betɛlifuɛ mun. Be waan be su kunndɛ sran naan be wɔ Betɛli ng’ɔ o Afriki di Sidi lɔ’n nun. Afin lɔfuɛ’m b’a ɲan fluwa yilɛ mannzin dan kun. Yɛ be mian sran wun. Ɔ maan n klɛli min dunman kɛ ń kɔ́ wie. Kɛ be fali min’n ɔ yoli min fɛ dan. Be fali aniaan nsan ekun. Be yɛle Denisi Lici nin Bili Maklelanin ɔ nin Kɛnin Nɔɔdinin. Be seli e kɛ kɛ é kɔ́ lɛ’n, é wá cɛ́ lɔ kpa.

N flɛli min manmin. N seli i kɛ: “Mman, se kɛ sɛ. N su kɔ Afriki di Sidi.” Min manmin timan ijɔfuɛ. Ɔ lafi Ɲanmiɛn su kpa yɛ ɔ nin Zoova be afiɛn mantan kpa. Kɛ n seli i sɔ’n, w’a kanman ndɛ. Sanngɛ n si kɛ i klun jɔ su. Baba kusu w’a kanman ndɛ. Kannzɛ b’a kanman ndɛ’n, sanngɛ n si kɛ ɔ yo be ya kan. Afin n su kɔ mmua.

N SU KƆ AFRIKI DI SIDI

Kwlaa naan y’a wɔ Afriki di Sidi’n, be fa e ɔli Betɛli ng’ɔ o Bluklinin lɔ’n nun. Be kleli e mannzin nga é fá yí fluwa’n i nun junman dilɛ anglo nsan. I sin’n, e fuli bato kun nun e ɔli Kepu Tawunnun. Klɔ sɔ’n wo Afriki di Sidi lɔ. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n nn blɛ li yɛ m’an ɲan afuɛ 20. Kɛ e juli Kepu Tawunnun lɛ’n, e fuli alie kun nun e ɔli Zoanɛsbu kɔnguɛ. Kɛ é kɔ́’n, e jrannin klɔ nga be flɛ i kɛ Karu’n i su lɛ. Lika sɔ’n ti aawlɛ flɛnnɛn. Ɔ maan lɔ’n lo kpa yɛ ndutre’n wo lika’n nun. Kɛ é kɔ́’n, e sran nnan’n e yiyi e ti’n fenɛtri’n nun yɛ e niannian lika’n. E usa e wun kɛ: ?Ngue lika yɛle nga? ?Wan yɛ ɔ seli e kɛ e bla wa-ɔ? Sanngɛ kɛ ɔ cɛli kan mɔ e sali e sin lika sɔ’n nun’n, e wunnin i kɛ lika’n ti klanman naan lɔfuɛ’m be tranlɛ yo fɛ.

Kɛ e juli lɔ’n, min junman liɛ nga n dili’n yɛle fluwa yilɛ mannzin kun i nun cisanlɛ. Be flɛ i kɛ Linotipu. Mannzin sɔ’n cɛnnin yɛ i nun junman dilɛ leman ba. N fa mannzin sɔ’n n yo maan Sasafuɛ Tranwlɛ’n nin An Tinnge! kwlaa nga bé fíte’n, be nun ndɛ mma’m be lɔngɔ su klanman. Blɛ sɔ’n nun’n, e yi fluwa mun sran ble’m be aniɛn fanunfanun nun. Kpɛkun e yi fluwa mun e man aniaan nga be o Afriki di Sidi lɔ’n nin aniaan nga be o Sran ble mɛn’n nun nvle uflɛ wie’m be nun’n. Nanwlɛ, mannzin uflɛuflɛ sɔ’n ukali e naan y’a yi fluwa kpanngban kpa. Yɛ i sɔ’n yoli e fɛ dan.

I sin’n, n dili junman biolo ng’ɔ nian fluwa yilɛ nin ninnge’m be tolɛ ɔ nin fluwa kacilɛ junman’m be su’n i nun. Junman sɔ’n ti’n, n ɲanman min ti kaan sa. Sanngɛ n di aklunjɔɛ.

N JALI BLA YƐ BE MANNIN MIN JUNMAN UFLƐ

Afuɛ 1968 nun’n, n jali aniaan bla kun m’ɔ ti atin bofuɛ’n. Be flɛ i kɛ Lora Bowɛnin. Ɔ tran Betɛli’n i wun koko lɛ yɛ ɔ di junman fluwa kacilɛ biolo kun nun. Blɛ sɔ’n nun’n, be manman aniaan nga be ja bla annzɛ bian’n be atin kɛ be ka Betɛli lɛ. I sɔ’n ti’n, be waan e ko di ngunmin atin bolɛ junman’n. Kɛ ɔ yoli sɔ’n srɛ kunnin min kan. Afin kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn n di junman Betɛli lɔ w’a di afuɛ blu. Betɛli lɔ’n be man e aliɛ nin lawlɛ ɔ nin ninnge uflɛ wie mun. Sanngɛ siɛn’n, e bɔbɔ yɛ ɔ fata kɛ e kunndɛ ninnge sɔ mun-ɔn. Sika kan nga be fa man e’n yɛ ɔ fata kɛ e fa yo i kwlaa sɔ’n niɔn. Anglo kwlaa nun’n, be man e kotokun 19 nin i su mma. Blɛ sɔ’n nun’n, be kle e anglo kun nun dɔ ng’ɔ fata kɛ e di’n nin sran ng’ɔ fata kɛ e nian be osu’n ɔ nin fluwa ng’ɔ fata kɛ e fa man sran mun’n be nuan. Ɔ maan sɛ w’a yomɛn i kwlaa sɔ’n, kɛ anglo wie’n be manman wɔ like fi. Sika sɔ’n kusu yɛ e fa nian e wun lika-ɔ. E fa wie e tannin e sua’n i kalɛ, e fa wie e to aliɛ, e fa wie e tannin e loto kpa, e fa wie e yo e wun ayre, yɛ e fa wie e yo ninnge uflɛ wie mun.

Kɛ e kacili ngunmin atin bofuɛ’n, be seli e kɛ e ko suan aniaan wie mɔ be tran klɔ nga be flɛ i kɛ Diiban’n i wun lɛ’n be bo. Be diman Ɛndifuɛ’m be yalɛ lɔ. Be nun sunman be nannan’m be bali Afriki di Sidi lɛ kɛ bé dí junman sran’m be anglannan fie’m be nun. Kɛ bé bá’n nn afuɛ 1875 su wa ju. Dɔ nga su’n, Ɛndifuɛ nga be o lɔ’n be di junman uflɛ. Sanngɛ be ninnge yolɛ wafa nin be aliɛ fuɛ’n, b’a kaciman. Kɛ mɔ be kan Angle ti’n, e kwla boli jasin fɛ’n e kleli be.

Blɛ sɔ’n nun’n, ɔ fata kɛ ngunmin atin bofuɛ kun di dɔ 150 anglo kwlakwla. I sɔ’n ti’n, e nin Lora e fali ajalɛ kɛ kɛ anglo’n bo i bo’n cɛn klikli nga é bó jasin fɛ’n é dí dɔ nsiɛn. Lika sɔ’n nun’n, nzue tɔ dan yɛ aunyɛyɛ o nun. Asa ekun’n, e leman sran e niɛnmɛn i osu annzɛ e klemɛn i Biblu’n nun like. Ɔ maan ɔ fata kɛ e bo jasin fɛ’n awloawlo’m be nun lele dɔ nsiɛn. Kɛ e boli i bo m’ɔ cɛli kan’n, min waan ń nían dɔ nga y’a di’n. Ń nían-o blɛ li yɛ y’a di miniti ablanan-ɔn. I ti’n n seli min wun kɛ: ‘Ngunmin atin bolɛ junman nga n bumɛn i kɛ é kwlá dí i lele é gúɛ i ti nin i bo.’

Sanngɛ e wa siesieli e wun kpa. Cɛn kwlakwla’n, e tɔn aliɛ kan ɔ nin kafe kan e fa sie e sa su. Kɛ e bo jasin fɛ’n lele mɔ e waan é ló wunmiɛn kan’n, e fa e loto kan’n e ko jran waka wie i fɔnvɔ bo. Wie liɛ’n, Ɛndi ba kanngan’m be bo sin yia e kpɛkun be nian e siin. Afin e wunnɛn kplo’n nin be liɛ’n timan kun. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, e wa sieli i nzɔliɛ kɛ kɛ e bo jasin fɛ’n dɔ nɲɔn kun’n kpɛkun dɔ’n sin ndɛndɛ e ɲrun siɛn’n.

Lika sɔ’n nun lɔ jasin fɛ bolɛ’n yo fɛ. Afin lɔfuɛ’m be sɔ sran nun klanman. Asa’n be ɲin yi sran, be klo sran yɛ be klo Ɲanmiɛn ndɛ’n wie. Ɔ maan be nun kpanngban be sɔli e ndɛ’n nun klanman. Kɛ e kan Zoova nin Zezi nin Biblu’n nin mɛn klanman’n ɔ nin sran cɛnlɛ’n be ndɛ e kle be’n, ɔ yo be fɛ. Kɛ ɔ dili afuɛ kun’n, e wa kleli sran 20 be Biblu’n nun like. Cɛn kwlaa’n, be nga e kle be Biblu’n nun like’n be nun kun yia e kɛ e wla asa. Nanwlɛ, i sɔ’n yoli e fɛ kpa.

W’a cɛman be waan n ko di akpasua sunianlɛ junman’n. Be fa e ɔli jenvie nga be flɛ i kɛ Osean Ɛndiɛn’n i nuan lɔ. Lemɔcuɛ kwlaa kɛ é sínsín asɔnun’m be su’n, aniaan’m be sike e be awlo lɛ yɛ e nin be bo jasin fɛ’n likawlɛ. E nin be kacili kɛ awlobo kunngba nunfuɛ sa. E nin be yo ninnge mun likawlɛ. Asa’n, e nin be mma mun nin be nnɛn mun e kan ngowa likawlɛ wie. Kɛ ɔ dili afuɛ nɲɔn’n, cɛn kun’n Betɛli’n flɛli min. Be seli min kɛ: “E kunndɛ kɛ amun sa amun sin Betɛli wa.” Yɛ n tɛli be su kɛ: “Nanwlɛ ti kpa, e klo junman nga e di i wa’n kpa.” Sanngɛ e seli e wun kɛ lika kwlaa nga anuannzɛ’n se e kɛ e wɔ’n, é kɔ́.

E SALI E SIN BETƐLI LƆ EKUN

Kɛ e ɔli Betɛli’n, n dili junman biolo ng’ɔ nian jasin fɛ bolɛ junman’n su’n i nun. E nin aniaan wie mɔ be ɲin w’a ti Ɲanmiɛn sulɛ nun’n e dili junman likawlɛ. Blɛ sɔ’n nun’n, kɛ akpasua sunianfuɛ kun nian asɔnun bo kun i osu’n, ɔ klɛ be su ndɛ ko man Betɛli’n. I sin’n, aniaan nga be nian jasin fɛ bolɛ junman’n su’n be nian ndɛ nga akpasua sunianfuɛ’n klɛli’n su be klɛ asɔnun bo sɔ’n i fluwa. Be klɛ fluwa sɔ’n naan bé wlá aniaan’m be fanngan kpɛkun bé klé be ajalɛ wie mun. Fluwa nga akpasua sunianfuɛ’m be klɛ ko man Betɛli’n, be klɛ be Sosa nin Zulu ɔ nin aniɛn uflɛ wie mun ekun be nun. Kɛ fluwa sɔ’m be ba’n, aniaan nga be di junman biolo sɔ’n nun’n be kaci be Angle nun. I sin’n, kɛ Betɛli klɛ aniaan’m be fluwa Angle nun’n, be kaci be sran ble’m be aniɛn’m be nun. Aniaan sɔ’m be tu be klun be di junman yɛ be ukali min naan m’an wun sa ng’ɔ o e niaan nga be ti sran ble’n be su’n be wlɛ. I sɔ’n ti’n, ń lá be ase lele.

Blɛ sɔ’n nun’n, Afriki di Sidi lɔ’n sran ble mun nin blɔfuɛ’m be yoman ninnge mun likawlɛ. Ɔ le sran ble’m be lika liɛ, kpɛkun ɔ le blɔfuɛ’m be liɛ. Ɔ maan e niaan nga be ti sran ble’n be kanman aniɛn uflɛ saan be klɔ aniɛn’n. Asa’n be bo jasin fɛ’n yɛ be yo aɲia mun be klɔ aniɛn’m be nun.

Blɛ sɔ’n nun’n, n siman sran ble kaka. Afin asɔnun bo nga n ɔli be nun’n be jasin bowlɛ’n nun sran’m be dan lika be ti blɔfuɛ. Sanngɛ kɛ n ko dili junman biolo ng’ɔ nian jasin fɛ bolɛ junman’n su’n i nun’n, n ma sili sa ng’ɔ o sran ble’m be su’n nin be ninnge yolɛ wafa’n ɔ nin be klɔ ninnge mun. N wunnin i wlɛ kɛ e niaan nga be ti sran ble’n be jran sa sunman be ɲrun kekle. I wie yɛle kɛ be osufuɛ nin be klɔfuɛ’m be mian be kɛ be yo be klɔ ninnge nga be nin Ɲanmiɛn Ndɛ’n kɔman likawlɛ’n ɔ nin bae ninnge wie mun. Kɛ aniaan’m be waan be yoman’n, ɔ ju wie’n be kle be yalɛ tɛtɛ kpa. Sanngɛ e niaan’m be jran kekle. I lɛ nun’n be kle kɛ be ti yakpafuɛ. Asa’n, n sieli i nzɔliɛ kɛ be nga be tran klɔ kanngan’m be su’n be di yalɛ dan. Kpɛkun be nun kpanngban b’a diman suklu. Sanngɛ be lafi Biblu’n nun ndɛ’n su.

Ɔ ju wie’n, Ɲanmiɛn mɔ aniaan’m be su i’n annzɛ politiki mɔ be waan be yoman’n ti’n, be wla be bisua. Ɔ maan ɔ fata kɛ be kpli be ti. N ukali aniaan nga be di i sɔ junman’n. Asa ekun’n, suklu lɔ’n be se aniaan wie’m be mma’m be kɛ be srɛ Ɲanmiɛn annzɛ be manman drapo’n. Kɛ be waan be yoman wie’n, be fuan be suklu nun. Sanngɛ aniaan sɔ’m be jran kekle. Kɛ n wun i sɔ liɛ’n, ɔ yo maan n lafi Ɲanmiɛn su kpa ekun.

Sa kun ekun tɔli aniaan nga be tran nvle nga be flɛ i kɛ Suazilandi’n nun’n be su. (Siɛn’n be flɛ nvle sɔ’n kɛ Esuatinin.) Kɛ Famiɛn Sobuza nɲɔn su wuli’n, be seli nvle nunfuɛ’m be kwlaa kɛ be yo ninnge wie mun. I wie yɛle kɛ ɔ fata kɛ yasua’m be kpu be ti’n su, yɛ bla’m be kusu’n be kpɛkpɛ be ti’n su. Aniaan’m b’a kplinman su kɛ bé yó sɛ yolɛ ninnge sɔ mun wie. Afin sɛ be yo sɔ’n ɔ ti kɛ be su sɔ be nannan nga be wuli mun’n sa. Ɔ maan be kleli be nun kpanngban be yalɛ kpa. Kɛ e wunnin i kɛ aniaan’m b’a kpɔciman Zoova’n, i sɔ’n yoli e fɛ dan. Nanwlɛ, e niaan nga be ti sran ble’n be nanti seiin, yɛ be tra be awlɛn. I lɛ nun’n, be kle e ajalɛ kpa. I sɔ’n yoli maan e lafili Ɲanmiɛn su kpa ekun.

N MA DILI JUNMAN FLUWA YIWLƐ’N NUN EKUN

Afuɛ 1981 nun’n, be seli min kɛ n ko di junman fluwa yiwlɛ lɔ ekun. Sanngɛ siɛn’n ɔɔdinatɛli mun yɛ é fá dí junman sɔ’n niɔn. Blɛ sɔ’n nun’n, sran’m be ɔli be ɲrun fluwa yilɛ nun kpa. Ɔ maan e mɔ e yi fluwa’n, ɔ yoli e aklunjɔɛ blɛ. Susute kun m’ɔ yo fluwa yilɛ mannzin’m be atɛ’n, i janunfuɛ kun fali fluwa yilɛ mannzin uflɛuflɛ kun mannin Betɛli’n kɛ e fa di junman e nian. Ɔ seli e kɛ sɛ e fa di junman naan ɔ timan e liɛ su’n, e kwla fa sa e sin. Ɔ maan i agualiɛ su’n, e fali mannzin uflɛuflɛ sɔ’n nnun e kacili mannzin ngwlan nga be o lɛ laa’n. Asa ekun’n, e toli fluwa yilɛ mannzin dan kpa kun fa ukali su. I sɔ’n ti’n, e wa yili fluwa mun ndɛndɛ kpa trali laa’n.

Asa ekun’n, siɛn’n ɔɔdinatɛli nun yɛ e siesie fluwa’m be nun ndɛ mma mun-ɔn. Nanwlɛ, kɛ ɔ fin cɛn mɔ e sran nnan’n e ɔli Afriki di Sidi lele m’ɔ́ fá jú afuɛ sɔ’n nun’n, sran’m be ɔli be ɲrun mannzin’m be yilɛ nun kpa. (Eza. 60:17) E sran nnan’n e jali bla. E yi’m be klo Zoova kpa yɛ be ti atin bofuɛ mɔ be kle ajalɛ kpa-ɔ. E nin Bili e te di junman Betɛli lɔ. Kɛnin nin Denisi be liɛ’n, be wuli ba.

Junman nga e di i Betɛli lɔ’n, i su wa ukali dan kpa. I wie yɛle kɛ e wa kacili fluwa mun yɛ e yili be aniɛn kpanngban nun trali laa’n. Asa ekun’n, ɔ fata kɛ e fa fluwa mun e ko man Betɛli uflɛ wie mun. Kɛ mɔ junman’n wa sɔnnin dan’n ti’n, ɔ fata kɛ e kplan Betɛli uflɛ dan kpa kun. Aniaan’m be kplannin Betɛli sɔ’n Zoanɛsbu klɔ’n i asa’n su. Yɛ be yili i nglo afuɛ 1987 nun. Kɛ bé dí junman dan sɔ’n, n dili wie. I sin’n n kacili Afriki di Sidi lɔ Betɛli komite’n i nunfuɛ. Nanwlɛ, i sɔ’n yoli min fɛ dan.

BE MANNIN MIN JUNMAN UFLƐ EKUN

Afuɛ 2001 nun’n, be fali junman kun be fuli min nun. Yɛle kɛ n kacili Etazinin lɔ Betɛli komite’n i nunfuɛ. Ɔ nin i sɔ ngba’n kɛ be seli e kɛ e jaso Afriki di Sidi lɔ’n, ɔ yoli e ya kan. Afin é wá kpɔ́ci e janvuɛ mun kpɛkun junman nga e di i lɔ’n e su dimɛn i kun. Sanngɛ kɛ mɔ e si kɛ e su kɔ Etazinin lɔ Betɛli’n nun ti’n, e wun bliblili e.

Ɔ nin i sɔ ngba’n e wla guaman ase. Afin Lora i manmin’n w’a yo kpɛnngbɛn yɛ e su yaci i wa é kɔ́ Niyɔki. Sɛ e kɔ kusu’n, e su kwlá niɛnmɛn i lika kɛ laa’n sa. Sanngɛ Lora i niaan bla nsan’m be fali ajalɛ bé nían be manmin’n i lika. Be seli e kɛ: “E liɛ’n e kwlá diman Zoova i junman’n blɛ kwlaa nun kɛ amun sa. Sanngɛ sɛ e nian manmin i lika’n, i sɔ’n yó maan amún kwlá dí amun junman’n i kpa titi.” Nanwlɛ, é yó be mo nin e bo suanlɛ.

Like kunngba’n yɛ min niaan bian nin i yi’n be yo-ɔ. Be tran Kanada lɔ klɔ nga be flɛ i kɛ Torɔnto’n i su. Be yɛ be nian e manmin m’ɔ ti angbeti’n i lika-ɔ. Be yoli sɔ lele afuɛ 20 tra su. Be niɛnnin i lika lele ɔ fa wuli. Kɛ e ɔli Niyɔki’n, w’a cɛman yɛ ɔ wuli-ɔ. É yó be mo nin manmin yolɛ. Nanwlɛ, kɛ ɔ osufuɛ’m be suan ɔ bo kɛ nga sa’n, ɔ wla gua ase. Ɔ maan a kwla fa ɔ ɲin sie i Ɲanmiɛn junman’n su kpa.

Kɛ e juli Etazinin lɔ Betɛli’n nun’n, aniaan’m be waan n ko di junman fluwa yiwlɛ lɔ. Siɛn’n, fluwa yilɛ’n w’a yo pɔpɔ kpa w’a tra laa’n. Koko nun wa’n, n dili junman be nga be toto Betɛli nun ninnge mun’n be biolo nun. Kɛ n bali Etazinin wa Betɛli’n nun’n, min afuɛ 20 yɛ. Siɛn’n, Betɛlifuɛ’m be ti sran 5.000 yɛ aniaan 2.000 be wa uka e cɛn kunngun.

I afuɛ ablesiɛn yɛ, sɛ ɔ ti kɛ be seli min kɛ cɛn kun ń yó ninnge kwlaa nga mun’n, nn m’an faman su. Blɛ kwlaa sɔ’n nun’n, min yi Lora suannin min bo kpa. Nanwlɛ, n dili aklunjɔɛ dan. N dili junman fanunfanun Zoova i anuannzɛ’n nun. I sɔ’n ti’n, n sili aniaan kpanngban. E nin wie mun e dili junman likawlɛ. Yɛ wie’m be liɛ’n, kɛ é sínsín Betɛli’m be nun’n yɛ e sili be-ɔ. Nanwlɛ, kɛ n bu i kwlaa ngalɛ’n i akunndan’n, n si’a wie se. Dɔ nga su’n, n le afuɛ 80 tra su. I sɔ’n ti’n, be fali junman nga n di’n, i wie mannin aniaan gbanflɛn mun. Be kleli be junman sɔ’n i dilɛ. Ɔ maan be si i di kpa.

Jue tofuɛ kun seli kɛ: “Be nga Anannganman ti be Nyanmiɛn’n, be liɛ su ti ye!” (Jue. 33:12) N wun i kɛ ndɛ sɔ’n ti nanwlɛ. Ń lá Zoova i ase lele. Afin i fanngan nun’n, e nin i sufuɛ mɔ be di aklunjɔɛ’n e dili junman likawlɛ.