Like nga ti yɛ Ɲanmiɛn i silɛ kpa’n timan pɔpɔ’n

SRAN kun o lɛ’n, i like liɛ ng’ɔ kunndɛ’n, yɛle kɛ nán amun si Zoova i dunman’n. Kusu ɔ kunndɛman kɛ amun nin Ɲanmiɛn be afiɛn’n sɛ. ?Wan yɛle amun kpɔfuɛ sɔ’n? Biblu’n yiyi nun kɛ: “Be lafi-man su yɛlɛ kɛ mɛn nga i min’n ɔ sacili be akunndan’n.” Mɛn tɛ nga i min’n yɛle mmusu’m be si Satan. Ɔ klo kɛ amun ka aosin’n nun, i liɛ’n amun su wunman sa wlɛ naan amun a “wun wafa nga Nyanmiɛn ti’n i kwlaa.” Satan kloman kɛ amun si Zoova sakpasakpa. ?Yɛ wafa sɛ yɛ Satan saci sran’m be akunndan’n niɔn?—2 Korɛntfuɛ Mun 4:4-6.

Satan fali Ɲanmiɛn sulɛ wafa ng’ɔ timan su’n, ɔ fa lakali sran mun naan b’a siman Ɲanmiɛn kpa liɛ su. I wie yɛle laa Zuifu wie’m be liɛ’n. Be bɔbɔ be ɲinfu be yacili Ɲanmiɛn Ndɛ’n mɔ Ɲanmiɛn maan be klɛli’n, kpɛkun be nannan’m be aeliɛ’n su yɛ be fali ɔ. Be nannan’m be aeliɛ’n kusu ti’n sran’m be boman Ɲanmiɛn i dunman’n. Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, be seli be nga be kanngan Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun nzra nun’n be kɛ, nán be bo Ɲanmiɛn dunman ng’ɔ o Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun’n, i su. Sanngɛ be fa ʼAdhonay mɔ i bo’n yɛle “Min’n,” be sie i osu. I sɔ’n ti’n, nvlefuɛ’m be nin Ɲanmiɛn be afiɛn w’a mantanman kun. Ɔ maan, mmlusuɛ ng’ɔ fata kɛ be ɲɛn i’n, ɔ fili be sa. ?Yɛ Zezi li? ?Wafa sɛ yɛ ɔ buli Zoova i dunman’n niɔn?

Zezi nin i sɔnnzɔnfuɛ’m be fali Ɲanmiɛn dunman’n kleli sran mun

Zezi kan kleli i Si srɛlɛ kun nun kɛ: “N yoli maan be sili wɔ [ɔ dunman’n, NW], yɛ n yoli maan bé wá sí wɔ ekun.” (Zan 17:26) I sɔ’n kle weiin kɛ, kɛ Zezi kánngan Ɲanmiɛn Ndɛ’n nga be kleli i Ebre nun’n i nun, annzɛ ɔ́ bó su’n, annzɛ ɔ́ fá kán ndɛ’n, lika nga Ɲanmiɛn i dunman’n o lɛ’n, ɔ boli su. Kɛ Ɲanmiɛn i nuan ijɔfuɛ klikli’m be sa’n, i sɔ yolɛ’n w’a yoman tankantankan Zezi i nuan nun. E si kɛ sɛ Zezi blɛ su Zuifu wie’m be boman Ɲanmiɛn i dunman’n, sanngɛ Zezi liɛ’n w’a yoman sɔ. I bɔbɔ buli Zuifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’m be su kpɛnngbɛn’m be fɔ kpa. Ɔ seli be kɛ: “Amun nzuɛn’n i falɛ’n nun an yi Nyanmiɛn ndɛ’n blo.”—Matie 15:6.

Kɛ Zezi wuli m’ɔ cɛnnin’n, i sɔnnzɔnfuɛ kpa’m be fali Ɲanmiɛn i dunman’n kleli sran mun titi. (An nian kuku nga be flɛ i “?Klistfuɛ klikli’m be boli Ɲanmiɛn i dunman’n su?” nun.) Afuɛ nga be flɛ i 33 i Pantekɔtu nun’n, cɛn nga be takali Klistfuɛ’m be asɔnun’n, akoto Piɛli boli Zoɛli m’ɔ ti Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’n, i ndɛ’n su. Ɔ kan kleli Zuifu nin be mɔ be kacili Zuifu mɔ be o lɛ kpanngban kpa’m be kɛ: “Sran kwlaa ng’ɔ kpan flɛ Anannganman’n [“Zoova’n, NW], ɔ́ fíte nun.” (Sa Nga Be Yoli’n 2:21; Zoɛl 3:5) Klistfuɛ klikli’m be ukali sran mɔ be fin nvlenvle’m be nun naan be si Zoova kpa liɛ su naan be fa be wun mɛntɛn i. Ɔ maan, cɛn kun mɔ akoto nin kpɛnngbɛn’m be yiali Zerizalɛmu lɔ’n, Zezi i sɔnnzɔnfuɛ Zaki seli kɛ: “Nyanmiɛn niannin be bɔ be ti-man Zuif’n be osu’n, ɔ fali be nun wie mun yoli nvle kun naan i dunman tran be su.”—Sa Nga Be Yoli’n 15:14.

Sanngɛ sran ng’ɔ kpɔ Ɲanmiɛn i dunman’n i sa sin w’a bubumɛn i. Kɛ akoto’m be wuli cɛ’n, Satan yoli maan sran’m be wa jasoli Ɲanmiɛn wun. (Matie 13:38, 39; 2 Piɛr 2:1) I wie yɛle sran nga be flɛ i kɛ Justin le Martyr’n m’ɔ ti fluwa klɛfuɛ’n i liɛ’n. Ɔ tɔn i wun suɛn kɛ ɔ ti Klistfuɛ. Kɛ akoto’m be wuli m’ɔ kali Zan mɔ i kusu wa wuli’n, i osu w’a cɛman yɛ be wuli Justin ɔn. Justin sɔ’n kɛnnin i fluwa ng’ɔ klɛli be’n, be nun kɛ sran ng’ɔ ti like kwlaa bofuɛ’n, ɔ ti “Ɲanmiɛn kun m’ɔ leman dunman ɔn.”

Klistfuɛ nga be jasoli Ɲanmiɛn wun’n, be niannin Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli Glɛki nun’n i su be klɛli be liɛ. Kɛ be yoli sɔ’n, be yili Zoova i dunman kpa’n, kpɛkun be fali Kyʹri·os be sieli i osu. Glɛki nun ndɛ mma sɔ’n i bo’n yɛle “Min.” Be yoli like kunngba’n, Ɲanmiɛn i Ndɛ’n i bue nga be klɛli Ebre’n nun’n, i nun wie. Kɛ Zuifu nga be jasoli Ɲanmiɛn wun’n, bé kánngan Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun nzra nun’n, b’a boman Ɲanmiɛn i dunman’n su kun. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, be yili Ɲanmiɛn i dunman ng’ɔ o Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun’n. Be fali ʼAdhonay sieli i osu kpɛ ko ju 130. I sɔ liɛ’n ɲannin ta Jérôme m’ɔ wieli Biblu’n i kaci afuɛ nga be flɛ i 405 nun’n, i su. I Biblu’n sɔ’n be flɛ i kɛ Vulgate. Biblu’n sɔ’n nun’n, be yili Ɲanmiɛn i dunman’n nun wie.

E blɛ su ajalɛ nga be fali naan b’a nunnun Ɲanmiɛn dunman’n

Andɛ’n, fluwa sifuɛ kpanngban be si jrɛiin kɛ Zoova i dunman’n o Biblu’n nun kpɛ ko ju 7.000. Ɔ maan, Biblu’n kpanngban nun’n, be boli Ɲanmiɛn dunman’n su kpa. I wie yɛle Katoliki’m be Biblu’n nga be flɛ i Bible de Jérusalem, ɔ nin nga be flɛ i La Bible latino-américaine mɔ be klɛli i Ɛspaɲɔlu’n nun’n. I wie kusu yɛle Biblu’n nga be flɛ i Reina-Valera mɔ sran’m be sunman lika be kanngan nun mɔ be klɛli i Ɛspaɲɔlu nun wie’n. Biblu’n wie’m be nun’n, be flɛli Ɲanmiɛn kɛ “Yahweh.”

Ng’ɔ ti tɛ’n, yɛle kɛ asɔnun kpanngban nga be man fluwa sifuɛ dandan’m be sika naan be kaci Biblu’n be man be’n, be mian be kɛ be yi Ɲanmiɛn dunman’n be Biblu’n liɛ’n nun. I wie yɛle kɛ afuɛ nga be flɛ i 2008, Zuɛn 29 nun’n, asɔnun Katoliki’n i bo bia ng’ɔ o Vatican lɔ’n, ɔ klɛli asɔnun Katoliki’m be kpɛnngbɛn’m be anuannzɛ’n i fluwa. Ɔ klɛli i kɛ: “Afuɛ nga be sinnin koko yɛ’n nun’n, e sieli i nzɔliɛ kɛ sran’m be su bo Izraɛli Ɲanmiɛn’n i dunman’n su ekun.” Fluwa sɔ’n nun’n, be kɛnnin i weiin kɛ: “Ɲanmiɛn i dunman sa’n [...] ɔ fataman kɛ be bo su kaan sa kun.” Asa kusu’n, be kannin kɛ “Ɲanmiɛn dunman ng’ɔ fata kɛ be klɛ i Biblu’n nga be kaci be siɛn’n be nun’n naan sran’m be ngba b’a kwla kanngan nun’n, yɛle Adonai annzɛ Kyrios mɔ i bo’n yɛle ‘Min’n.’” Ndɛ’n ti weiin. Yɛle kɛ Vatican’n klo kɛ be nunnun Ɲanmiɛn i dunman’n mlɔnmlɔn.

Plotɛstan’m be kusu be buman Zoova i dunman’n i like fi wie. Plotɛstan mun yɛ be mannin sika naan b’a yi Biblu’n nga be flɛ i New International Version niɔn. Afuɛ nga be flɛ i 1978 nun yɛ ɔ fiteli ɔ. I blɛ sɔ’n nun’n, be nuan ijɔfuɛ kun klɛli i kɛ: “Ɲanmiɛn bɔbɔ i dunman’n yɛle Zoova. Ng’ɔ nin i fata kɛ e klɛ i e Biblu’n nun’n yɛle ngalɛ’n. Sanngɛ sika nga e fa wlɛli i Biblu’n sɔ’n i kacilɛ nun’n, ɔ tra miliar kun. Yɛ sɛ e kunndɛ kɛ sika beblebe sɔ’n mlin’n, maan e bo Ɲanmiɛn dunman’n e Biblu’n liɛ’n nun. Naan Biblu’n nun ndɛ kɛ Jue Mun 23 sa’n, e kaci be kɛ: ‘N ti kɛ bua sa, Yahweh yɛ ɔ nian min su ɔ.’ Sɛ e yo sɔ’n, ɔ ti kɛ Biblu’n i kacilɛ nga e kacili’n, ɔ ti ngbɛn. Afin sran fi su toman.”

Asa kusu’n, be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be su Ɲanmiɛn’n be yoli maan Amlɛnkɛn’m be nvle’n, i ngua lɔ nvle’m be nun sran’m b’a siman Ɲanmiɛn i dunman’n. Be flɛ bian kun kɛ Steven Voth. Fluwa kacilɛ nun’n, ɔ uka be nga be di junman anuannzɛ nga be flɛ i kɛ Alliance biblique universelle lɔ’n. Ɔ klɛli i kɛ: “Plotɛstan nga be o Amlɛnkɛn’m be mɛn’n, i ngua lɔ nvle’m be nun’n, akplowa nga ɔ o be afiɛn’n, yɛle Ɲanmiɛn i dunman Jehová [Zoova’n] i bolɛ’n. [...] Ndɛ ng’ɔ o lɛ’n, yɛle kɛ be nga le nɲɔn’n nun be su kaci asɔnun pantekɔtu’n i nunfuɛ’n [...] be waan be klo Biblu’n nga be flɛ i Reina-Valera mɔ be yili i afuɛ nga be flɛ i 1960 nun’n. Sanngɛ be waan be kunndɛman kɛ dunman Jehová [Zoova’n] tran nun. Nga be klo i’n, yɛle kɛ be fa Señor [Min’n] sie i osu.” Voth waan i klikli nun’n, anuannzɛ sɔ’n w’a kplinman su kɛ be yi Zoova i dunman’n. Sanngɛ kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, be wa kplinnin su. Ɔ maan, Biblu’n Reina-Valera i uflɛ nga be wa yili’n nun’n, “be yili dunman Zoova’n.”

Ɲanmiɛn i dunman mɔ be yi i, i Ndɛ’n nun mɔ be fa tɔnndɔnlɛ dunman kɛ “Min” sa’n be sie i osu’n, ɔ yo maan be nga be kanngan Biblu’n nun’n, be wunman sran’n i wafa nga Ɲanmiɛn ti’n i wlɛ. I sɔ liɛ’n maan sran’m be akunndan’n sanngan. I wie yɛle kɛ be nga be kanngan nun’n, be wunmɛn i wlɛ sɛ Zoova yɛ be flɛ i “Min’n” annzɛ Ɲanmiɛn i Wa Zezi yɛ be flɛ i sɔ o. I wie yɛle ndɛ nga Davidi kannin mɔ akoto Piɛli boli su m’ɔ o Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun’n. Be klɛli i kɛ: “Afin David bɔbɔ a fu-man nyanmiɛn su lɔ, sanngɛ i waan: ‘Zoova seli min Min liɛ’n [Zezi mɔ be cɛnnin i nguan’n] kɛ: Tran ase n fama su.’” (Sa Nga Be Yoli’n 2:34, NW) Sanngɛ Biblu’n wie mun kɛ Biblu’n nga be flɛ i Anuãsɛ Fuflɛ sa’n be nun’n, be klɛli i kɛ: “Miɛn ɔ kan kleli min Miɛn kɛ, Tran ase min fama su.” Asa ekun’n, fluwa klɛfuɛ nga be flɛ i David Clines klɛli i fluwa’n nun kɛ: “Kɛ mɔ sran’m be yili dunman Yahweh ti’n, Klistfuɛ’m be ɲin kpali Ɲanmiɛn su. Klist su yɛ be ɲin’n o ɔ.” (Yahweh and the God of Christian Theology) Ɔ maan, asɔnun kɔfuɛ sunman be bumɛn i kɛ Ɲanmiɛn nga Zezi bɔbɔ srɛli i’n, ɔ ti Ɲanmiɛn m’ɔ o lɛ sakpa naan i dunman’n yɛle Zoova.

Satan miɛnnin i ɲin kpa naan w’a saci sran’m be akunndan naan b’a siman Ɲanmiɛn. Kannzɛ ɔ ti sɔ bɔbɔ’n, sanngɛ be kwla si Zoova sakpasakpa.

Amun kwla si Zoova sakpasakpa

Satan waan ɔ́ yó naan Ɲanmiɛn dunman’n mlin. Ɔ sinnin Ɲanmiɛn sulɛ wafa ng’ɔ timan su’n i sin naan i sɔ’n w’a yo ye. Sanngɛ sran wie’m be kunndɛ kɛ bé sí nanwlɛ’n, naan bé sí like klanman nga Zoova mɔ like fi nunmɛn i sin’n, i waan ɔ́ yó mán klɔ sran mun’n. I sɔ’n kpɛ́n su. Afin ɲanmiɛn su lɔ nin asiɛ’n su wa’n, like fi kwlá jranman Zoova.

Zoova i Lalofuɛ’m be klo kɛ bé úka amun naan amun suan Biblu’n nun like naan amun fa be wun b’a mantan Ɲanmiɛn. Be nanti Zezi i ajalɛ’n su. Zezi seli Ɲanmiɛn kɛ: “N yoli maan be sili wɔ [ɔ dunman’n, NW].” (Zan 17:26) Kɛ amún súan Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun like’n, junman fanunfanun nga Zoova dili naan w’a ra klɔ sran’m be su’n, amún wá wún be wlɛ. I sɔ’n yó maan amún sí sran wafa klanman nga Ɲanmiɛn ti’n.

‘Ɲanmiɛn niannin’ laa sran Zɔbu su. Ɔ kwla yo sɔ amun lika wie. (Zɔb 29:4) Ɲanmiɛn Ndɛ’n i silɛ’n kwla yo maan amun si Zoova sakpa. Zoova seli kɛ i dunman’n i bo’n yɛle: “Sran’n i wafa nga n kunndɛ kɛ ń káci’n, yɛ ń káci ɔ.” Ɲanmiɛn Ndɛ’n i silɛ sɔ’n kwla yo maan amun lafi su kpa kɛ Zoova níɛn i dunman su yó ninnge mun. (Ezipt Lɔ Tulɛ 3:14, NW) Ɔ maan, nda kwlaa ng’ɔ tɛli i klɔ sran’m be lika’n, saan ɔ́ yó be nuan like.

[Kuku/Foto i su ndɛ, bue 6]

?Klistfuɛ klikli’m be boli Ɲanmiɛn i dunman’n su?

Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, i nun mɔ Zezi i akoto’m be te o lɛ’n, be takali Klistfuɛ asɔnun lika kpanngban kpa nun. Lika fanunfanun sɔ’m be nun’n, Klistfuɛ’m be yiali titi be suannin Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun like. ?Klistfuɛ klikli sɔ’m be wunnin Zoova i dunman’n be bɔbɔ be Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun?

Blɛ sɔ’n nun’n, Glɛki aniɛn’n yɛ mɛnmɛnfuɛ’m be kan ɔn. Ɔ maan Ɲanmiɛn Ndɛ nga i klikli nun be kleli i Ebre nun mɔ be kacili i Glɛki nun’n, yɛ be fa suan Ɲanmiɛn ndɛ’n asɔnun’m be nun ɔn. Fluwa sɔ mɔ be flɛ i Septante’n, afuɛ nga be flɛ i 101 nin 200 be afiɛn’n nun yɛ be wieli i wunmuan’n i kaci ɔ. Fluwa sifuɛ kpanngban be waan laa kpa’n kɛ sran’m be kacili fluwa Septante’n, be yili Ɲanmiɛn i dunman’n kpɛkun be fali Glɛki nun ndɛ mma Kyʹri·os, mɔ i bo’n yɛle “Min’n” be sieli i osu. Sanngɛ sa wie’m be kle kɛ i sɔ liɛ’n timan nanwlɛ.

Glɛki fluwa Septante i bue kannganngan nga amun wun be yɛ’n, be ti Klistfuɛ klikli’m be blɛ su like. Fluwa sɔ mɔ be klɛli i Glɛki aniɛn nun’n, be kle Zoova i dunman’n. Be klɛli Dunman sɔ’n i kɛ nga ɔ o yɛ’n sa יהוה (YHWH). Be flɛ i ekun kɛ Tétragramme. Fluwa klefuɛ kun suan George Howard. Ɔ klɛli i kɛ: “Glɛki aniɛn’n nun Biblu’n nga be flɛ be Septante mɔ be klɛli be kwlaa naan y’a ju Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, nsan be o lɛ. Be nun’n, b’a kaciman Ɲanmiɛn i dunman kɛ kyrios. I kpa’n, e kwla se kɛ wafa nga be klɛli Ɲanmiɛn dunman’n Ebre nun’n, ɔ kɛli i osu’n nun. Ɔ maan, siɛn’n e kwla se kɛ i nun mɔ sa nga be kannin be ndɛ Biblu’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun’n bé jú’n, ɔ ti Zuifu’m be nzuɛn kɛ be klɛ Ɲanmiɛn dunman’n [...] kɛ nga be fa yoli i Ɲanmiɛn Ndɛ nga be klɛli i Ebre nun klikli’n nun’n sa. Kɛ sa sɔ’m be sinnin’n be yoli sɔ titi.”—Biblical Archaeology Review.

?Kɛ Ɲanmiɛn maan Zezi i akoto nin i sɔnnzɔnfuɛ’m bé klɛ́ be fluwa mun’n, be fali Ɲanmiɛn i dunman’n be wlali be nun? Fluwa klefuɛ kunngba’n waan: “E si kɛ Septante mɔ Klistfuɛ klikli’m be fa annzɛ be bo su’n i nun’n, Ɲanmiɛn i dunman Ebre nun’n, ɔ o nun. Ɔ maan, e kwla se kɛ be nga be klɛli Biblu’n i bue ng’ɔ ti Glɛki aniɛn’n nun’n, be fali dunman sɔ’n be wlali nun.”

I sɔ’n ti’n, e kwla kɛn i weiin kɛ Klistfuɛ klikli’m be kanngannin Ɲanmiɛn i dunman’n be bɔbɔ be Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli Ebre nun’n i nun. Yɛ be kanngannin Ɲanmiɛn dunman’n Ɲanmiɛn i Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Glɛki aniɛn’n nun’n, i nun wie.

[Foto cifuɛ mun]

All photos: Société Royale de Papyrologie du Caire

[Foto mun, bue 4, 5]

Ezai i fluwa nga be wunnin i njin nzue jenvie’n i nuan’n, mɔ Ɲanmiɛn dunman’n o nun’n.

[Foto cifuɛ mun]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem

[Foto i su ndɛ, bue 7]

Zuifu’m be nzuɛn’n annzɛ sika ɲanlɛ’n ti’n, asɔnun’m be yili Ɲanmiɛn dunman’n Biblu’n nun.

[Foto i su ndɛ, bue 8]

Ɲanmiɛn i dunman’n i fa klelɛ nun’n, Zezi kleli ajalɛ kpa.