Pagmamasid sa Kinaban
MAKAMOMONDONG KAMUGTAKAN NIN MGA BAGAY
An UNICEF (United Nations International Children’s Emergency Fund) nagsasabing mapungaw an ngapit nin mga aki. Sa taonan na report kaiyan na State of the World’s Children, an UNICEF nagsasabi na sarong gatos na milyon na aki an magagadan sa helang asin malnutrisyon sa dekadang ini apuwera sana kun gastohan nin $2.5 ribong milyon kada taon an baratong mga bolong na yaon na ngonyan. Gurano kadakulang gastos ini? Katimbang iyan kan kantidad na ginagasto taon-taon nin mga kompaniya sa E.U. sa pag-anunsio nin sigarilyo, an bareta kan The Wall Street Journal.
DEMANDA NIN MGA MAY “AIDS”
An mga ospital asin institusyon medikal sa Australia idinidemanda nin mga may AIDS. Sinasabi kan mga biktima na sinda nagkaigwa kan nakagagadan na helang huli sa kapabayaan o kakulangan nin bastanteng patanid manongod sa mga peligro na asosyado sa pagsasalin nin dugo. Dugang pa, sinasabi ninda na nungka sindang pinaaram na may mga paagi nin pagbolong na iyo kutana an ginamit imbes na an pagsasalin nin dugo. An pinakadakulang publisidad ngonyan itinao sa 16 anyos na hemophiliac na naghihigagdan huli sa paragadan na helang, alagad ta an 31 pang biktima nag-iriba sa sarong grupo asin nagdemanda. An sinabi kan 16 anyos binasa sa Korte Suprema. Sia nagsabi sa sarong kabtang: “Garo iyan libro nin estorya—libro nin estorya na ginisi an huring pahina. Mayo nin maogmang katapusan.”
MGA PROBLEMA SA KOMUNIKASYON
An Dial Service, sarong serbisyo nin pagtao nin hatol paagi sa telepono para sa mga aki sa Hapon, nagsasabi na bago pa sana an dakol na aki na mayo man nin magabat na problema asin habo man nin hatol nag-aapod para sana may makaestorya manongod sa aldaw ninda. Pinipili ninda ini bilang panhipno sa kakulangan nin komunikasyon sa pamilya, sabi kan serbisyo. Pero, may problema man sa komunikasyon an mga parahatol. “An mga aki ibinababa an telepono kun madangog ninda an tonong naghuhulit sa boses kan parahatol,” an komento nin sarong trabahador.
PUNTERIYA KAN PAG-ABUSO SA DROGA: MGA AKI
◼ Pinunteriya nin mga paratinda nin droga an mga eskuwelahan bilang an ikatolo sa pinakamarahay na mapapabakalan (kasunod nin mga nightclub asin bar) kan saindang nakagagadan na negosyo. “An mga negosyante nin droga inaaprobetsaran an mga hobenes sa pag-oltanan nin 13 asin 15 anyos, panahon na ipinipirit an saindang gusto; tanganing maakit sinda sa bisyo, pinupukaw ninda an kapusoan, pagigin macho, asin takot na mapasuway sa grupo,” an bareta kan peryodiko nin Brazil, O Estado de S.Paulo. Pati mga maestro asin estudyante kabilang sa mga paratinda nin droga. Huli sa nag-oorog na pag-abuso sa droga, an saro pang peryodiko sa São Paulo, an Jornal da Tarde, nagtao nin patanid: “Sa arin man na nasyon, an mga hobenes iyo an pinakamahal na kayamanan, asin sinosolo nin droga an hotok kan mga hobenes na ini na kapareho kan pagsolo niato sa mga kadlagan.”
◼ Taano ta mahilig sa pag-abuso sa droga an mga aki? An sikiyatristang si Claude Olievenstein, sa sarong interbio na napublikar sa O Estado de S.Paulo, nagkomento sa nagkapirang dahelan: “Tinotokdoan niato an satong saradit na aki na resolberan an saindang mga problemang takot asin dai pakatorog paagi sa paggamit nin mga trangkilayser. Minadakula an mga aking ini, asin kun sinda nagkakaproblema na, pinoprobaran nindang hanapon an solusyon sa mga droga.” Dangan binasol nia an pagbagsak kan duwa sa dati masarig na mga institusyon: “An pamilya nag-aagi sa grabeng kariribokan pag-abot sa tradisyonal na mga pamantayan. Kadungan kaiyan, an relihiyon nawaran na kan halaga kaiyan, asin nainaan naman an autoridad nin magurang.”
MAS DAKOL NA KAMBAL ASIN TRIPLET
An kada 50 pagkamundag sa Republika Pederal nin Alemania nagbubunga kan pagkamundag nin duwa o labi pang aki. Taano daw ta nagdadakol an mga kambal asin triplet? Sa pangenot, sabi nin mga ginikologo, huli sa modernong mga paagi sa pagbolong sa pagkabaog, halimbawa, paagi sa hormonal na pagbolong asin sa vitro fertilization. An saro pang dahelan iyo na ngonyan mas dakol na babae an gustong mag-aki kun may edad na, asin minalangkaw an probabilidad nin kambal. Alagad, an siring na mga pagbabados garo baga mas dakula an peligro sa ina asin aki.
MARAHAY SA SALUD AN PAGLAKAW
Apuwera sa pakalikay sa mga problema sa puso, an tama sanang ehersisyo tibaad makatabang man na malikayan an kanser, sabi ni Rui Bevilacqua, propesor sa pag-adal nin mga tumor sa Unibersidad nin São Paulo, Brazil. An regular na paglakaw o iba pang klase nin ehersisyo minalataw na binubuhay an maluya sa pagpunsionar na mga bituka. Sabi ni Bevilacqua: “An kadaklan sa kinakakan niato ginigikanan nin kanser, asin kun iyan maghaloy sa bituka, iyan puwedeng gikanan nin kanser sa bituka.” Siring man, si Fúlvio Pileggi, propesor sa kardiolohiya sa Unibersidad nin São Paulo, naniniwala na an paglakaw iyo an pinakamarahay na ehersisyo para sa mga dai man nakikisale sa karawat.
AN PINAKAHALABANG TREN SA KINABAN
Kan Agosto 26, 1989, an sarong tren na may 660 kargadong bagon, 3 pang ibang kotse, asin 16 na makina, 7 kilometro an laba sa riles. Idto nasa espesyal na biyahe nin 861 kilometros hale sa sarong minahan sa South Africa pasiring sa sarong pier na may kargang mininang batbat na igong makapano sa sarong barko. An gabat kaidto labing 70,000 toneladas. Pitong taon na inandam an biyaheng ini. Sa ordinaryo, tolong tren an ginagamit para sa kargang ini. Kun siring taano ta halabaon an tren? Tanganing iyan ikabugtak sa Guinness Book of Records bilang an pinakahalaba asin pinakamagabat na tren na nagdalagan.
AN PESTE NIN TALAPANG
Kan 1932, an Australia nag-importar nin mga sanggatos na talapang sa tubo hale sa Latin America tanganing mapondo an pamemeste nin uang sa mga tubohan. Garo sobra an nagin kapangganahan kan taktikang ini. Ikinaligtas an pananom, nawara an mga uang. Alagad ngonyan, pakalihis nin mga 60 taon, an pirang lugar sa Australia napapaatubang sa damat nin mga talapang sa tubo; an mainaking talapang na babae nagkakaigwa nin durungan na 40,000 na sogok. An may apat na pahinang de kolor na brochure na inapod 101 Ways to Kill a Cane Toad ginibo tanganing dagkahon an mga tawo na salakayon an darakulang talapang na ini na may ilong nakagagadan sa mga ayam asin ikos. An sarong konsehal sa Brisbane nag-organisar nin “Cane Toad Eradication Campaign.” Isinuherir nia an pagbugtak kan mga talapang sa freezer tanganing magadan sinda sa maboot na paagi: “Hohonaon kan mga talapang na amay an tiglipotan, matorog iyan asin noarin man dai na mapapagmata,” sabi nia.
GURANO KADAING PELIGRO AN “DAING PELIGRO”?
Huli sa nag-oorog na pagkahadit kan publiko manongod sa potensial na peligro sa salud nin kadikit man sanang radyasyon, nakaiilong mga kemikal, asin pangadan sa peste, an siensia naghihingoang makanompong nin mas tamang paagi na maaraman kun ano an “gradong daing peligro.” Sagkod ngonyan, an pag-aram sa magigin peligroso sa tawo mga karkulasyon sana basado sa mga pagprobar na ginagamit an mga hayop sa laboratoryo na pinaagi sa makosog na dosis nin mga may potensial na makadanyar sa genes. An The International Herald Tribune nagbabareta na may nagibong bago asin mas tamang paagi, na nagpapaheling na an dati ibinibilang na daing peligro puwedeng gikanan nin darudakulang danyos henetiko. An darudakulang pagdakol kan paglataw nin sarong klase nin mutanteng puting dugo nakua sa mga tawo na aram na nakaagi sa mga kemikal na nakadadanyar sa mga genes. Interesante nanggad, nadiskobre ninda na an mga parasigarilyo 50 porsientong mas parate an danyos sa sarong klaseng gene kisa mga dai nagsisigarilyo.
PAGHABON NIN PELUKA
“An mga abogado asin huwes na Britano nagsusulot nin peluka poon pa kan makua ni Charles II an ideya sa Pransia kan mga taon nin 1670,” sabi kan The Wall Street Journal. “Ipinalalaen kan mga peluka an mga abogado sa mga solisitor, mga abogado na sa pinagkatodan dai minaatubang sa husgado.” Alagad ngonyan, padakol nang padakol sa padangat na mga peluka, na nagrerepresentar sa kabatidan asin kadonongan, an nawawara sa mga korte asin bulosan, asin ikinatatakot na “an kadaklan sa mga parahabon tibaad mga abogado.” An pagsulot nin bagong peluka, na gibo sa balukag nin kabayo, hinahaboan, ta an nagigin itsura kan abogado garo hale pa sana sa eskuwelahan. Kaya an mga kaipuhan na magkaigwa kaiyan pinadadaan iyan paagi sa paggamit dian bilang trapo sa kadikit na panahon o pinaooranan iyan. Mientras tanto, an desesperadong mga pakiolay na ibuwelta an nawawarang peluka maheheling na napapaskil sa haros gabos na husgado kriminal sa Londres, minsan ngani bihirang makua liwat an mga peluka. Mantang estrikto an bantay para sa mga minalaog sa mga husgado, mayo nin nagsisiyasat sa mga minaluwas.