?Ngue ti yɛ Zoova i Lalofuɛ’m be diman cɛn wie mun-ɔn?

• ?Wafa sɛ yɛ Zoova i Lalofuɛ’m be si kɛ cɛn wie o lɛ’n, ɔ fataman kɛ be di i-ɔ?

• ?Sɛ Zoova i Lalofuɛ’m be diman cɛn wie mun’n i sɔ’n kle kɛ be kloman be osufuɛ mun?

• ?Zoova i Lalofuɛ’m be se sran’m be kɛ nán be di cɛn?

?Wafa sɛ yɛ Zoova i Lalofuɛ’m be si kɛ cɛn wie o lɛ’n, ɔ fataman kɛ be di i-ɔ?

Ka naan Zoova i Lalofuɛ’m b’a ajalɛ kɛ bé dí cɛn wie’n, be dun mmua nian Biblu’n nun ka. Cɛn dilɛ wie’m be nin Biblu’n nun mmla’n be sansan be wun. Kɛ ɔ ti sɔ’n be diman cɛn sɔ mun. Sanngɛ cɛn dilɛ wie o lɛ’n, Biblu’n kɛnmɛn i trele kɛ nán e di. Sɛ ɔ ti sɔ’n, Zoova i Lalofuɛ kun bɔbɔ yɛ ɔ fɛ i klunklo ajalɛ-ɔ. I sɔ yolɛ nun’n, ɔ miɛn i ɲin naan i ‘akunndan’n w’a bumɛn i fɔ Ɲanmiɛn nin sran’m be ɲrun.’​—Sa Nga Be Yoli’n 24:16

Sɛ ɔ fata kɛ Zoova i Lalofuɛ’m be di cɛn wie annzɛ nán be di’n, be usa be wun kosan wie mun. Maan e fa e ɲin e sie kosan sɔ’m be su.a

• ?Cɛn sɔ’n taka like wie mɔ Biblu’n bu i fɔ’n su?

  Ndɛ nga Biblu’n kan’n: Zoova se kɛ: “‘I sɔ’n ti’n, amun jaso be afiɛn, yɛ nán amun fa amun wun mantan be.’ ‘Nán amun kan fiɛn kun mlɔnmlɔn.’”​—2 Korɛntifuɛ Mun 6:​15-​17.

  Zoova i Lalofuɛ’m be kunndɛman kɛ bé yó ninnge nga Ɲanmiɛn kloman be’n, be mlɔnmlɔn. I sɔ’n ti’n, be diman cɛn nga be takaman Biblu’n su’n. I wie yɛle:

  Cɛn nga be dilɛ’n taka amuin sɔlɛ su’n. Zezi seli kɛ: “Zoova m’ɔ ti ɔ Ɲanmiɛn’n yɛ ɔ fata kɛ a koto i bo-ɔ, yɛ i kunngba cɛ yɛ ɔ fata kɛ a su i-ɔ.” (Matie 4:​10) Kɛ mɔ Zoova i Lalofuɛ’m be nanti ndɛ sɔ’n su’n ti’n, be diman Nowɛli, nin Paki ɔ nin cɛn nga sran’m be di i Mɛ i le klikli nun’n. Afin cɛn sɔ’m be dilɛ’n ɔ manmanman Zoova, ɔ manman amuin mun. Asa ekun’n, be diman cɛn wie mun. Cɛn sɔ’m be nun wie mun yɛ:

  • Kuanzaa. Fluwa kun seli kɛ dunman Kuanzaa’n “fin Suaili aniɛn’n nun. Ɔ ti fie’m be su ninnge’m be ‘mma klikli’m’ be cɛn dilɛ. Lalafuɛ nun’n sran ble mɛn nun’n be di i sɔ cɛn mun.” (Encyclopedia of Black Studies) Sran wie’m be bu i kɛ cɛn sɔ’n i dilɛ’n timan tɛ naan sran kwlaa kwla di. Sanngɛ fluwa kun seli kɛ cɛn dilɛ sɔ’n ɔ nin sran ble’m be cɛn dilɛ wafa kun be ti kun. I waan cɛn dilɛ sɔ’n nun’n “be fie’m be su ninnge klikli mun be man be amuin mun nin be nannan nga be wuli’n. Be yo naan bá fá lá be ase.” Fluwa’n kan gua su kɛ “asenna kunngba sɔ’n yɛ kɛ bé dí kwanzaa be yi i nglo ɔ.”​—Encyclopedia of African Religion

    

  • Zanvie dilɛ’n. Ɔ le nvle kun nin i wafa nga ɔ di afuɛ nuan m’ɔ yia be klanman’n i cɛn’n niɔn. Kpɛkun, ɔ le nvle kun nin i cɛn ng’ɔ fa di Zanvie’n. Cɛn dilɛ sɔ’n i su ndɛ nga fluwa kun kan’n yɛ: “Afuɛ 46 ka naan Klisifuɛ Klikli’m be blɛ’n w’a ju’n, Rɔmun siefuɛ Zili Sezali fali Zanvie anglo’n i cɛn ba klikli’n kacili afuɛ’n i bo bolɛ cɛn. Rɔmunfuɛ’m be dili cɛn sɔ’n be fa manmannin Zanisi m’ɔ ti anuan mun nin ninnge’m be bo bolɛ’n i amuin’n. Zanisi i dunman’n yɛ be fa tɔnnin Zanvie anglo’n niɔn. Amuin sɔ’n i ɲrun waka’n ti nɲɔn. I kunngba niɛn i ɲrun, i kunngba niɛn i sin.” Ɔ maan, be nga be di Zanvie’n Zanisi yɛ be sɔ i-ɔ.—The World Book Encyclopedia.

  • Noruzu. Ɔ ti cɛn dilɛ kun. Nvle nga be kan Arabu aniɛn’n, be yɛ be kpɛli cɛn dilɛ sɔ’n i ba-ɔ. Ɔ ti be cinnjin kpa. Be le be wia amuin mɔ be flɛ i kɛ [Rapituinin]. Be bu i kɛ ayrɛ blɛ nun’n, be ayrɛ blɛ amuin’n ɔ kwla [Rapituinin]. I ti yɛ maan blɛ sɔ’n nun’n, wia’n boman kpa’n niɔn. Ɔ maan Noruzu cɛn’n nun’n, kɛ midi ko ju’n sran’m be sɔ wia’n i amuin so’n. Afin be waan [Rapituinin] w’a sɛ i sin ekun.​—United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.

  • Sabe Yalida. Ɔ ti cɛn dilɛ kun. Be di cɛn sɔ’n Desanblu anglo’n nun asiɛ’n i nglo lɔ lika’n nun. Fluwa kun seli kɛ be di i sɔ cɛn’n be fa sɔ amuin kun. Amuin sɔ’n i dunman’n yɛle Mitra. Ɔ ti be wia amuin kun. (Sufism in the Secret History of Persia) Be seli ekun kɛ kɔlɛ ɔ nin Rɔmunfuɛ mun nin Glɛki’m be cɛn mɔ be di be fa manman be wia amuin mun’n be ti kun.b

  • Thanksgiving (Fansigivin). Ɔ ti Amlɛnkɛn’m be mɛn’n nun lɔ’n cɛn dilɛ kun. Lalafuɛ nun’n, be di cɛn sɔ’n be fa la be amuin’m be ase. Afin be waan amuin sɔ mun yɛ be nian be fie su ninnge’m be su-ɔ. Fluwa kun se kɛ, kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klisifuɛ’m be wa fali be wun wlali cɛn dilɛ sɔ’n nun wie.​—A Great and Godly Adventure​—The Pilgrims and the Myth of the First Thanksgiving.

  Cɛn dilɛ ng’ɔ nin ato ndɛ be kɔ likawlɛ’n annzɛ cɛn dilɛ ng’ɔ kan muae ndɛ’n. Biblu’n se kɛ: ‘Zoova klun jɔman be nga be lafi muae ninnge be su’n, be wun.’ (Ezai 65:11) I sɔ’n ti’n, Zoova i Lalofuɛ’m be diman cɛn nga mun:

  • Ivan Kupala. Ɔ ti cɛn dilɛ wafa kun. Be yo i Zuɛn anglo’n nun. Laa’n, be nga be sɔ amuin’n, be yɛ be di cɛn sɔ’n niɔn. Fluwa kun se kɛ: “Sran’m be waan, ninnge nga be o asiɛ’n su’n, be le tinmin naan cɛn sɔ’n nun’n be nga be ti yakpafuɛ nin muaefuɛ be kwla ɲɛn i sɔ tinmin liɛ’n wie.” (The A to Z of Belarus) Sanngɛ i sin’n, fluwa kun seli kɛ: “Be nga be suman Ɲanmiɛn’n, be wa fali be wun wlɛli asɔnun’n nun. Ɔ maan be wa kannin Ivan Kupala ɔ nin cɛn dilɛ nga be manman Zan Batɛmun Yofuɛ’n be boli nun. Be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klisifuɛ’n yɛ be di cɛn sɔ’n niɔn.”​—Encyclopedia of Contemporary Russian Culture

  • Anglo’n i afuɛ nuan (Sinua annzɛ Korefuɛ’m be afuɛ nuan cɛn dilɛ). Sinua mun ɔ nin be nga be o Kore lɔ’n, be le be cɛn kun. Fluwa kun kan Sinua’m be cɛn dilɛ sɔ’n i ndɛ se kɛ: “Cɛn dilɛ sɔ’n nun’n be yo like kwlaa nga be kwla yo naan be osufuɛ mun, be janvuɛ mun ɔ nin be mantanfuɛ’m b’a ɲan mmuae’n. Asa ekun’n, be la be amuin be ase. Kpɛkun be bo mmuae man be wiengu naan afuɛ ng’ɔ su i su’n, sran sɔ’m be liɛ yo ye.” (Mooncakes and Hungry Ghosts​—Festivals of China). Wafa nga Kore lɔ’n be di cɛn sɔ’n, fluwa kun kɛn i ndɛ. Ɔ se kɛ: “Be sɔ amuin, be yo ninnge wie mun naan bé fá fúan wawɛ tɛ mun, yɛ be bo muae man sran mun naan afuɛ nuan yia be klanman. Asa e kun’n, be yi wunnzue naan bé sí sa ng’ɔ́ wá jú afuɛ nuan ng’ɔ́ yía be’n i nun.”​—Encyclopedia of New Year’s Holidays Worldwide.

    

  Cɛn dilɛ nga be taka akunndan nga be bu i kɛ kɛ sran wu’n like kun o i nun m’ɔ wuman’n su’n. Biblu’n kɛn i weiin kɛ kɛ sran wu’n like fi nunmɛn nun m’ɔ wunman-ɔn. (Ezekiɛl 18:4) I sɔ’n ti’n, Zoova i Lalofuɛ’m be diman cɛn nga be taka wunmiɛn’m be sɔlɛ su’n. Cɛn sɔ’m be nun wie mun yɛ:

  • Be nga be wuli’n be cɛn. Fluwa kun seli kɛ: “Be di cɛn sɔ’n be fa yi be kwlaa nga be wuli’n be ayɛ. Asa’n ɔ kan guali su kɛ “Kɛ ɔ fɛ i afuɛ 500 m’ɔ́ fá jú afuɛ 1500 nun’n sran kpanngban kpa be lafi su kɛ be nga be wuli’n be nun wie’m be kaci wunmiɛn annzɛ aolia nun sran wie kpɛkun be fite be nga be yoli be tɛ’n be ɲrun.”​—New Catholic Encyclopedia.

  • Cinmin nin wunmiɛn’m be cɛn. Cɛn sɔ’m be nun’n, be manman be nannan’m be wunmiɛn mun. Fluwa kun seli kɛ Cinmin cɛn’n nun’n, “be wɔ aliɛ, nzan ɔ nin sika nɲa’m be nun. Be yo sɔ naan be nga be wuli’n be sa w’a mianman ninnge sɔ’m be wun.” Fluwa’n seli ekun “anglo nga be di wunmiɛn’m be cɛn’n i nun’n, i li kɔnguɛ nga anglo’n ko ta kpa’n, be nga be di i sɔ cɛn’n be waan wunmiɛn nin sran’m be kwla yo ninnge wie mun likawlɛ. I ti’n ɔ fata kɛ be yo ninnge wie mun naan wunmiɛn’m b’a yoman be like tɛ.”​—Celebrating Life Customs Around the World​—From Baby Showers to Funerals.

  • Cuseɔku. Fluwa kun seli kɛ cɛn dilɛ sɔ’n nun’n “be fa aliɛ nin nzan be man be nga be wuli mun.” Kɛ be yo sɔ’n be kle kɛ “be bu i kɛ, kɛ sran wu’n like kun o i nun naan ɔ wuman wie.”​—The Korean Tradition of Religion, Society, and Ethics.

  Cɛn dilɛ nga be bae dilɛ’n be kɔ likawlɛ’n. Biblu’n se kɛ: “Nán amun nun wie cici sran annzɛ ɔ nin wunmiɛn be ijɔ. Nán amun yo fuɛn kannganfuɛ. Nán amun nun wie di bae annzɛ ɔ yi wunnzue [...] sran ng’ɔ yo i sɔ mun’n, wuun b’a bo tete Anannganman nyrun.” (Mmla’n 18:10-​12) Kɛ ɔ ko yo naan Zoova i Lalofuɛ’m b’a faman be wun b’a wlɛmɛn i bae dilɛ’n nun’n ti’n, be diman Alowinin nin cɛn nga mun. Be yele:

  • Afuɛ nuan cɛn nga Sinala nin Tamili’m be di’n. Fluwa kun seli kɛ: “Cɛn dilɛ sɔ’m be nun’n, sran’m be yo ninnge wie mun blɛ wie’m be nun. Afin be nga be nian nzraam be yi wunnzue’n be waan i sɔ yolɛ’n man muae.”​—Encyclopedia of Sri Lanka.

  • Songkran. Cɛn sɔ mɔ be di i Azi lɔ’n, i dunman’n “fin aniɛn nga be flɛ i Sanskrit i ndɛ mma kun mɔ i bo’n yɛle ‘kɔlɛ’annzɛ ‘kacilɛ’n.’ Yɛ ɔ ti wia m’ɔ wunnge nzraama kwle mɔ be flɛ i Ari i wun lɔ’n i cɛn dilɛ.”​—Food, Feasts, and Faith​—An Encyclopedia of Food Culture in World Religions.

  Cɛn dilɛ nga be taka Moisi Mmla’n su, kusu nn Zezi i tɛ’n ti’n be diman Mmla sɔ’n su kun. Biblu’n se kɛ: “Klisi ti’n, Mmla’n i su dilɛ’n wieli.” (Rɔmunfuɛ Mun 10:4) Ɔ ti su kɛ akunndan nga be o Mmla nga Zoova fa mannin Izraɛli nvle’n i sin’n be tɛ yo Klisifuɛ’m be wun sa ye andɛ. Sanngɛ be diman cɛn nga Moisi Mmla’n kan be ndɛ’n. I li Mesi’n i balɛ’n i ti cɛn, afin be lafi su kɛ w’a dun mmua w’a ba. Biblu’n se kɛ: “Ninnge sɔ’m be ti ninnge nga bé wá bá’n be wawɛ. Sanngɛ sran nga ti yɛ e wun ninnge sɔ’m be wawɛ’n, yɛle Klisi’n.” (Kolɔsufuɛ Mun 2:17) I kwlaa sɔ’n ɔ nin ninnge nga be yo be cɛn sɔ’m be nun’n, mɔ be nin Biblu’n nun ndɛ’m be sansan be wun’n ti’n, Zoova i Lalofuɛ’m be diman cɛn sɔ mun. Be nun wie mun yɛ:

  • Anuka. Be di cɛn sɔ’n be fa yi Ɲanmiɛn i sua ng’ɔ o Zerizalɛmun lɔ’n i nglo ekun. Sanngɛ Biblu’n se kɛ Zezi ti Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan “naan e ɲan ninnge kpakpa nga e le be dɔ nga su’n. Yɛ ɔ wluli tannin sua kun nun. Tannin sua sɔ’n ti dan, ɔ ti kpa tra tannin sua onga mun. Nán sran yɛ ɔ kplannin-ɔn, yɛ ɔ nunman asiɛ’n su wa.” (Ebre Mun 9:11) Ɔ maan Klisifuɛ’m be liɛ’n Ɲanmiɛn sua sɔ m’ɔ ti nzɔliɛ like’n ɔ kacili Ɲanmiɛn sua ng’ɔ o Zerizalɛmun lɔ’n.

  • Rɔsu Asana. Zifu’m be kanandrie nun’n, kɛ afuɛ nuan yia’n yɛ be di cɛn sɔ’n niɔn. Laa kɛ Zifu’m be di cɛn sɔ’n be yi tɛ ngunmin kun wie mun man Ɲanmiɛn. (Kalɛ 29:​1-6) Sanngɛ kɛ Zezi bali’n, ‘ɔ wa tanninin sraka yilɛ’n nin cɛlɛ yilɛ’m be atin.’ I ti’n, Ɲanmiɛn buman be like kun.​—Daniɛl 9:​26, 27.

• ?Cɛn dilɛ sɔ’n yo maan Ɲanmiɛn sulɛ wafawafa’m be su Ɲanmien likawlɛ?

  Ndɛ nga Biblu’n kan’n: “?Sran ng’ɔ fa e Min’n i ndɛ’n su’n nin sran ng’ɔ faman su’n, be kwla ti be wun aniɛn? ?Yɛ ngue ti yɛ amuin’m bé kó trán Ɲanmiɛn i sua’n nun yɛ?”​—2 Korɛntifuɛ Mun 6:​15-​17.

  Zoova i Lalofuɛ’m be mian be ɲin naan be nin sran’m be tran klanman. Asa’n be wu i wlɛ kɛ sran kun le atin lafi like ng’ɔ klo’n su. Sanngɛ be faman be wun wlaman cɛn dilɛ nga sran’m be waan i sɔ’n yo maan Ɲanmiɛn wafawafa’m be yo kun’n be nun wie. Cɛn sɔ’m be nun wie mun yɛ:

  Cɛn dilɛ nga be fa sran’m be ɲin sie i Ɲanmiɛn sufuɛ trele wie su’n ɔ nin ninnge nga be yolɛ nun’n Ɲanmiɛn sulɛ wafawafa be bo yo kun be su Ɲanmiɛn’n. Kɛ Ɲanmiɛn fali Izraɛlifuɛ mun ɔli nvle uflɛ kun mɔ i nunfuɛ’m be sɔ amuin’n i nun’n, ɔ seli be kɛ: “Nán amun nin be tra aenguɛ, nán amun fa be amuɛn mun [...] Afin sɛ amun su be amuɛn mun’n, wuun amu’an tɔ amuɛn sɔlɛ aya’n nun.” (Ezipt Lɔ Tulɛ 23:32, 33) I sɔ’n ti’n, Zoova i Lalofuɛ’m be diman cɛn nga mun:

  • Lɔyi Kratɔngu. Be di cɛn sɔ’n Tailandi lɔ. Fluwa kun seli kɛ: “Kɛ bé dí cɛn sɔ’n, sran’m be bo nɲa wie’m be koklo, kpɛkun be sɔ buzi nin ansan be sie su. I sin’n, be fa sie i nzue’n i ɲin su. Be waan i sɔ’n kpalo ninnge nga be ti’n be ɲanman mmuae’n. Cɛn dilɛ sɔ’n ti amuin nga be flɛ i Buda’n i sɔlɛ.”​—Encyclopedia of Buddhism.

  • Nvle’n i nsisɔ cɛn. Be di cɛn sɔ’n Papuazi Nuvɛli Gine lɔ. Lɔ awa junman difuɛ kun seli be lɔ zronali kun nun kɛ cɛn dilɛ sɔ’n ti asɔnunfuɛ’m be liɛ. Ɔ seli ekun kɛ cɛn sɔ’n i dilɛ’n “uka nvle’n i nunfuɛ mun naan b’a nanti Klisi i mmla’m be su.”​—The National

  • Vezaki. Be nga be sɔ Buda’n yɛ be di i sɔ cɛn liɛ’n niɔn. Fluwa kun seli kɛ: “Ɔ ti cɛn nga be di be’n be nun dan kpafuɛ’n. Cɛn sɔ’n ti Buda i awuliɛ cɛn dilɛ. I kunngba ti Buda i ɲin tilɛ cɛn dilɛ ɔ nin i wie cɛn dilɛ.”​—Holidays, Festivals, and Celebrations of the World Dictionary.

    

  Cɛn dilɛ nga be taka be nannan’m be mmla’m be su’n mɔ Biblu’n kanman be ndɛ’n. Zezi seli Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’m be su kpɛnngbɛn’m be kɛ: “Amun nannan’m be mmla’m be su falɛ’n ti’n, amun a yo maan sran’m be buman Ɲanmiɛn i ndɛ’n i like fi kun.” Ɔ seli be ekun kɛ be Ɲanmiɛn sulɛ’n ti ngbɛn afin “like nga be kle’n, ɔ taka klɔ sran’m be mmla’m be su.” (Matie 15:​6, 9) Kɛ mɔ Zoova i Lalofuɛ’m be nanti Zezi i ndɛ sɔ’n su’n ti’n, be diman cɛn wie mun. Be yɛle:

  • Epifani (Timukati, annzɛ famiɛn’m be cɛn). Kɛ be wuli Zezi’n, be nga be nian nzraama be yi wunnzue’n be ɔli Zezi i ayɛ yilɛ. Asa ekun’n, kɛ Zezi ɲinnin’n, be yoli i batɛmun. Epifani ti sa nɲɔn sɔ’m be ti cɛn dilɛ. Fluwa kun seli kɛ: “Laa nun’n, be di cɛn sɔ’n be manman nzue nga be sonji’n be amuin’n. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, be wa fa kacili Klisifuɛ cɛn dilɛ.” (The Christmas Encyclopedia). Be di i wunsu cɛn Etiopi lɔ wie. Be flɛ i kɛ Timukati. Fluwa kun seli kɛ: “Be nian be nannan’m be nzuɛn’m be su yɛ be di-ɔ.”​—Encyclopedia of Society and Culture in the Ancient World.

  • Mari i ɲanmiɛn su kɔlɛ cɛn dilɛ. Sran wie’m be lafi su kɛ, kɛ Mari kɔ́ ɲanmiɛn su’n, ɔ fɛli i klɔ sran wunnɛn’n yɛ ɔ fa ɔli-ɔ. I ti’n, be di i ti cɛn. Fluwa kun seli kɛ: “Klisifuɛ klikli’m b’a lafiman ndɛ sɔ’n su wie. Asa ekun’n, ɔ nunman Biblu’n i bue fi nun.”​—Religion and Society​—Encyclopedia of Fundamentalism.

  • Mari i awuliɛ mɔ be waan kɛ bé wú i fɔ nunmɛn i nun’n i ti cɛn. Fluwa kun seli kɛ: “I sɔ ndɛ’n nunman Biblu’n nun. Asɔnun Katoliki’n yɛ ɔ kpɛli cɛn dilɛ sɔ’n i ba-ɔ.”​—New Catholic Encyclopedia.

  • Srɛ nun kpɛlɛ. Fluwa kun seli kɛ blɛ sɔ’n nun’n, sran’m be kpɛ srɛ nun be kpata Ɲanmiɛn. Ɔ seli ekun kɛ, kɛ be wieli Biblu’n i klɛ m’ɔ dili afuɛ 200 trali su’n yɛ be boli i sɔ like’n i yolɛ bo-ɔ. Fluwa sɔ’n kannin srɛ nun kpɛlɛ blɛ sɔ’n i cɛn ba klikli’n i ndɛ seli kɛ: “Plɛti’m be fa nzuɛn be yi waka nda i desɛn sran’m be ngban su. Be yo sɔ naan sran’m be wla kpɛn su kɛ ɔ fata kɛ be kaci be nzuɛn’n. Mlan cɛn yɛ be yo i sɔ-ɔ. Afuɛ 1091 nun yɛ Katolikifuɛ’m be boli i sɔ yolɛ bo-ɔ.”​—New Catholic Encyclopedia.

  • Mɛsikɛli. Be di cɛn sɔ’n Etiopi lɔ. Fluwa kun seli kɛ ɔ ti “waka nda kpakpafuɛ (waka nda nga be boboli Klisi su’n), i ti cɛn dilɛ. Kɛ bé dí cɛn sɔ’n, be tian ye nuan kpɛkun be wɔ nun. Kɛ ɔ́ yrá’n, nn bé sí able bé sín bé yíɛ i.” Sanngɛ Zoova i Lalofuɛ’m be liɛ’n, kɛ bé sú Ɲanmiɛn’n, be faman waka nda.​—Encyclopedia of Society and Culture in the Medieval World.

• ?Be di cɛn be fa manman sran annzɛ anuannzɛ kun annzɛ kusu nvle’n i nzɔliɛ like wie?

  Ndɛ nga Biblu’n kan’n: “Anannganman’n wan yoo: ‘Sran ng’ɔ yaci min Anannganman’n n lɛ bɔ sran su yɛ i wla’n wo’n, bɔ klɔ sran bɔ i nyin tɛ’n i su yɛ ɔ lafi’n nán maan ɔ wun ye le!’”​—Zeremi 17:5.

  Kannzɛ bɔbɔ Zoova i Lalofuɛ’m be bu be wiengu’m be sran, yɛ be srɛ Ɲanmiɛn be man be bɔbɔ’n, sanngɛ be faman be wun wlaman cɛn nga’m be dilɛ nun:

  Cɛn nga be dilɛ nun’n sran’m be manman sran dan kun annzɛ mɛn siefuɛ kun’n. Biblu’n se kɛ: “Amun yaci amun wla’n klɔ sran su fa gualɛ, afin i nguan’n ti tika kpe kan sa. ?Wan yɛle sran?” (Ezai 2:​22) I sɔ’n ti’n, Zoova i Lalofuɛ’m be diman mɛn siefuɛ mun annzɛ famiɛn’m be awuliɛ cɛn.

  Cɛn nga be di be manman drapo’n. Zoova i Lalofuɛ’m be diman cɛn be manmanman drapo’n annzɛ flanga’n. ?Ngue ti-ɔ? Afin Biblu’n se kɛ: “An nian amun wun su amuin’m be lika.” (1 Zan 5:​21) Andɛ sran wie’m be bumɛn i kɛ drapo’n i manmanlɛ’n ti amuin sɔlɛ. Be flɛ bian kun kɛ Kalutɔnun Ayɛsi. Ɔ suan laa sa’m be su like. Ɔ klɛli i kɛ : “Nvle’n i klolɛ’n nin i manmanlɛ’n be nzɔliɛ like’n yɛle drapo’n i manmanlɛ’n.”

  Cɛn nga be dilɛ nun’n be manman be nga be flɛ be Ɲanmiɛn sran mun’n. ?Kɛ bian kun m’ɔ sro Ɲanmiɛn’n ɔ kotoli akoto Piɛli i bo’n, ngue yɛ Piɛli yoli-ɔ? Biblu’n se kɛ: “Piɛli mɛnnin i su, kpɛkun ɔ seli i kɛ: ‘Jaso, n ti klɔ sran kɛ wɔ sa.’” (Sa Nga Be Yoli’n 10:25, 26) I Piɛli-o, i akoto onga mun-o, be nun wie fi w’a kplinman su le kɛ be mɛnmɛn i annzɛ be koto i bo. I sɔ’n ti’n, Zoova i Lalofuɛ’m be faman be wun wlaman cɛn nga be dilɛ nun’n be manman be nga be flɛ be Ɲanmiɛn sran mun’n. Cɛn dilɛ sɔ’m be wie mun yɛ:

  • Tusɛn. Fluwa kun seli kɛ: “Ɔ ti be nga be flɛ be Ɲanmiɛn sran’n be kwlaa be manmanlɛ cɛn [...]. Be siman cɛn dilɛ sɔ’n i finwlɛ’n.”​—New Catholic Encyclopedia.

  • Guadalupe Bla’n i cɛn dilɛ. Be di cɛn sɔ’n Mɛksiki lɔ. Fluwa kun seli kɛ be nga be di cɛn sɔ’n be waan afuɛ 1531 nun’n, bla kun fiteli fie difuɛ kun i ɲrun. Sran wie’m be waan Zezi i nin Mari-ɔ.​—The Greenwood Encyclopedia of Latino Literature.

    

  • Sran dunman tɔnlɛ cɛn. Fluwa kun seli kɛ: “Kɛ be fa laa Ɲanmiɛn sran kun i dunman be fa tɔn ba nɔnman kun’n, sran’m be di i ti cɛn be fa manman Ɲanmiɛn sran sɔ’n. I sɔ’n cɛn dilɛ’n yɛ be flɛ i sran dunman tɔnlɛ cɛn’n niɔn.” Fluwa’n kan guali su kɛ: “Kɛ bé dí cɛn sɔ’n, be yo asɔnun.”​—Celebrating Life Customs Around the World​—From Baby Showers to Funerals.

  Politiki anuannzɛ mun annzɛ sran’m be anuannzɛ’m be cɛn dilɛ mun. “Kɛ n fa min wun n wlɛ i klɔ sran sa nun’n, ɔ flunman kɛ n talo Anannganman.” (Jue Mun 118:​8, 9) Kɛ sran’m be di cɛn be fa yi bla mun annzɛ gbanflɛn nin talua mun be ayɛ be fa suan politiki annzɛ like uflɛ wie bo’n, Zoova i Lalofuɛ’m be diman wie. Afin be kunndɛman kɛ sran’m be bu i kɛ klɔ sran mun yɛ be kwla siesie asiɛ’n su sa mun-ɔn. Asa ekun’n, be diman cɛn nga sran’m be di be wla kpɛn blɛ mɔ be jrannin plɔtrɔ junman dilɛ’n wie. Be lafi su kɛ sa kɛ sran lufle bulɛ nin sran i wunnɛn kplo mɔ be nian su be bu i lufle’n, Ɲanmiɛn i Famiɛn diwlɛ’n i kunngba cɛ yɛ maan bé wíe-ɔ.​—Rɔmunfuɛ Mun 2:​11; 8:​21.

• ?Cɛn dilɛ sɔ’n kle kɛ nvle kun annzɛ aniɛn kun ti kpa tra be onga mun?

  Ndɛ nga Biblu’n kan’n: “Ɲanmiɛn kpaman sran nun. Sanngɛ nvle kwlaa nun’n, sran ng’ɔ sro i m’ɔ yo sa ng’ɔ ti kpa’n, i sɔfuɛ’n yɛ i klun jɔ i wun-ɔn.”​—Sa Nga Be Yoli’n 10:34, 35.

  Zoova i Lalofuɛ sunman be klo be nvle’m be kpa. Sanngɛ be diman cɛn nga be di be fa kle kɛ be nvle’n annzɛ be aniɛn’n ti kpa tra be nga’m be liɛ’n wie. Cɛn dilɛ sɔ’m be nun wie yɛ:

  Cɛn dilɛ nga be manman sonja mun. Zezi w’a seman kɛ alɛ’n ti kpa. Ɔ seli i sɔnnzɔnfuɛ’m be kɛ: “Amun klo amun kpɔfuɛ mun titi, yɛ be nga be kle amun yalɛ’n, amun srɛ Ɲanmiɛn man be titi.” (Matie 5:44) I sɔ’n ti’n Zoova i Lalofuɛ’m be diman cɛn nga be di be manman sonja mun’n. Cɛn sɔ’m be nun wie mun yɛ:

  • Anzac Cɛn. “Ɔstrali nin Nuvɛli Zelandi be sonja mun yɛ be flɛ be akpasua’n yɛ be flɛ i Anzac niɔn. Blɛblɛblɛ cɛn dilɛ sɔ’n wa kacili be nga be kunnin be alɛ nun’n be ti cɛn dilɛ.”​—Historical Dictionary of Australia.

  • Aamistisi (annzɛ be wla kpɛnlɛ cɛn). Be di cɛn sɔ’n be manman “sonja nga b’a yo oke’n ɔ nin be nga be wuli nvlenvle’m be afiɛn alɛ’m be nun’n.”​—Encyclopædia Britannica.

  Nvle kun i su ndɛ annzɛ i ɛndepandansi. Zezi kɛnnin i sɔnnzɔnfuɛ’m be ndɛ seli kɛ: “Be timan mɛn’n nunfuɛ kɛ n kusu n timan mɛn’n nunfuɛ’n sa.” (Zan 17:16) Zoova i Lalofuɛ’m be klo nvle’m be su ndɛ’m be suanlɛ, sannzɛ be faman be wun wlɛmɛn i cɛn dilɛ nga’m be nun:

  • Ɔstrali i ti cɛn. Fluwa kun waan be di cɛn sɔ’n naan be wla kpɛn “blɛ mɔ Angle sonja’m be fali be drapo’n be kplɛnnin i Ɔstrali asiɛ’n su mɔ Ɔstrali’n kacili be liɛ’n su. Afuɛ 1788 nun-ɔn.”​—Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life

  • Guy Fawkes i cɛn. “Afuɛ 1605 nun’n, Guy Fawkes nin Katolikifuɛ wie’m be waan bé kún Famiɛn Zaki klikli’n nin Angle lɔ awa’n i nunfuɛ mun. Sanngɛ w’a yoman ye. Be di cɛn sɔ’n naan be wla kpɛn su”​—A Dictionary of English Folklore.

  • Ɛndepandansi. Nvle sunman nun’n be sie cɛn kun mɔ be fa di be nvle’n i ti m’ɔ ɲɛnnɛn i nvle uflɛ sa nun’n i ti cɛn.

• ?Cɛn sɔ’n i dilɛ’n nun’n be yo ɲannzuɛn sa mun?

  Ndɛ nga Biblu’n kan’n: “Laa’n, ninnge nga mɛn’n nunfuɛ’m be yo be’n, an yoli wie lele. Amun fali amun wun wlali ɲin kekle ayeliɛ’m be nun, amun konvi sɔli ninnge tɛtɛ mun, amun nɔnnin nzan boli, amun dili cɛn sinnzin su, amun yia nɔnnin nzan kpanngban, yɛ amun sɔli amuin mun.”​—1 Piɛli 4:3.

  Zoova i Lalofuɛ’m be di i sɔ’n mmla’n su. Ɔ maan be faman be wun be wlaman cɛn dilɛ nga i nun’n sran be nɔn nzan tratra su’n annzɛ be di i sinnzin su’n be nun. Kɛ Zoova i Lalofuɛ’m be nin be janvuɛ’m be tran be bo nzɛmunlɛ’n ɔ yo be fɛ. Wie liɛ’n kɛ bé yíyí be ɲin su’n be nɔn nzan kan. Be mian be ɲin kpa be fa Biblu’n nun afɔtuɛ nga su. Ɔ se kɛ: “Sɛ amún dí like-o, sɛ amún nɔ́n nzan-o, sɛ amún yó like uflɛ-o, i kwlaa nga amún yó’n, an yo naan Ɲanmiɛn ɲan ɲrun.”​—1 Korɛntifuɛ Mun 10:31.

  I sɔ’n ti’n, Zoova i Lalofuɛ’m be faman be wun be wlaman cɛn dilɛ nga be fa sran’m be ɲin sie i ɲannzuɛn sa mɔ Biblu’n bu be fɔ’n su’n be nun. I wie yɛle Zifu be cɛn dilɛ nga be flɛ i Purimun’n. Laa’n Purimun ti Zifu be delɛ mɔ Ɲanmiɛn deli be’n i ti cɛn dilɛ. Ɔ deli be sɔ afuɛ ya nnan tra su Ka naan Klisifuɛ’m be blɛ’n w’a ju. Sanngɛ fluwa kun waan siɛn’n, “ɔ ti blɔfuɛ’m be cɛn nga be flɛ i Mardi Gras i wunsu” Be nga be di i sɔ cɛn’n, “be wlawla be wun (kpɛ sunman’n yasua’m be wla bla tralɛ), annzɛ be yo kɛ be ɲin su w’a saci sa, annzɛ be nɔn nzan tratra su, yɛ be keje yekee.”

?Sɛ Zoova i Lalofuɛ’m be diman cɛn wie mun’n i sɔ’n kle kɛ be kloman be osufuɛ mun?

Cɛcɛ. Biblu’n kle sran’m be kɛ kannzɛ be osufuɛ’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’n ti sɛ ti sɛ’n maan be klo be yɛ be ɲin yi be. (1 Piɛli 3:​1, 2, 7) I yo kɛ Zoova i Lalofuɛ kun yaci cɛn wie’m be dilɛ’n ɔ kwla yo i osufuɛ wie’m be ya annzɛ ɔ kwla yo be kɛ w’a kpɛ be bo waka sa. I sɔ’n ti’n Zoova i Lalofuɛ sunman be gua be osufuɛ’m be awlɛn su nzue. Be se be kɛ be te klo be. Yɛ be yiyi like nga ti yɛ be diman cɛn wie mun’n i nun be kle be amanniɛn su. Kpɛkun be ko nian be osu blɛ uflɛ nun.

?Zoova i Lalofuɛ’m be se sran’m be kɛ nán be di cɛn?

Cɛcɛ. Sran kun bɔbɔ yɛ o fɛ i tiaun ajalɛ-ɔ. (Zozie 24:15) Zoova i Lalofuɛ’m be “bu sran wafa kwlaa be sran.” Kannzɛ be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’n ti sɛ ti sɛ’n be bu be sran.​—1 Piɛli 2:​17.