Takot—Katood o Kaiwal?
“Iniisip ko kun paano ko gustong magadan. Habo kong badilon, alagad kun babadilon ako, gusto kong badilon ako sa payo digdi mismo, tangani na magadan tolos ako.”
NADANGOG iyan nin sarong reporter para sa Los Angeles Times sa sarong 14 anyos na daragita. Nag-iinterbio sia nin mga estudyante manongod sa dai pa sana nahahaloy na mga paggadan—mga hoben na minagadan kapwa nin mga adulto asin iba pang hoben. An report may titulong: “An Kinaban nin Takot.”
Siertong aram nindo na dakol an nabubuhay sa sarong kinaban na may takot. Takot sa ano? Depisil na espesipikong isabi an sarong partikular na takot. Helinga kun makakukua kamo sa kataed na kahon nin mga bagay na kinatatakotan kan saindong mga katood o kan dakol na tawo sa saindong lugar. An kahon hale sa Newsweek na Nobyembre 22, 1993, asin ipinaheheling kaiyan an mga resulta nin sarong surbey sa “758 aki na an edad poon 10 sagkod 17 anyos, kaiba kan saindang mga magurang.”
Kun ngonyan ininterbio an mga aking idto, tibaad magsabi sinda nin dugang pang mga dahelan nin takot, arog baga kan mga linog. Kasunod kan kapahapahamak na linog sa Los Angeles kan Enero 1994, an Time nagbareta: “Kabilang sa mga sintomas nin tension pakalihis nin makolog na eksperyensia an mga dai mapogolan na biglang pakagirumdom sa nakaagi, pangum-um, labi-labing pag-alisto asin pagkaanggot manongod sa kadaihan nin pagpopogol sa buhay nin saro.” An sarong negosyante na nagdesisyon na humale sa lugar na iyan nagsabi: “Daing kuenta an danyos. An pagkakubhan an problema. Minahigda ka sa sirong na nakasapatos. Dai ka natotorog. Hinahalat mo na sana iyan barobanggi. Makauuyam.”
“An Sunod-sunod na Kalamidad Ikinanenerbios kan mga Hapones” an titulong itinao sa sarong report hale sa Tokyo kan Abril 11, 1995. Iyan nagsabi: “An atake nin nerve gas . . . partikularmenteng sarong seryosong hampak sa kaisipan nin mga Hapones huli ta iyan nagdatong bilang kabtang nin sunod-sunod na pangyayari na sa kabilogan pinaggikanan nin pundamental na bagong mga pag-agam-agam manongod sa ngapit. . . . An mga tawo dai na nakamamateng ligtas sa mga tinampo na dating bantog sa pagigin ligtas aldaw o banggi.” Asin bako sanang mga gurang an natatakot. “Si Propesor Ishikawa [kan Unibersidad nin Seijo] nagsabi na an kahaditan . . . partikularmenteng grabe sa mga hoben, na sa parate mayo nin malinaw na ideya kun ano an natatagama para sa sainda sa ngapit.”
An ebidensia nagpaparisa na an “nakapangingibabaw na grabeng takot puedeng makaliwat sa kimika kan hotok, na nagpapangyari sa mga tawo na magin mas sensitibo sa mga pag-ulakbo nin adrenalina dawa mga dekada na an nakaagi.” Hinihingoa nin mga sientista na masabotan kun paano iniinterpretar kan hotok an makatatakot na situwasyon—kun paano niato minamansay an mga detalye asin minahiro kitang may pagkatakot. Si Propesor Joseph LeDoux nagsurat: “Paagi sa pagkadiskobre sa mga agihan nin nerbios na paagi kaiyan an sarong situwasyon nagpapangyari sa sarong linalang na makanood nin takot, linalaoman niatong ikapaliwanag an pankagabsan na mga mekanismo kan klaseng ini nin memorya.”
Minsan siring, an kadaklan sa sato bakong gayong interesado sa kemikal o sa nerbios na basihan nin takot. Tibaad sa totoo mas interesado kita sa simbag sa mga hapot na arog baga kan, Taano ta natatakot kita? Ano an maninigong magin reaksion niato? Marahay daw an ano man na takot?
Posibleng maoyon kamo na kun beses an takot puedeng makatabang sa saindo. Halimbawa, madiklom na mantang nagdadangadang kamo sa saindong harong. An pinto nakabukas nin kadikit, minsan ngani lapat na marhay an pagkasirrado nindo kaiyan. Sa mga bintana garo may nasisilag kamong naghihirong mga anino. Tolos-tolos na ninerbios kamo, na nakamamateng may maraot na nangyayari. Tibaad sarong parahabon o nanlaog na may kapot na daga an nasa laog.
An saindong kanaturalan nang pagkatakot sa siring na mga situwasyon puedeng iligtas kamo sa daing pagmamaan na paglaog sa sarong peligrosong situwasyon. An takot puedeng makatabang sa saindo na mag-ingat o magpatabang bago nindo atubangon an posibleng peligro. Kadakol kan siring na halimbawa: sarong karatula na pinapag-iingat kamo sa sarong halangkaw na boltahe; sarong anunsio sa radyo dapit sa sarong bagyo na marikas na nagdadangadang sa saindong lugar; sarong makosogon na karandol gikan sa saindong kotse mantang kamo nagmamaneho sa sarong matawong tinampo.
Sa nagkapirang kaso an pakamate nin takot puede nanggad na magin katood. Iyan puedeng makatabang sa sato na protehiran an satong sadiri o humiro na may kadonongan. Minsan siring, aram nindong marhay na an dayaday o makuring takot tunay nanggad na bakong katood. Iyan kaiwal. Iyan puedeng magin causa nin pagpiot nin hinangos, pagkubakuba nin puso, pagkadismayo, pagtakig, pagkalula, asin pakamate nin pagkaindiperente sa palibot nin saro.
Tibaad magin interesante para sa saindo na espesipikong sinabi kan Biblia na an satong panahon tatandaan nin makatatakot na mga pangyayari digdi sa daga asin nin makuring takot. Taano ta siring, asin ano an maninigong magin epekto kaiyan sa saindong buhay asin kaisipan? Siring man, taano ta masasabi na gikan sa punto-de-vista kan Biblia, igwa nin aroaldaw na takot na partikularmenteng nakatatabang asin marahay? Helingon ta.
[Kahon sa pahina 3]
Kan hapoton kun ano an pinakaikinahahadit ninda asin kan saindang pamilya, an mga adulto asin aki nagsasabi na kinatatakotan ninda an:
MGA AKI MGA MAGURANG
56% Madahas na krimen tumang sa miembro nin pamilya 73%
53% Pagkawara nin trabaho nin sarong adulto 60%
43% Dai pakabakal nin kakanon 47%
51% Dai pakabayad sa doktor 61%
47% Dai pakabayad sa harong 50%
38% Pagkaigwa nin problema sa droga nin miembro nin pamilya 57%
38% Dai pagdadanay na sararo kan saindang pamilya 33%
Pinagkuanan: Newsweek, Nobyembre 22, 1993