Ninnge nga Ɲanmiɛn yili be’n, be yi i ɲrun m’ɔ le i’n i nglo!
‘Kɛ a nian ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n, a wun Ɲanmiɛn Kpli’n i ɲrun m’ɔ le i’n. Kɛ a nian ɲanmiɛn’n m’ɔ la nglo lɔ plaii’n, a wun ninnge nga Ɲanmiɛn yili be’n.’—JUE MUN 19:2.
1, 2. (a) ?Ngue ti yɛ klɔ sran’m be kwlá wunman Ɲanmiɛn i ɲrun ɲanɲanɲan’n niɔn? (b) ?Ngue yɛ sran kpɛnngbɛn ablaɔn nin nnan’n be yo be fa yi Ɲanmiɛn i ɲrun m’ɔ le i’n, i nglo ɔ?
ZOOVA seli Moizi kɛ: ‘A su kwlá wunman min ɲrun fuɛ’n, afin sɛ klɔ sran kun sa wun min ɲrun’n, ɔ su kwlá tranman nguan nun kun.’ (Ezipt Lɔ Tulɛ 33:20). Kɛ mɔ e ti klɔ sran mɔ e le wunnɛn m’ɔ saci ti’n, sɛ e wun Ɲanmiɛn ɔn, é wú. Sanngɛ, aolia nun’n, akoto Zan wunnin Zoova m’ɔ ti i bia’n su’n, i ɲrun’n ɲanɲanɲan’n.—Sa Nglo Yilɛ 4:1-3.
2 Kannzɛ klɔ sran’n kwlá wunman Zoova i ɲrun’n, sanngɛ aolia nun sran nga be su Ɲanmiɛn be kpɔcimɛn i’n, be wun i ɲrun’n tititi. Sran sɔ’m be nun wie yɛle “kpɛnngbɛn ablaɔn nin nnan” nga Zan wunnin be aolia nun mɔ be ti sran 144. 000 be nzɔliɛ’n (Sa Nglo Yilɛ 4:4; 14:1-3). ?Kɛ sran sɔ’m be wun Ɲanmiɛn i ɲrun m’ɔ le i’n, ngue yɛ be yo ɔ? Kɛ e kanngan Sa Nglo Yilɛ 4:11 nun’n, e wun kɛ be kpan se kɛ: ‘E Min Ɲanmiɛn, kɛ bé yí wɔ ayɛ bé mánmán wɔ mɔ bé sé kɛ a kwla sa’n kwlaa yo’n i su ɔ, afin wɔ yɛ a yili like’n kwlaa ɔ, a klo kɛ á yí be ti yɛ a yili be ɔ, yɛ ɔ ti yɛ be o lɛ ɔ.’
Sa nga ti yɛ be ‘leman ndɛ fi’n’
3, 4. (a) ?Ngue ti yɛ like kun su lafilɛ wo fluwa sifuɛ dandan’m be ninnge’m be yolɛ’n i nun wie ɔ? (b) ?Wie liɛ’n, ngue ti yɛ sran’m be lafiman Ɲanmiɛn su ɔ?
3 ?Ɔ yo amun kɛ, amun manman Ɲanmiɛn? Nɛ́n i sɔ yɛ ɔ yo sran’m be nun sunman lika ɔ. Afin wie’m be liɛ bɔbɔ’n, be waan Ɲanmiɛn nunman lɛ. Fluwa sifuɛ nga be suan nzraama’m be su like’n, be nun kun usali kɛ: “?Ɲanmiɛn yɛ ɔ yili ninnge mun sa ngbɛn fa mannin e ɔ? [...] Sɛ ɔ ti sɔ’n, nn ndɛ fɛ ɔ. Sanngɛ n kwlá lafimɛn i sɔ ndɛ liɛ’n su, ɔ ti sran lakalɛ ndɛ. [...] N faman su mlɔnmlɔn.”
4 Fluwa sifuɛ dandan’m be kwlá wunman ninnge ngba’m be bo. Afin, like nga klɔ sran ɲinma wun i’n i su like yɛ ɔ kwla suan ɔn. Ɔ maan, nán sa kun i su ndɛ nga be kan’n i ngba yɛ ɔ kpɛn su ɔ. I sɔ’n ti’n, wafa nga fluwa sifuɛ dandan’m be suan ninnge’m be su like’n, be kwlá fɛmɛn i sɔ kunngba’n be suanman Ɲanmiɛn su like. Afin ‘Ɲanmiɛn ti aolia nun sran.’ (Zan 4:24). Ɔ maan, kɛ mɔ be waan fluwa silɛ dandan’n nin Ɲanmiɛn sulafilɛ’n kɔman likawlɛ’n ti’n, be kwlá lafiman Ɲanmiɛn su. Nanwlɛ, i sɔ’n ti tutre ayeliɛ. Vincent Wigglesworth (an kɛnngɛn i Vɛnsan Wiglɛsiwɔfu) m’ɔ ti fluwa sifuɛ dan kun, Angle lɔ suklu dan’n kun nun’n (Université de Cambridge), ɔ seli kɛ fluwa sifuɛ dandan’m be ninnge’m be yolɛ’n nun bɔbɔ’n, “be lafi like kun su.” ?Ngue ti yɛ be yo sɔ ɔ? Afin “be lafi su kpa kɛ like kwlaa ng’ɔ ju’n, ɔ ‘fin like uflɛ.’” ?Sɛ ɔ ti sɔ’n niɔn, nán like uflɛ mɔ sran wie’m be lafi su’n, i ti yɛ be waan Ɲanmiɛn nunman lɛ’n niɔn? Wie liɛ kusu’n, sran’m be bɔbɔ be wun nanwlɛ’n jrɛiin, sanngɛ be ɲinfu yɛ be se kɛ Ɲanmiɛn nunman lɛ ɔ. Jue tofuɛ’n seli kɛ: ‘Klunwifuɛ’n i klun angunndan’n i ngba’n yɛle kɛ Ɲanmiɛn nunman lɛ. Ɔ tu i wun. Ɲanmiɛn i ndɛ’n timɛn i ndɛ.’—Jue Mun 10:4.
5. ?Ngue ti yɛ be nga be waan Ɲanmiɛn nunman lɛ’n be leman ndɛ fi ɔ?
5 Kɛ be se kɛ be lafi Ɲanmiɛn su’n, nán kɛ be lafi i su sa ngbɛn ɔn. Sanngɛ ninnge kpanngban kpa mɔ be kle kɛ Ɲanmiɛn o lɛ sakpa’n, be ti yɛ be lafi i su ɔ (Ebre Mun 11:1). Allan Sandage m’ɔ suan ɲanmiɛn su lɔ ninnge’m be su like’n, ɔ seli kɛ: “N bumɛn i kɛ wafa nga ɲanmiɛn su lɔ ninnge’m be ti siesiewa sɛsɛsɛ’n ɔ bali sa ngbɛn. Sran kun bɔ cɛ, yɛ ɔ siesieli be ɔ. N siman kan nga Ɲanmiɛn fin’n. Sanngɛ i bɔbɔ cɛ, yɛ ɔ yili ninnge’m be kwlaa ɔ. Sɛ nɛ́n i’n, nn like fi nunman lɛ.” Akoto Pɔlu kusu seli i niaan Klistfuɛ nga be o Rɔmu lɔ’n be kɛ: ‘Sran ɲinma wunman Ɲanmiɛn, sanngɛ kɛ ɔ fin cɛn ng’ɔ yili mɛn’n, ninnge kwlaa ng’ɔ yo be mɔ be wun be’n, ɔ maan be wun i wlɛ weiin kɛ Ɲanmiɛn o lɛ yɛ ɔ kwla sa’n kwlaa yo. I sɔ’n ti be [sran nga be waan Ɲanmiɛn nunman lɛ’n] leman ndɛ fi.’ (Rɔmfuɛ Mun 1:20). Kɛ ɔ fin cɛn mɔ Ɲanmiɛn “yili mɛn’n,” annzɛ klɔ sran mun lele m’ɔ́ fá jú andɛ’n, e wun i wlɛ weiin kɛ like Yifuɛ kun m’ɔ le tinmin’n ɔ o lɛ. I yɛle Ɲanmiɛn’n, naan ɔ fata kɛ e su i. I sɔ’n ti’n, be nga be wunman Ɲanmiɛn i ɲrun m’ɔ le i’n i wlɛ’n be leman ndɛ fi. ?Wafa sɛ yɛ ninnge’m be kle weiin kɛ Ɲanmiɛn o lɛ sakpa ɔ?
Nglo lɔ plaii’n ɔ yi Ɲanmiɛn i ɲrun m’ɔ le i’n i nglo
6, 7. ?Wafa sɛ yɛ ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n ɔ kan Ɲanmiɛn i ɲrun m’ɔ le i’n, i ndɛ ɔ?
6 Jue Mun 19:2 waan: ‘Kɛ a nian ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n, a wun Ɲanmiɛn Kpli’n i ɲrun m’ɔ le i’n. Kɛ a nian ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n, a wun ninnge nga Ɲanmiɛn yili be’n.’ Davidi wunnin kɛ nzraama mun nin ‘ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n,’ be kle weiin kɛ Ɲanmiɛn Kpli o lɛ. Davidi kan gua su ekun kɛ: ‘Cɛn kwlakwla sran’m be wun Ɲanmiɛn i ɲrun m’ɔ le i’n, yɛ cɛn kwlakwla sran’m be wun Ɲanmiɛn i ninnge ng’ɔ yoli be’n.’ (Jue Mun 19:3). Cɛn kwlakwla, ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n, ɔ yi Ɲanmiɛn i ngwlɛlɛ’n ɔ nin i tinmin m’ɔ fa yi ninnge mun’n, i nglo. Sɛ é kwlá sé’n, ɔ ti kɛ cɛn kwlakwla sran’m “be wun” Ɲanmiɛn i ɲrun m’ɔ le i’n sa.
7 Sanngɛ nanwlɛ, sran ng’ɔ wun sa sin’n yɛ ɔ kwla wun kɛ ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n, ɔ manman Ɲanmiɛn Kpli ɔ. ‘Ninnge sɔ’m be leman nuan naan b’a kan ndɛ kɛ e fa kan’n sa. Be ijɔman kɛ e ijɔ’n sa. Be timan be nɛn’n.’ Sanngɛ, be man be nɛn’n su kekle kpa. Afin, ‘be kan ndɛ lika’n kwlaa, yɛ be ti be ndɛ’n mɔ be kan’n mɛn’n i tiwa lɔ.’—Jue Mun 19:4, 5.
8, 9. ?Wia’n i su abonuan ndɛ mennin yɛ e kwla kan ɔn?
8 I sin’n, Davidi kan like kun ekun m’ɔ ti abonuan mɔ Zoova yili’n, i ndɛ. I waan: ‘Kan Ɲanmiɛn kplannin kpata kun mannin wia’n lɔ’n. Nglɛmun kɛ ɔ fin lɔ ɔ́ bá sa’n, i like m’ɔ fɛ i’n, yɛle yasua mɔ w’a ja bla uflɛ mɔ w’a fin i atɔnvlɛ sua’n nun w’a fite’n. Ɔ ti kɛ sran yakpafuɛ mɔ i klun w’a jɔ kpa mɔ w’a fɛ i atin’n sa. Ɔ fɛ i ɲanmiɛn’n i bue kun lɔ ɔ kɔ lele kpɛn i bue kun lɔ ekun. Like fi nunman lɛ m’ɔ kpɛjɛmɛn i su ɔ.’—Jue Mun 19:5-7.
9 Sɛ e fa wia’n e sunnzun nzraama wie mun’n, wia’n ti i liɛ sɛsɛ kaan sa. Sanngɛ, wia’n ti abonuan like. Afin nzraama nga be bo sin yiɛ i’n, be ti kanngan plili trɛ i. Fluwa kun waan wia’n i dan’n tra asiɛ’n i lele kpɛ “akpiakpi ya nsan akpiakpi ablasan (330.000).” Asiɛ’n nin wia’n be afiɛn’n tinun kilo akpinngbin ya kun akpinngbin ablenun (150.000.000). Kpɔkun kɛ asiɛ’n ɔ́ bó sín yia wia’n, ta ng’ɔ o be nɲɔn’n be afiɛn’n ti’n, asiɛ’n ɔ mantanman wia’n i dan ngboko, sanngɛ kusu ɔ kɔman siɛn ngboko, ɔ sin i osu kunngba’n nun cɛn kwlaa. Asa ekun’n, wia’n i bolɛ’n i bue kaan sa yɛ ɔ to e wun asiɛ’n su wa ɔ. Sanngɛ, i bolɛ’n kaan sɔ’n ti yɛ maan ninnge kwlaa be kwla tran asiɛ’n su ɔ.
10. (a) ?Wafa sɛ yɛ sé é kwlá sé’n, wia’n ɔ fin i ‘kpata’n’ bo lɔ fite kpɔkun ɔ sɛ i sin lɔ ekun ɔn? (b) ?Wafa sɛ yɛ ɔ fɛ i atin’n titi kɛ “sran yakpafuɛ” kun fɛ i atin’n titi sa ɔ?
10 Jue tofuɛ’n kan wia’n i ndɛ ɲanndra nun kɛ, ɔ ti kɛ “sran yakpafuɛ” mɔ cɛn kwlaa ɔ fin ɲanmiɛn’n i bue kun lɔ ɔ kɔ i bue kun lɔ ekun i “kpata” mɔ be kplan mɛnnin i’n nun lɔ’n sa. Kɛ e nian wia’n m’ɔ su kɔ i atɔliɛ’n, ɔ ti kɛ sran yakpafuɛ m’ɔ su kɔ i “kpata” bo lɔ ko lo wunmiɛn’n sa. Nglɛmun kɛ ɔ bo nun’n, i kpajalɛ’n ti kɛ “yasua mɔ w’a ja bla uflɛ mɔ w’a fin i atɔnvlɛ sua’n nun w’a fite’n” sa. Blɛ mɔ Davidi te yo bua tafuɛ’n, ɔ wunnin kɛ kɔnguɛ’n, ayrɛ’n wo nun lele kpe nun (Bo Bolɛ 31:40). Sanngɛ, wafa nga kɛ aliɛ’n ko cɛn’n, wia’n bo m’ɔ yo i wun mlɛnmlɛn m’ɔ lika’n kwlaa nun kpaja’n, ɔ wunnin i ekun. Nanwlɛ, kɛ “sran yakpafuɛ” kun m’ɔ wanndi ɔ fɛman sa’n, wia’n “fɛ i atin” kunngba’n titi.
Nzraama sroesroe mun nin nzraama kwle mun
11, 12. (a) ?Kɛ Biblu’n fa nzraama mun sunnzun jenvie nuan aunɲan’n, ngue ti yɛ e wun kɛ i sɔ’n ti abonuan ɔn? (b) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ’n, ɔ ti tɛtrɛ kpa ɔ?
11 Kɛ Davidi fɛli i ɲinma ngbɛn niannin nglo lɔ’n, nzraama akpiakpi kaan sa yɛ ɔ wunnin be ɔ. Sanngɛ koko nga nun’n, mannzin nga be fa nian nzraama mun mɔ b’a yi be uflɛuflɛ’n be ti’n, sran’m be kwla wun nzraama kpanngban kpa yɛ be kwlá siman be nuan! Nzraama’m be sɔnlɛ dan mɔ be sɔnnin’n ti’n, Zoova fa be sunnzun ‘jenvie nuan aunɲan’n.’—Bo Bolɛ 22:17.
12 Nán andɛ yɛ fluwa sifuɛ’m be fa mannzin be boli nzraama’m be nianlɛ’n i bo ɔ. Kɛ be nian ɲanmiɛn’n su lɔ’n, be wun like kun titi. Like sɔ’n ti “fuai susrai, be wunmɛn i like ng’ɔ fɛ i’n i wlɛ kpa.” Fluwa sifuɛ dandan sɔ’m be buli i kɛ like “fuai susrai sɔ m’ɔ bo aɲre’n,” ɔ ti nzraama kwle ng’ɔ mantan e koko’n, i nun like’n kun. Sanngɛ afuɛ 1924 nun’n, be wa wunnin kɛ like sɔ m’ɔ mantan e koko mɔ be tɔnnin i dunman kɛ Androma’n, ɔ ti i ngunmin nzraama kwle kun. Kpɔkun, ɔ nin nzraama kwle ng’ɔ mantan e koko’n be afiɛn’n ti nun fuun kpa liɛ su.a Kɛ é sé yɛ’n, fluwa sifuɛ dandan’m be waan nzraama kwle’m be sɔnnin kpa. Kpɔkun nzraama nga be o nzraama kwle kun nun’n, be kwlaman be ka. Sanngɛ Zoova liɛ’n, ‘ɔ ka nzraama mun. Ɔ tɔn be kwlaa be dunman kunngunkunngun.’—Jue Mun 147:4.
13. (a) ?Wafa sɛ yɛ nzraama nga be fɔ be nuan’n (constellation), be ti abonuan ɔn? (b) ?Ngue yɛ ɔ kle weiin kɛ fluwa sifuɛ dandan’m be siman “mmla nga nglo ninnge’m be nanti su’n” niɔn?
13 Zoova usali Zɔbu kɛ: ‘?Nzraama nga be flɛ be kɛ Pleiadi’n, a kwla kan be bo nun? ?Yɛ nzraama nga be flɛ i kɛ Ɔriɔn’n, a kwla ɲannji i ɲanman ng’ɔ trɛ i ase’n?’ (Zɔb 38:31). Kɛ be wun nzraama nga be fɔ be nuan’n (constellation), e wun be wlɛ. Afin, kannzɛ be afiɛn’n ti nun kpa naan nglo lɔ’n be nunman be osu kunngba nun’n, sanngɛ kɛ e o asiɛ’n su wa mɔ e nian be’n, e waan nn be o be osu kunngba’n nun tititi. Ɔ maan, “mmeli kanfuɛ mun nin be nga be kɔ ɲanmiɛn su’n be wun be ɲrun atin trele, kpɔkun ɔ uka be ekun maan be wun nzraama uflɛ’m be wlɛ.” (The Encyclopedia Americana.) Sanngɛ, sa nga ti yɛ ‘ɲanman’ o nzraama sɔ’m be afiɛn’n, sran fi kwlá wunmɛn i wlɛ sa trele. Nanwlɛ, kosan kun nga be fa usali Zɔbu’n, lele nin andɛ’n fluwa sifuɛ dandan’m be nin a kwlá tɛman su. Kosan sɔ’n wo Zɔb 38:33 nun. I waan: “?A si mmla nga nglo lɔ ninnge’m be nanti su’n?”
14. ?Sa mennin mun yɛ be kle kɛ kpajalɛ’n i atin ng’ɔ sin nun naan w’a to e wa’n, i nun yiyilɛ’n ti kekle man klɔ sran mun ɔn?
14 Kosan kun ekun mɔ be fa usali Zɔbu’n, mɔ fluwa sifuɛ dandan’m be kwlá tɛman su ekun yɛ: ‘?A si atin nga kɛ lika’n kpaja’n ɔ sin nun naan w’a to e wa’n?’ (Zɔb 38:24). Fluwa klɛfuɛ kun waan kpajalɛ’n i su kosan sɔ’n ti, “kosan kun mɔ lele nin andɛ ɔ te mian fluwa sifuɛ dandan’m be sa ɔ.” Laa nun’n, Glɛki’m be sa sifuɛ wie’m be waan kpajalɛ’n ɔ fin klɔ sran’n i ɲinma’n nun. E blɛ liɛ nun’n, sa sifuɛ’m be waan ninnge kanngan pliliplili mɔ be ta be wiengu su’n, i nun yɛ kpajalɛ’n fin ɔn. Wie’m be liɛ kusu be waan kpajalɛ’n fin like wie m’ɔ yo flaflafla’n (onde), i nun. Siɛn’n, be waan kɛ ninnge kanngan pliliplili’n be nin like ng’ɔ yo flaflafla’n be kan bo nun’n, yɛ ɔ man kpajalɛ’n niɔn. Sanngɛ nanwlɛ, wafa nga kpajalɛ’n ɔ ti’n, ɔ nin atin nga “kɛ lika kpaja’n ɔ sin nun naan w’a to e wa’n,” kɛ é sé yɛ’n sran fi kwlá wunmɛn i wlɛ sa trele.
15. ?Kɛ Davidi sa’n, kɛ e nian nglo lɔ ninnge mun’n, ngue yɛ ɔ su e bo kɛ e yo ɔ?
15 Kɛ e nian nglo lɔ abonuan ninnge kwlaa sɔ mun mɔ e bu be su angunndan’n, saan ndɛ nga Davidi m’ɔ ti jue tofuɛ’n kannin’n, yɛ ɔ́ fíte e nuan ɔn. I waan: ‘Kɛ n nian nglo lɔ ninnge mɔ a yili be’n, kɛ n nian anglo nin nzraama mɔ a sieli be lɔ’n, n usa min wun kɛ: ?Wan yɛle sran mɔ maan ɔ wla ko kpɛn i su ɔ? ?Wan yɛle klɔ sran mɔ maan i ndɛ ko lo wɔ sɔ ɔ?’—Jue Mun 8:4, 5.
Asiɛ’n ɔ nin i su ninnge’m be yi Zoova i ɲrun m’ɔ le i’n i nglo
16, 17. ?Wafa sɛ yɛ “bunman dandan” mun be nun jue nin nnɛn’m be manman Zoova ɔ?
16 Jue Mun 148 ɔ kan ninnge wie mun mɔ be yi Ɲanmiɛn i ɲrun m’ɔ le i’n i nglo ekun’n, be ndɛ. Ndɛ mma 7 waan: ‘Asiɛ’n su wa fuɛ mun, an manman Anannganman. Bunman dandan mun nin amun nun ninnge sroesroe mun.’ Ɛɛn, “bunman dandan” mun be abonuan mɔ be ti’n, be yi Ɲanmiɛn i ngwlɛlɛ’n ɔ nin i tinmin’n i nglo. Jenvie’n nun jue’n kun (baleine bleue), kɛ be sunnzun i’n, ɔ ju tɔnun 120. Ɔ ti kɛ b’a sunnzun sui 30 be likawlɛ sa! Jue sɔ’n i awlɛn ba’n ngunmin ti kilo 450. Kpɔkun mmoja ng’ɔ fin i awlɛn’n nun fite m’ɔ wluwlu i wunnɛn wunmuan nun’n, ɔ ti kilo 6.400! ?Sanngɛ amun bu i kɛ jue dan sɔ’n ɔ kwlɛmɛn i bo tu ndɛndɛ nzue’n nun lɔ? Ɔ si’ɛ. Fluwa kun (European Cetacean Bycatch Campaign) waan jue dan sɔ’n, “wuɛ jenvie wunmuan’n ɔ sin yia nun” ndɛndɛ kpa liɛ su. Blɔfuɛ’m be mannzin kun mɔ be fa su be su be nian be jenvie’n nun lɔ’n ɔ kleli kɛ, “jue sɔ’m be nun kun (baleine bleue) i wlan sinlɛ nun’n, kɛ ɔ tuli i bo lika kun m’ɔ́ fá jú lika uflɛ nun’n, ɔ wuɛli nzue kilo 16.000 anglo 10 nun.”
17 Jenvie nun jue’n kun ekun (dauphin) ɔ mlɔn nzue’n i bo mmuammua kpa lɔ lele ɔ ju mɛtri 45. Wie liɛ’n, ɔ ju mɛtri 547 bɔbɔ! ?Sanngɛ, nzue’n i bo mmuammua lɔ’n sɔ mɔ aunmuan nunman lɔ’n niɔn, ngue ti yɛ nnɛn sɔ’n ɔ wuman ɔn? Sa nga ti yɛ ɔ wuman’n yɛle kɛ, kɛ ɔ ju nzue’n i bo mmuammua lɔ’n, i mmoja’n fin i awlɛn’n nun ko wlu i afɔkɔ’n nin i ti nun miɛn’n nun. Asa ekun’n, aunmuan ng’ɔ fa lo wunmiɛn’n ɔ ko tran i wunnɛn’n nun. Jenvie’n nun nnɛn kun nin jue kun ekun (l’éléphant de mer et le cachalot) be kwla mlɔn nzue’n i bo mmuammua lɔ kpa liɛ su ekun. Kɛ fluwa kun (Discover) ɔ́ kán nnɛn nin jue sɔ’m be ndɛ’n, ɔ seli kɛ: “Kɛ bé mlɔ́n bé kɔ́’n, be lo be wun kplɛkɛ be man nzue’n.” Yɛle kɛ, “nzue’n i ta’n tin be afɔkɔ’n su.” Kpɔkun, aunmuan nga be ko fa ko lo wunmiɛn’n, ɔ ka be wunnɛn kplo’n nun. Nanwlɛ, jue nin nnɛn fa kwlaa sɔ’m be kle weiin kɛ be Yifuɛ Ɲanmiɛn i ngwlɛlɛ’n nin i tinmin’n ti dan!
18. ?Wafa sɛ yɛ jenvie bɔbɔ ba’n, ɔ yi Zoova i ngwlɛlɛ’n i nglo ɔ?
18 Jenvie bɔbɔ ba’n, ɔ yi Zoova i ngwlɛlɛ’n i nglo. Fluwa kun (Scientific American) waan: “Kɛ ɔ fɛ i jenvie’n i ɲin su lele m’ɔ́ fá jú i bo lɔ mɛtri 100 su’n, ijre pliliplili mɔ be ɲinma wunman be’n, be ta be wun su sa tuun kɛ aofuɛn nun ijre sa.” Sɛ é kwlá sé’n “aofuɛn sɔ mɔ be ɲinma kwlá wunmɛn i,” yɛ ɔ yi aunmuan nga e fa lo wunmiɛn’n i nun fiɛn’n, yɛ maan e ɲan aunmuan kpa e lo wunmiɛn ɔn.
19. ?Zoova i klun sa mennin yɛ sin nin laglasi’n, be yo ɔ?
19 Jue Mun 148:8 waan: ‘Sin o, nzraama mɔ kɛ nzue tɔ ɔ gua’n nin o, aunmuan dan mɔ i yɛ ɔ sunman be nin o.’ Ɛɛn, ninnge sɔ mɔ ta o be nun dan mɔ sanngɛ be leman nguan’n, Zoova sunman be kpɔkun be yo i klun sa’n. Amun e fa sin’n naan e nian. Laa nun’n, bo m’ɔ yra’n i tɛ lika’n i ngunmin mlɔnmlɔn yɛ sran’m be wun i ɔ. Sanngɛ siɛn’n, sa sifuɛ’m be waan i sɔ’n ɔ yo sa kpanngban ye. Yɛle kɛ, sin’n ɔ yra bo’n nun waka kee nin waka nvuɛn mun, kpɔkun ɔ yo maan ninnge kpanngban uflɛ’m be fifi, ɔ maan lika’n yo uflɛuflɛ. Ɔ yo ekun maan asiɛ’n yo kpa sin i osu’n nun. Kpɔkun lika’n i yralɛ m’ɔ yra ngbɛnngbɛn’n, ɔ kan ase. Laglasi m’ɔ gua’n kusu ti like kpa wie ekun. Yɛle kɛ, ɔ yo maan asiɛ yo kpa. Nzue ti’m be yi, kpɔkun lika’n yo fɔuun.
20. ?Ngue yɛ oka nin waka’m be man sran mun ɔn?
20 Jue Mun 148:9 waan: ‘Oka mun o, kpɔlɛ mun o, waka nga amun su mma mun o, sɛdri waka mun, amun kwlaa.’ Oka’m be yi Zoova i tinmin dan’n i nglo (Jue Mun 65:7). Kpɔkun be di junman dan kpa wie. Institut géographique de Bern, en Suisse i rapɔru’n waan: “Mɛn’n nun nzue dandan kwlaa be ti’n fin oka’m be nun. Ɔ maan sɛ e fa mɛn’n nun sran ya’n, nzue nga be nun ablenun (50%) be nɔn’n, ɔ fin oka’m be nun. [...] Sɛ é kwlá sé’n, ‘Nzuesɛ dandan’ sɔ’m be ti yɛ sran’m be kwlaa be ɲan nzue be nɔn ɔn.” Waka bɔbɔ ngbɛn sa’n kusu’n, ɔ yi i Yifuɛ’n i ɲrun m’ɔ le i’n i nglo wie. “Sran’m be kwlaa be mian waka’m be wun. [...] Afin waka’m be ti yɛ sran’m be ɲan waka mma fanunfanun be di ɔ. Kpɔkun be ti yɛ sran’m be kwla yi ninnge kɛ bia nin tabli mun, ɔ nin ninnge wie mun ekun sa ɔ. Asa ekun’n, waka yɛ asiɛ’n su sran kpanngban be fa tɔn be aliɛ ɔ.” (Programme des Nations unies pour l’environnement.)
21. Amun kan wafa nga waka nɲa bɔbɔ ngbɛn sa’n ɔ kle kɛ sran kun yɛ ɔ yoli i’n, i ndɛ.
21 Waka’n bɔbɔ i wafa ng’ɔ ti’n, ɔ yi i Yifuɛ’n i ngwlɛlɛ dan’n i nglo kpa liɛ su. Amun e fa waka nɲa’n ngbɛn bɔbɔ sa’n naan e nian. Kɛ a nian waka nɲa’n i su’n, ɔ ti mlanmlanmlan. Ninnge kanngan kpanngban kpa mɔ be ɲinma wunmɛn i’n, be o nɲa’m be nun. Kɛ wia’n kpaja’n, ninnge sɔ mɔ be nun nzue’n ti ble nɲanɲa’n, be fa wia’n i ta’n wie. Kpɔkun wafa nga wia’n i ta’n, ɔ nin nzue ble nɲanɲa sɔ’n be sanngan be wun nun’n, yɛ ɔ “ta waka’n niɔn.” ?Wafa sɛ yɛ i sɔ’n yo waka’n i klun lɔ ɔ? Kɛ waka’n i olui’m be ko cuɛn nzue asiɛ i bo lɔ’n, ninnge kun ekun m’ɔ ti abonuan’n, ɔ yo maan nzue sɔ’n sin waka’n i nun “buɛbuɛ kanngan kpa” wie’m be nun lele ɔ fa ju i ti lɔ. Kɛ waka’n i nun “buɛbuɛ kanngan kpanngban” sɔ’m bé cúɛn nzue’n kɔ́ waka’n i ti nun lɔ’n, be tike be nuan’n su, yɛ be muan su kɛ be fa lo wunmiɛn’n sa. Kɛ bé yó sɔ’n, be fa kpukpuwa nga kɛ e lo wunmiɛn ɔ fin e bue’n nun fite’n, kpɔkun e kusu e fa be liɛ’n. Wia’n i ta nga ɔ wluli nɲa’n nun’n, ɔ yo maan e kpukpuwa nga waka’n fali’n ɔ nin nzue nga i olui’n cuɛnnin, be sanngan nun. I kwlaa sɔ’n yɛ waka’n fa tɛ i bɔbɔ wun ɔn. Sanngɛ “junman dan” sɔ mɔ waka di’n, be timɛn i kplalɛ, ɔ yoman wunsre, kpɔkun ɔ saciman asiɛ nin nzue ba mun. Nanwlɛ, ɔ yo ɲɛnmɛn o!
22, 23. (a) ?Abonuan ninnge mennin yɛ anunman nin nnɛn wie’m be yo ɔ? (b) ?Kosan kasiɛn mennin mun yɛ ɔ fata kɛ e tɛ be su ɔ?
22 Jue Mun 148:10 waan: ‘Blo nnɛn mun o, klɔ nnɛn mun amun kwlaa, nnɛn nga an nanti be ku’n su mun o, yɛ anunman mɔ amun tu sin mun o, amun manman Anannganman.’ Asiɛ’n su nnɛn nin anunman kpanngban’m be yo abonuan ninnge mun. Anunman kun (albatros), ɔ kwla tu kpa. Wie liɛ’n, ɔ tu lele kilo 40.000 cɛn ba 90 nun cɛ. Amlɛnkɛn’m be lɔ anunman kaan kun m’ɔ si jue to kpa’n, ɔ kwla tu ka nglo lɔ lele dɔ 80, ɔ tranman. Ɲɔnngɔnmin’m be faman nzue nga be nɔn’n be siemɛn i be sin jongu’n nun kɛ nga sran wie’m be fa bu’n sa. Sanngɛ, be fa nzue’n sie be klun lɔ lele, kpɔkun ɔ ti be wun ɲanman nun blɛ nga be ɲanman nzue’n, i nun. I sɔ ngalɛ’n kwlaa ti’n, sɛ sran’m be nian nnɛn’m be ninnge yolɛ’m be su be yi be ninnge liɛ mun’n, i sɔ’n boman e nuan. Gael Claire waan: “Sɛ amun waan bé yí like kun naan ɔ nanti kpa’n, [...] naan w’a saciman lika’n, ɔ le asiɛ’n su nnɛn kun mɔ amun kwla nian su be yi amun like sɔ’n niɔn.”
23 Nanwlɛ, ninnge nga Ɲanmiɛn yili be’n be yi i ɲrun m’ɔ le i’n i nglo dan! Kɛ ɔ fɛ i nzraama’m be nun m’ɔ́ fá jú nnɛn’m be su’n, be kwlaa be manman be Yifuɛ’n. ?Yɛ e klɔ sran mun li? ?Wafa sɛ yɛ kɛ ninnge nga Ɲanmiɛn yili’n be sa’n, e kwla mɛnmɛn i ɔ?
[Ja ngua lɛ ndɛ’n]
a Sɛ sran kun waan ɔ́ kɔ́ Androma su lɔ’n, ɔ fata kɛ like ng’ɔ́ fɛ́ i kɔ́’n, segɔndu kun nun ɔ wanndi kilo akpi ya nsan (300 000 Km/s).
?Amun wla te kpɛn su?
• ?Ngue ti yɛ be nga be waan Ɲanmiɛn nunman lɛ’n be leman ndɛ fi ɔ?
• ?Wafa sɛ yɛ nzraama nin nglo lɔ ninnge’m be yi Ɲanmiɛn i ɲrun m’ɔ le i’n, i nglo ɔ?
• ?Wafa sɛ yɛ jenvie’n ɔ nin i nun jue nin nnɛn mun, ɔ nin asiɛ’n su nnɛn’m be kle kɛ e Yifuɛ klofuɛ kun o lɛ ɔ?
• ?Wafa sɛ yɛ ninnge nga ta o be nun dan kɛ sin nin aunmuan’n be sa’n, mɔ sanngɛ nguan nunman be nun’n, be yo Zoova i klun sa’n niɔn?