Kun Taano ta Napipierde an mga Bangko

KAN 1970 kan an Bank of Hawaii magbukas nin sanga sa isla nin Yap sa Micronesia, iyan nagkaproblema: kun paano kokombensiron an mga taga-Yap na ideposito an saindang kuwarta sa bangko. “Nagkaigwa kami nin mga katiriponan kan banwaan asin nagpoon sa mga pundamental,” an paliwanag kan opisyal sa bangko na si Dominic B. Griffin III. “Sa mga ekonomiyang pansuportar sana sa buhay, puwedeng magin kuwarta an minsan ano. Kaipuhan na ipaliwanag mi kun taano an orig ta bakong kuwarta, pero an pirma sa sarong kapidasong papel iyo.”

An problemang iyan nagdodoon nin sarong pundamental na punto: An modernong sistema nin bangko basado sa pagkompiar. Iyan napapasikad sa pagkompiar nin mga tawo​—mga indibiduwal saka nin mga negosyo​—sa mga bangko na dian sinda nakikipagtransaksion asin sa mga ahensia na nagsusuportar dian.

An Yap igwa na nin bangko​—an bangko nin kuwartang gapo. Sa ginatos na taon an kultura kaiyan naggamit nin darakulang ruwedang gapo bilang kuwarta. Darakulaon iyan kaya dai kaipuhan an kaha de yero sa pagsaray asin pag-iingat dian. Imbes, an mga iyan isinasandig sa mga lanob asin kahoy sa gilid kan tinampo sa luwas nin Colonia. Tinipak sa mga isla nin Belau, sa parteng timog-solnopan nin Yap, an halaga kaiyan depende sa kun gurano kadepisil an pagkua kaiyan asin pagdara kaiyan sa Yap paagi sa saradit na baroto. An kuwartang gapo dai noarin man hinihiro. An gabos tatao sa kada pidaso asin sa kasaysayan kaiyan. An pagkasadiri (pero bakong an gapo mismo) ibinabalyo hale sa sarong pamilya pasiring sa sarong pamilya kun may binabakal na daga o mga produkto.

Kaya, an Yap kinaipuhan na sa literal haleon sa “panahon nin gapo” pasiring sa panahon nin modernong elektronikong sistema nin bangko, iintrodusir sa checking and savings accounts, foreign exchange, savings bonds, telegraphic remittances. An mga tawo kaipuhan na makanood sa halaga nin inimprentang mga kapidaso nin papel asin magkompiar sa mga bangko na magkakapot nin kuwarta na dai ninda naheheling.

An situwasyon na iyan nag-eeksister sa bilog na kinaban ngonyan. Mayo nin talagang minahagad sa bangko na ipaheling saiya an saindang kuwarta. An totoo, an kadaklan na transaksion nangyayari sa elektronikong paagi o paagi sa tseke. An mga tawo may paniniwala na iluluwas kan bangko an ipinanugang kuwarta kun hahagadon o kun nasa panahon na an mga kuwentang may termino. Pero sa aktuwal an nasa mga kaha de yero sana nin mga bangko iyo an kuwarta na kaipuhan para sa rutinang mga pagluwas nin kuwarta sa aroaldaw. Aram na ninda gikan sa kabatidan kun guranong kuwarta an kaipuhan sa sarong partikular na panahon. Kun siring, saen an ibang kuwarta?

An Negosyo nin Bangko

An mga bangko negosyo. Kapareho nin ibang negosyo, sinda nagnenegosyo tanganing magganansia. Alagad bakong arog nin kadaklan, an produkto ninda kuwarta. Sa pinakaubod, sinda minasubli nin kuwarta hale sa saro asin ipinauutang iyan sa iba. Paagi sa pagpautang sa mas halangkaw na interes kisa pagkasubli, nakagaganansia sinda, an saindang mga kabakas, an saindang mga paradeposito, saka nababayadan an saindang gastos. Pero an mga bangko naggigibo man nin kuwarta. Paano ninda ini ginigibo?

Si Dennis Turner nagpapaliwanag sa saiyang librong When Your Bank Fails: “An Fed[eral Reserve System] nag-oobligar sa mga bangko na sarayon sana an sadit na porsiento kan mga deposito sa sainda. Mantang nagkakalaenlaen an kahagadan na reserba depende sa kun gurano kadakula an bangko asin kun anong klase an deposito, ngonyan [1983] an promedyo kaiyan 8%. Kun an paradeposito nagbugtak nin $100 sa saiyang kuwenta, puwedeng ipautang kan bangko an $92 dian. An uminutang, baga man gastuson nia an kuwarta o ideposito iyan sa ibang banko, magibo nin $92 sa bagong mga deposito. Sa depositong ini puwedeng ipautang an $84.64, mantang an $7.36 sinasaray bilang reserba. An garo-piramid na paaging ini nagpapadagos, kaya sa kahagadan na 8% reserba, an depositong $100 puwedeng gumibo nin bagong kuwarta na may total na $1,200.”

An mga bangko parateng nagpapautang sagkod sa pinakalimiteng itinotogot. Pero kun may maglakop na huringhuding na nagkakaproblema an bangko, an mga paradeposito tibaad mawaran nin pagkompiar sa bangko asin iluwas an kuwarta ninda dian. An bangko dai makababayad sa gabos na paradeposito asin puwedeng mapierde​—apuwera sana kun tabangan kan gobyerno o isalak sa mas makosog na bangko. Dawa an mga bangko na marigon sa pinansial buminagsak sa paaging ini.

Ibang mga Dahelan nin Pagkapierde

Parate na an mga pautang mismo an nagtatao nin problema sa bangko, nangorogna kun ginibo sa haralawig na termino sa harababang interes. Parate na daing problema kun an ekonomiya nagdadanay na marigon asin an interes na ibinabayad kan bangko sa kuwartang hale sa mga paradeposito o iba pa mas hababa ki sa interes sa mga pautang. Alagad kun minalangkaw an interes sa kuwarta, arog kan nangyari sa mga nakakaagi pa sana, an bangko napapasa kamugtakan na nagbabayad nin labi sa nakukua kaiyan.

Mas grabe pa kun an mga nangutang dai makababayad. Ini an kamugtakan ngonyan kan dakol na paraoma sa Estados Unidos. An siring na dai pakabayad dahelan kan pagkapierde nin dakol na mas saradit na rehional na mga bangko. “An kabanga sa mga bangko na nasa listahan nin mga napierde kan 1985 inaapod na mga bangko sa pag-oma, an boot sabihon, kisuerra 25% sa mga pautang ninda konektado sa agrikultura,” sabi kan pinansial na peryodikong American Banker.

An pandadaya asin pagdispalko saro pang dahelan kan pagkapierde nin bangko. Ginibong posible kan panahon nin mga electronic transfer an paghabon sa mga kuwarta na ginigibong garo maluya an mga pagholdap sa bangko kan mga nakaagi. “An ekonomiya nin Amerika napipierde nin labing 500 milyones na dolyar kada taon sa paaging ini,” sabi kan diaryo sa Paris na Le Figaro. “Sa Europa, an darakulang bangko mas isinisekreto an kantidad, na habong ibuyagyag an saindang problema. Pero inaadmitir ninda na mas dakula an napipierde sa sainda gikan sa pandadaya sa computer ki sa mga holdap asin ordinaryong paghabon. An pandadaya sa computer nagin damat sa satong modernong ekonomiya. . . . Oras na makadiskobre nin pangontra an mga eksperto sa computer, minalataw an bagong mga labot na marikas na inaaprobetsaran nin nagkapirang tawo para sa sadiri nindang bentaha.”

Kapareho nin gabos na negosyo, an salang palakaw asin maluyang paagi sa negosyo puwede man na magin dahelan nin pagkapierde. An totoo, an salang palakaw sinasabi na may dakulang kabtang sa kadaklan na pagkapierde nin bangko. Tibaad an mga direktor kan bangko nagtao nin daing garantiyang mga pautang sa saindang mga katood o paryentes. O tibaad ikinomitir ninda an saindang sadiri nin sobra sa kaya nindang bayadan sa mas marahay na mga panahon. O an kapasloan asin paghihingoa na makatama patin yumaman nin madali nagin causa nin mga pangangapital na dai nin pagmamaan.

Sa nagkapirang kaso, an grabeng kompetensia nagtulod sa mga bangko na gumibo nin pambihirang mga pag-alasuerte. An iba nabibiktima kan sainda mismong sobra kaagresibong mga palakaw sa pagpautang. Sa pangangaipong tahoban an minalataw na mga problema asin pakarhayon an dalagan kan reserba asin kuwartang nasa kamot, an ibang bangko naghihingoang akiton an mga paradeposito paagi sa pag-opresir nin halangkawon na interes o gumibo pa nin dugang na pangangapital sa peligrosong mga proyekto.

An pagseguro nin gobyerno sa mga deposito​—na iginagarantiya na, ano man an mangyari, an mga paradeposito babayadan​—nakapahiro man sa ibang bangko na lingawan na an gabos na pagmamaan. Pero dai masabi an ngapit. Halimbawa, an iba na nangapital sa krudo asin iba pang langtad nin enerhiya kan iyan biglang kumosog asin haralangkaw an presyo napierde kan bumaba an mga presyo o mapierde an mga proyekto. O kun minalangkaw an kantidad nin kuwarta, puwede kaiyan na ibagsak an mga naglalaom na bayadan an sinubling kuwarta sa mas baratong dolyar.

An mga problemang ini na nagbubunga nin mga pagkapierde nin bangko bakong limitado sana sa saradit na bangko. An iba sa pinakadarakulang pinansial na institusyon sa kinaban nasa masakit man na mga kamugtakan. An dakol nagtao nin minilyon, binilyon pa ngani, na dolyar na pautang sa mga nasyon na nasa Ikatolong Kinaban na ngonyan dai nakababayad sa interes, nangorogna sa prinsipal. An pagkapierde nin dakol na bangko sa nakakaagi pa sanang mga taon nagpalataw nin mga hapot sa bilog na kinaban. Napasala daw an satong pagkompiar? Gurano man nanggad kasegurado kan mga bangko?

[Tsart/Ritrato sa pahina 20]

Napierdeng mga Bangko sa E.U.a

1977 - 6

1978 - 7

1979 - 10

1980 - 10

1981 - 10

1982 - 42

1983 - 48

1984 - 79

1985 - 120

[Nota sa Ibaba]

[Ritrato sa pahina 19]

An kuwartang gapo sa Yap maheheling sa luwas kan harong na ini