Kapitulo Onse

Ihinayag an Panahon kan Pagdatong kan Mesiyas

1. Mantang si Jehova an Dakulang Paratalaan nin Panahon, sa ano kita makakasierto?

SI Jehova an Dakulang Paratalaan nin Panahon. Nasa kontrol nia an gabos na panahon asin kapanahonan na konektado sa saiyang gibohon. (Gibo 1:7) An gabos na pangyayari na itinalaan nia sa mga panahon asin kapanahonan na ini siertong mangyayari. An mga iyan daing salto.

2, 3. Anong hula an tinawan ni Daniel kan saiyang atension, asin anong imperyo an namamahala sa Babilonya kan panahon na idto?

² Bilang maigot na estudyante kan Kasuratan, si propeta Daniel may pagtubod sa kakayahan ni Jehova na mag-iskedyul nin mga mangyayari asin papangyarihon iyan. Partikularmente na interesante ki Daniel an mga hula mapadapit sa grabeng pagkadestroso kan Jerusalem. Isinurat ni Jeremias an ihinayag nin Dios manongod sa kun gurano kahaloy na magigin gaba an banal na siudad, asin maingat na inestudyaran ni Daniel an hulang ini. Isinurat nia: “Kan enot na taon ni Dario na aki ni Assuero na gikan sa desendensia kan mga Medo, na ginibong hade sa kahadean kan mga Caldeo; sa enot na taon kan saiyang pagreynar ako, si Daniel, nakamansay paagi sa mga libro kan kabilangan kan mga taon na may labot dian an tataramon ni Jehova uminabot ki Jeremias na propeta, para sa pag-otob sa mga grabeng pagkadestroso kan Jerusalem, arin na baga, pitong polong taon.”​—Daniel 9:1, 2; Jeremias 25:11.

³ Si Dario na Medo namamahala kaidto sa “kahadean kan mga Caldeo.” Marikas na naotob an mas naenot na prediksion ni Daniel kan tinatawan nin interpretasyon an surat-kamot sa lanob. Mayo na an Imperyo nin Babilonya. Iyan “itinao sa mga Medo asin Persiano” kan 539 B.C.E.​—Daniel 5:24-28, 30, 31.

SI DANIEL MAPAKUMBABANG NAKIMAHERAK KI JEHOVA

4. (a) Ano an kaipuhan tanganing maeksperyensiahan an pagliligtas nin Dios? (b) Paano nagdolok ki Jehova si Daniel?

⁴ Narealisar ni Daniel na matatapos na an 70 taon na pagkagaba kan Jerusalem. Ano daw an sunod niang gigibohon? Sinasabi nia mismo sa sato: “Iinatubang ko an sakong lalauogon ki Jehova na tunay na Dios, tanganing hanapon sia paagi sa pamibi asin mga pakimaherak, paagi sa pag-ayuno asin telang sako patin abo. Asin nagpoon akong mamibi ki Jehova na sakuyang Dios asin magtuga.” (Daniel 9:3, 4) Kaipuhan an tamang kamugtakan nin puso tangani na maeksperyensiahan an maheherakon na pagliligtas nin Dios. (Levitico 26:31-46; 1 Hade 8:46-53) Kaipuhan an pagtubod, mapagpakumbabang espiritu, asin lubos na pagsolsol sa mga kasalan na nagbunga kan pagkadistiero asin kaoripnan. Kun siring, sa ngaran kan saiyang makasalan na banwaan, si Daniel nagdolok sa Dios. Paano? Paagi sa pag-ayuno, pagmondo, asin paggubing nin telang sako, na simbolo nin pagsolsol asin sinseridad nin puso.

5. Taano ta puedeng magin kompiado si Daniel na an mga Judio makakabalik sa saindang dagang tinuboan?

⁵ An hula ni Jeremias nagtao nin paglaom ki Daniel, ta ipinarisa kaiyan na sa dai na mahahaloy an mga Judio makakabalik sa saindang dagang tinuboan na Juda. (Jeremias 25:12; 29:10) Daing duwa-duwa, kompiado si Daniel na magkakamit na nin pakaginhawa an inoripon na mga Judio ta namamahala na bilang hade kan Persia an sarong tawo na an ngaran Ciro. Bako daw na ihinula ni Isaias na si Ciro magseserbing paagi na makabutas an mga Judio tanganing itogdok liwat an Jerusalem asin an templo? (Isaias 44:28–45:3) Alagad mayo nin ideya si Daniel sa kun paano iyan mangyayari. Kaya nagpadagos siang magngayongayo ki Jehova.

6. Ano an inadmitir ni Daniel sa pamibi?

⁶ Dinara ni Daniel an atension sa pagkaherak asin mamomoton na kabootan nin Dios. Mapakumbaba na inadmitir nia na nagkasala an mga Judio paagi sa pagrebelde, pagtalikod sa mga togon ni Jehova, asin dai pag-intindi sa saiyang mga propeta. Tama sana na an Dios “iwinarak sinda huli sa saindang pagigin bakong maimbod.” Namibi si Daniel: “O Jehova, samuya an kasusupgan, sa samong mga hade, sa samong mga prinsipe asin sa samong mga apoon, huli ta kami nagkasala tumang sa saimo. Ki Jehova na samuyang Dios an mga pagkaherak asin mga pagpatawad, huli ta kami nagrebelde tumang sa saiya. Asin dai niamo kinuyog an tingog ni Jehova na samuyang Dios paagi sa paglakaw sa saiyang mga ley na ibinugtak nia sa atubangan niamo paagi sa kamot kan saiyang mga lingkod na propeta. Asin an gabos na gikan ni Israel naglapas sa saimong ley, asin nagkaigwa nin pagtalikod paagi sa dai pagkuyog sa saimong tingog, kaya inubos mong ipaabot sa samuya an sumpa asin an sinumpaan na huramento na nasusurat sa ley ni Moises na lingkod kan tunay na Dios, huli ta kami nagkasala tumang sa Saiya.”​—Daniel 9:5-11; Exodo 19:5-8; 24:3, 7, 8.

7. Taano ta masasabi na tama an ginibo ni Jehova sa pagtogot sa mga Judio na mabihag?

⁷ Pinatanidan nin Dios an mga Israelita kan mga resulta nin pakisuway sa saiya asin pagbasangbasang sa tipan na ginibo nia sa sainda. (Levitico 26:31-33; Deuteronomio 28:15; 31:17) Inadmitir ni Daniel na tama an mga ginibo nin Dios, na sinasabi: “Inotob nia an saiyang mga tataramon na saiyang itinaram tumang sa samo asin tumang sa samong mga hokom na naghokom sa samuya, paagi sa pagpaabot sa samuya nin dakulang kapahamakan, na dai pa ginibo sa irarom kan bilog na kalangitan arog kan ginibo sa Jerusalem. Siring sa nasusurat sa ley ni Moises, an gabos na kapahamakan na ini​—iyan nag-abot sa samuya, asin dai niamo pinalumoy an lalauogon ni Jehova na samuyang Dios paagi sa pagtalikod sa samong mga sala asin paagi sa pagpaheling nin pakarorop sa saimong pagigin tunay. Asin si Jehova nagdanay na mapagbantay sa kapahamakan asin sa katapustapusi ipinaabot iyan sa samuya, huli ta si Jehova na samuyang Dios matanos sa gabos niang gibo na saiyang ginibo; asin dai niamo kinuyog an saiyang tingog.”​—Daniel 9:12-14.

8. Sa ano ibinabasar ni Daniel an saiyang pakiolay ki Jehova?

⁸ Dai hiningoa ni Daniel na ipangatanosan an mga ginibo kan saiyang banwaan. Maninigo sana an pagkadistiero ninda, siring sa daing pag-alangan na itinuga nia: “Nagkasala kami, maraot na gayo an samuyang ginibo.” (Daniel 9:15) Ni na an interes nia pakaginhawa sana sa pagdusa. Dai, ibinabasar nia an saiyang pakiolay sa sadiring kamurawayan asin onra ni Jehova. Paagi sa pagpatawad sa mga Judio asin pagpabalik sa sainda sa saindang dagang tinuboan, ootobon nin Dios an saiyang panuga paagi ki Jeremias asin sasantipikaron an Saiyang banal na ngaran. Nakimaherak si Daniel: “O Jehova, segun sa gabos mong gibong katanosan, tabi, pumondo logod an saimong kaanggotan asin an saimong kabangisan sa saimong siudad na Jerusalem, an saimong banal na bukid; huli ta, dahel sa samong mga kasalan asin dahel sa mga sala kan samong mga apoon, an Jerusalem asin an saimong banwaan pinag-oolog-olog kan gabos na nasa palibot niamo.”​—Daniel 9:16.

9. (a) Paagi sa anong mga pakimaherak tinapos ni Daniel an saiyang pamibi? (b) Ano an ikinakapurisaw ni Daniel, alagad paano sia nagpapaheling nin pagpahalaga sa ngaran nin Dios?

⁹ Sa odok na pamibi, ipinagpadagos ni Daniel: “Ngonyan hinanyoga, O samuyang Dios, an pamibi kan saimong lingkod asin an saiyang mga pakimaherak, asin pasiranga an saimong lalauogon sa saimong santuaryo na gaba, para sa kapakanan ni Jehova. Ikiling mo an saimong talinga, O Dios ko, asin dangoga. Buklata an saimong mga mata asin helinga an samong gabang mga kamugtakan asin an siudad na inapod sa saimong ngaran; huli ta bakong segun sa samong matanos na mga gibo na ipinapaabot niamo sa saimo an samong mga pakimaherak, kundi segun sa dakol mong pagkaherak. O Jehova, magdangog ka. O Jehova, magpatawad ka. O Jehova, magtao ka nin atension asin gumibo ka nin aksion. Dai ka mag-atraso, para sa sadiri mong kapakanan, O Dios ko, huli ta an saimong sadiring ngaran iinapod sa saimong siudad asin sa saimong banwaan.” (Daniel 9:17-19) Kun an Dios dai nagpatawad asin pinabayaan na nadidistiero an saiyang banwaan, na itinotogot na magin gaba nin indepinido an saiyang banal na siudad, an Jerusalem, ibibilang daw sia nin mga nasyon na Unibersal na Soberano? Dai daw ninda isipon na si Jehova daing kosog tumang sa kosog kan mga dios nin Babilonya? Iyo, oolog-ologon an ngaran ni Jehova, asin ini ikinakapurisaw ni Daniel. Sa 19 beses na an ngaran nin Dios na Jehova nanonompongan sa libro ni Daniel, 18 an minalataw may koneksion sa pamibing ini!

SI GABRIEL MARIKAS NA NAG-ABOT

10. (a) Siisay an isinugo ki Daniel, asin taano? (b) Taano ta inapod ni Daniel si Gabriel na “lalaki”?

¹⁰ Mantang namimibi pa si Daniel, naglataw si anghel Gabriel. Sabi nia: “O Daniel, ngonyan nagluwas ako tangani na ika magkaigwa nin pakarorop na may pakasabot. Sa pagpoon kan saimong mga pakimaherak may sarong tataramon na nagluwas, asin ako mismo napadigdi tanganing magbareta, huli ta ika saro na kawiliwiling gayo. Kaya estudyaran mo an bagay na iyan, asin saboton mo an bagay na naheling.” Alagad taano ta inaapod sia ni Daniel na “an lalaking si Gabriel”? (Daniel 9:20-23) Bueno, kan si Daniel maghingoang masabotan an naenot niang bisyon kan lalaking kanding asin lalaking karnero, may nagtunga sa atubangan nia na “saro na an itsura garo pusog na lalaki.” Idto si anghel Gabriel, na isinugo tanganing tawan nin pakarorop si Daniel. (Daniel 8:15-17) Kaagid kaiyan, pakapamibi ni Daniel, an anghel na ini ruminani sa saiya sa pormang kaagid nin tawo asin kinaolay sia siring sa pakikipag-olay nin sarong tawo sa saiyang kapwa.

11, 12. (a) Minsan ngani mayo nin templo o altar ni Jehova sa Babilonya, paano ipinaheling nin debotong mga Judio an pagpahalaga sa mga dolot na hinahagad kan Ley? (b) Taano si Daniel ta inapod na “saro na kawiliwiling gayo”?

¹¹ Nag-abot si Gabriel “sa panahon kan pambangging dolot na regalo.” An altar ni Jehova nalaglag kaiba kan templo sa Jerusalem, asin an mga Judio bihag kan paganong mga Babilonyo. Kaya an mga Judio daing atang na idinodolot sa Dios sa Babilonya. Minsan siring, sa ipinagboot na mga oras nin pagdolot sa irarom kan Ley ni Moises, tama na an debotong mga Judio sa Babilonya mag-omaw saka magngayongayo ki Jehova. Bilang tawo na debotong marhay sa Dios, si Daniel inapod na “saro na kawiliwiling gayo.” Si Jehova, an “Paradangog nin pamibi,” naogma sa saiya, asin si Gabriel marikas na isinugo tanganing simbagon an pamibi nin pagtubod ni Daniel.​—Salmo 65:2.

¹² Dawa kan an pamimibi ki Jehova nagsapeligro kan saiyang buhay, si Daniel nagpadagos na mamibi sa Dios nin tolong beses kada aldaw. (Daniel 6:10, 11) Bakong makangangalas na para ki Jehova sia kawiliwiling gayo! Apuera sa pamibi, an paghorophorop ni Daniel sa Tataramon nin Dios nagpangyari sa saiya na madeterminaran an kabotan ni Jehova. Si Daniel sige-sige an pamibi asin tatao siang dumolok ki Jehova sa tamang paagi tangani na simbagon an saiyang mga pamibi. Saiyang itinampok an katanosan nin Dios. (Daniel 9:7, 14, 16) Asin minsan ngani mayong makuang maraot sa saiya an saiyang mga kaiwal, aram ni Daniel na sia parakasala sa pagheling nin Dios asin daing pag-alangan na itinuga an saiyang kasalan.​—Daniel 6:4; Roma 3:23.

“PITONG POLONG SEMANA” TANGANING TAPOSON AN KASALAN

13, 14. (a) Anong mahalagang impormasyon an ibinuyagyag ni Gabriel ki Daniel? (b) Gurano kalawig an “pitong polong semana,” asin paano niato naaaraman?

¹³ Abaa karahay na simbag an inako kan mapagngayongayong si Daniel! Bako sana na sinierto sa saiya ni Jehova na an mga Judio makakabalik sa saindang dagang tinuboan kundi tinawan man sia nin pakarorop sa sarong bagay na mas dakula an kahulogan​—an paglataw kan ihinulang Mesiyas. (Genesis 22:17, 18; Isaias 9:6, 7) Sinabihan ni Gabriel si Daniel: “Pitong polong semana an nakatalaan sa saimong banwaan asin sa saimong banal na siudad, tanganing pondohon an paglapas, asin taposon an kasalan, asin tuboson an sala, asin iintrodusir an katanosan sa mga panahon na daing talaan, asin timbrehan nin tatak an bisyon asin propeta, patin lahidan an Banal kan mga Banal. Asin aramon mo asin magkaigwa ka nin pakarorop na poon sa pagluwas kan pagboot na ibalik sa dati asin itogdok liwat an Jerusalem sagkod sa Mesiyas na Namomoon, magkakaigwa nin pitong semana, saka anom na polo may duwang semana. Sia mabalik asin talagang itotogdok liwat, na may plasang pampubliko asin kale, alagad sa masakit na kamugtakan kan mga panahon.”​—Daniel 9:24, 25.

¹⁴ Ini maogmang bareta nanggad! Bako sana na an Jerusalem itotogdok liwat asin ibabalik an pagsamba sa sarong bagong templo kundi malataw man an “Mesiyas na Namomoon” sa sarong espesipikong panahon. Ini mangyayari sa laog nin “pitong polong semana.” Mantang daing aldaw na nasasambitan si Gabriel, ini bakong mga semana na may tigpitong aldaw, na bale magigin 490 aldaw​—saro may un-tersio sanang taon. Mas halawig dian an ihinulang pagtogdok liwat kan Jerusalem “na may plasang pampubliko asin kale.” An mga semana semana nin mga taon. Isinusuherir nin dakol na modernong traduksion na an kada semana pitong taon an lawig. Halimbawa, an “pitong polong semana nin mga taon” sarong traduksion na sinasabi nin sarong nota sa ibaba kan Daniel 9:24 sa Tanakh​—The Holy Scriptures, na ipinublikar kan The Jewish Publication Society. An An American Translation nagsasabi: “Pitong polong semana nin mga taon an nakatalaan para sa saimong banwaan asin sa saimong banal na siudad.” Kaagid na mga pagkatradusir an maheheling sa mga traduksion ni Moffatt asin Rotherham.

15. Sa anong tolong peryodo binangabanga an “pitong polong semana,” asin noarin iyan mapoon?

¹⁵ Segun sa mga tataramon kan anghel, an “pitong polong semana” babangabangaon sa tolong peryodo: (1) “pitong semana,” (2) “anom na polo may duwang semana,” asin (3) sarong semana. Iyan magigin 49 taon, 434 taon, asin 7 taon​—490 taon gabos. Interesante nanggad, an The Revised English Bible nagsasabi: “Pitong polo na minultiplikar nin pitong taon an tinandaan para sa saimong banwaan asin sa saimong banal na siudad.” Pakalihis kan saindang pagkadistiero asin pagdusa sa Babilonya sa laog nin 70 taon, an mga Judio makakaeksperyensia nin espesyal na pabor hale sa Dios sa laog nin 490 taon, o 70 taon na minultiplikar nin 7. An magigin kapinonan “pagluwas kan pagboot na ibalik sa dati asin itogdok liwat an Jerusalem.” Noarin ini?

NAGPOON AN “PITONG POLONG SEMANA”

16. Siring sa ipinapaheling kan saiyang dekreto, sa anong katuyohan na an mga Judio pinabalik ni Ciro sa saindang dagang tinuboan?

¹⁶ Tolong mahalagang mangnohon na mga pangyayari an maninigong estudyaran mapadapit sa kapinonan kan “pitong polong semana.” An enot nangyari kan 537 B.C.E. kan itao ni Ciro an saiyang dekreto na pinapabalik an mga Judio sa saindang dagang tinuboan. Iyan nagsasabi: “Iyo ini an isinabi ni Ciro na hade kan Persia, ‘An gabos na kahadean sa daga itinao sa sako ni Jehova na Dios kan kalangitan, asin sia an nagsugo sa sako na itogdok sia nin harong sa Jerusalem, na yaon sa Juda. An siisay man sa saindo na kabtang kan saiyang bilog na banwaan, mapasaiya logod an saiyang Dios. Kaya tumukad sia sa Jerusalem, na yaon sa Juda, asin itogdok liwat an harong ni Jehova na Dios nin Israel​—sia iyo an tunay na Dios—​na idtoon sa Jerusalem. Kun dapit sa siisay man na natada sa gabos na lugar na saiyang pinag-eerokan bilang dayo, an mga tawo sa saiyang lugar tumabang sa saiya nin pirak asin nin bulawan asin nin mga rogaring patin nin magarong mga hayop kaibanan na an gikan sa boot na dolot para sa harong kan tunay na Dios, na idtoon sa Jerusalem.’” (Esdras 1:2-4) Malinaw nanggad, an espesipikong katuyohan kan dekretong ini ikatogdok liwat an templo​—“an harong ni Jehova”—​sa dating namumugtakan kaiyan.

17. An surat na itinao ki Esdras nagtao nin anong dahelan sa saiyang pagbiahe pasiring sa Jerusalem?

¹⁷ An ikaduwang pangyayari kaidtong ikapitong taon kan pagreynar ni Hadeng Artajerjes nin Persia (Artajerjes Longimano, aki ni Jerjes I). Kaidto, si Esdras na parakopya nagbiahe nin apat na bulan haleng Babilonya pasiring sa Jerusalem. May dara siang espesyal na surat hale sa hade, alagad dai iyan nag-autorisar kan pagtogdok liwat kan Jerusalem. Imbes, an isinugo sana ki Esdras “pagayonon an harong ni Jehova.” Iyan an dahelan na an surat nagtataram manongod sa bulawan asin pirak, sagradong mga lalagan, asin mga kontribusyon na trigo, arak, lana, saka asin bilang suporta sa pagsamba sa templo, saka pagkalibre sa pagbuhis para sa mga naglilingkod duman.​—Esdras 7:6-27.

18. Anong bareta an nakapurisaw ki Nehemias, asin paano iyan naaraman ni Hadeng Artajerjes?

¹⁸ An ikatolong pangyayari kaidtong pakalihis nin 13 taon, kan ika-20 taon ni Hadeng Artajerjes nin Persia. Si Nehemias naglilingkod kaidto bilang kopero nia sa “kastilyo nin Susa.” An Jerusalem medyo ikinatogdok naman liwat kan natatada na nagbuelta hale sa Babilonya. Alagad bakong gabos marahay an nangyayari. Naaraman ni Nehemias na “an lanob nin Jerusalem gaba, asin an mismong mga tata kaiyan nasolo nin kalayo.” Ini nakapurisaw na marhay sa saiya, asin namondo an saiyang puso. Kan hapoton manongod sa saiyang kamondoan, nagsimbag si Nehemias: “Mabuhay logod an hade sagkod sa panahon na daing talaan! Taano ta dai magigin mamondo an sakong lalauogon mantang an siudad, an harong kan mga linobngan kan sakong mga apoon, nadestroso nin grabe, asin an mismong mga tata kaiyan natumtom nin kalayo?”​—Nehemias 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) Kan hapoton ni Hadeng Artajerjes, ano an enot na ginibo ni Nehemias? (b) Ano an hinagad ni Nehemias, asin paano nia rinekonoser an kabtang nin Dios sa bagay na iyan?

¹⁹ An salaysay may koneksion ki Nehemias nagpapadagos: “An hade nagsabi man sa sako: ‘Ano ining pinaghahagad mo?’ Tolos-tolos ako namibi sa Dios kan kalangitan. Pagkatapos kaiyan sinabi ko sa hade: ‘Kun para sa hade iyan garo baga marahay, asin kun an saimong lingkod garo baga marahay sa pagheling mo, na isugo mo ako sa Juda, sa siudad kan mga linobngan kan sakong mga apoon, tangani na iyan ikatogdok ko liwat.’” An suhestion na ini ikinaogma ni Artajerjes, na inaksionan man an saro pang kahagadan ni Nehemias: “Kun para sa hade iyan garo baga marahay, logod na tawan ako nin mga surat para sa mga gobernador sa ibong kan Salog [an Eufrates], tanganing paagihon ninda ako sagkod na makaabot ako sa Juda; siring man nin sarong surat ki Asaf na bantay kan parke na sadiri kan hade, tangani na tawan nia ako nin mga kahoy na magagamit na tablon sa pagtogdok kan mga tata kan Kastilyo na kabtang kan harong, asin para sa lanob kan siudad patin para sa harong na lalaogan ko.” Rinekonoser ni Nehemias an kabtang ni Jehova sa gabos na ini, na sinasabi: “Kaya [an mga surat] itinao kan hade sa sakuya, segun sa marahay na kamot kan sakong Dios na nasa sako.”​—Nehemias 2:4-8.

20. (a) Kasuarin nagkaepekto an pagboot na “ibalik sa dati asin itogdok liwat an Jerusalem”? (b) Kasuarin nagpoon an “pitong polong semana,” asin kasuarin iyan natapos? (c) Anong ebidensia an nagtotokdo sa pagkaeksakto kan mga petsa para sa kapinonan asin katapusan kan “pitong polong semana”?

²⁰ Minsan itinao an permiso sa bulan nin Nisan, durante kan enot na kabtang kan ika-20 taon kan pagreynar ni Artajerjes, an aktuwal na “pagluwas kan pagboot na ibalik sa dati asin itogdok liwat an Jerusalem” nagkaepekto pakalihis nin mga bulan. Ini nangyari kan si Nehemias umabot sa Jerusalem asin pinonan an saiyang gibong pagbabalik sa dati. An biahe ni Esdras nag-apat na bulan, alagad an Susa labing 322 kilometros sa sirangan nin Babilonya asin sa siring mas harayo pa sa Jerusalem. Kun siring, posibleng marhay na nag-abot si Nehemias sa Jerusalem sa paghinanapos na kan ika-20 taon ni Artajerjes, o kan 455 B.C.E. Kaidto nagpoon an ihinulang “pitong polong semana,” o 490 taon. Matatapos iyan sa huring kabtang kan 36 C.E.​—Helingon an “Kasuarin Nagpoon an Pagreynar ni Artajerjes?” sa pahina 27.

LUMINATAW AN “MESIYAS NA NAMOMOON”

21. (a) Ano an gigibohon sa enot na “pitong semana,” asin sa ibong nin anong mga kamugtakan? (b) Sa anong taon nakatalaan na lumataw an Mesiyas, asin ano an sinasabi kan Ebanghelyo ni Lucas na nangyari kan panahon na idto?

²¹ Pirang taon an nakalihis bago aktuwal na ikinatogdok liwat an Jerusalem? Bueno, an pagbabalik sa dati kan siudad gigibohon “sa masakit na kamugtakan kan mga panahon” huli sa mga problema sa tahaw mismo kan mga Judio asin oposisyon kan mga Samaritano saka iba pa. Minalataw na natapos an trabaho sagkod sa kaipuhan kaidtong mga 406 B.C.E.​—sa laog kan “pitong semana,” o 49 taon. (Daniel 9:25) Masunod an sarong peryodo nin 62 na semana, o 434 taon. Pakalihis kan peryodong iyan nin panahon, malataw an haloy nang ipinanugang Mesiyas. An pagbilang nin 483 na taon (49 patin 434) poon 455 B.C.E. dinadara kita sa 29 C.E. Ano an nangyari kan panahon na idto? Sinasabi sa sato kan kagsurat kan Ebanghelyo na si Lucas: “Kan ikakaglimang taon kan paghade ni Tiberio Cesar, kan si Poncio Pilato an gobernador nin Judea, asin si Herodes an namamahala sa distrito nin Galilea, . . . an kapahayagan nin Dios uminabot ki Juan na aki ni Zacarias sa kaawagan. Kaya nagduman sia sa bilog na rehion sa palibot kan Jordan, na naghuhulit nin bautismo bilang simbolo nin pagsolsol para sa kapatawadan nin mga kasalan.” Kan panahon na idto “an mga tawo nag-aantisipar” sa Mesiyas.​—Lucas 3:1-3, 15.

22. Kasuarin asin paagi sa ano na si Jesus nagin an ihinulang Mesiyas?

²² Si Juan bakong an ipinanugang Mesiyas. Alagad may labot sa naheling nia kan bautismohan si Jesus na taga Nazaret, kan tigrakdag nin 29 C.E., sinabi ni Juan: “Naheling ko an espiritu na naghihilig na garo salampati hale sa langit, asin iyan nagdanay sa saiya. Minsan ako dai nakakamidbid sa saiya, alagad an mismong Saro na nagsugo sa sako na magbautismo sa tubig nagsabi sa sako, ‘An siisay man na sa saiya maheling mong naghihilig an espiritu asin nagdadanay, ini iyo an nagbabautismo sa banal na espiritu.’ Asin iyan naheling ko, asin ako nagpatotoo na an sarong ini iyo an Aki nin Dios.” (Juan 1:32-34) Kan sia bautismohan, si Jesus nagin an Linahidan​—an Mesiyas, o Cristo. Dai nahaloy pakatapos kaiyan, an disipulo ni Juan na si Andres nakamidbid an linahidan na si Jesus dangan nagsabi ki Simon Pedro: “Nakua na niamo an Mesiyas.” (Juan 1:41) Sa siring, an “Mesiyas na Namomoon” luminataw nin eksakto sa panahon​—sa katapusan kan 69 semana!

AN MGA PANGYAYARI KAN PANGULTIMONG SEMANA

23. Taano ta kaipuhan na magadan an “Mesiyas na Namomoon,” asin noarin ini mangyayari?

²³ Ano an gigibohon durante kan ika-70 semana? Sinabi ni Gabriel na an peryodong “pitong polong semana” itinalaan “tanganing pondohon an paglapas, asin taposon an kasalan, asin tuboson an sala, asin iintrodusir an katanosan sa mga panahon na daing talaan, asin timbrehan nin tatak an bisyon asin propeta, patin lahidan an Banal kan mga Banal.” Tangani na ini magibo, kaipuhan na magadan an “Mesiyas na Namomoon.” Noarin? Sabi ni Gabriel: “Pakalihis kan anom na polo may duwang semana an Mesiyas tataposon, na mayo nin ano man para sa saiyang sadiri. . . . Asin dapat na papagdanayon niang may puersa an tipan para sa dakol sa laog nin sarong semana; asin sa kabangaan kan semana papaontokon nia an atang asin an dolot na regalo.” (Daniel 9:26a, 27a) An kritikal na panahon nasa “kabangaan kan semana,” an boot sabihon, sa kabangaan kan huring semana nin mga taon.

24, 25. (a) Siring sa ihinula, kasuarin nagadan si Cristo, asin ano an tinapos kan saiyang kagadanan asin pagkabuhay liwat? (b) Ano an pinagin posible kan kagadanan ni Jesus?

²⁴ An pampublikong ministeryo ni Jesu-Cristo nagpoon kan huring kabtang kan 29 C.E. asin naglawig nin tolo may kabangang taon. Siring sa ihinula, sa kapinonan nin 33 C.E., si Cristo ‘tinapos’ kan sia magadan sa sarong hariging pasakitan, na itinao an saiyang buhay bilang tawo na pantubos sa katawohan. (Isaias 53:8; Mateo 20:28) Uminontok an pangangaipo para sa mga atang na hayop asin dolot na regalo na ipinagboot kan Ley kan ipresentar sa Dios kan binuhay liwat na si Jesus an halaga kan saiyang iinatang na buhay bilang tawo duman sa langit. Dawa an mga saserdoteng Judio nagpadagos na magdolot sagkod na nalaglag an templo sa Jerusalem kan 70 C.E., an siring na mga atang dai na inaako nin Dios. An mga iyan nasalidahan na nin mas marahay na atang, saro na nungka na kaipuhan pang otrohon. Isinurat ni apostol Pablo: “[Si Cristo] nagdolot nin sarong atang para sa mga kasalan nin daing kasagkoran . . . Huli ta paagi sa sarong dolot sa pag-atang na ginibo nia na sangkap nin daing kasagkoran idtong mga sinasantipikar.”​—Hebreo 10:12, 14.

²⁵ Minsan ngani nagpadagos na magpasakit nin makuri sa katawohan an kasalan asin kagadanan, an pagtapos ki Jesus sa kagadanan asin an saiyang pagkabuhay liwat sa langitnon na buhay nakaotob sa hula. ‘Pinondo kaiyan an paglapas, tinapos an kasalan, tinubos an sala, asin iinintrodusir an katanosan.’ Hinale nin Dios an tipan nin Ley, na iyong nagbuyagyag asin nagkondenar sa mga Judio bilang mga parakasala. (Roma 5:12, 19, 20; Galacia 3:13, 19; Efeso 2:15; Colosas 2:13, 14) Ngonyan puede nang kanselaron an mga kasalan nin nagsolsol na mga paragibo nin sala, asin puede nang rebokaron an mga penalidad dian. Paagi sa pampagian nin boot na atang kan Mesiyas, posible na an pakiulian sa Dios para sa mga nagtutubod. Makakalaom sinda na akoon an regalo nin Dios na “buhay na daing katapusan paagi ki Cristo Jesus.”​—Roma 3:21-26; 6:22, 23; 1 Juan 2:1, 2.

26. (a) Minsan hinale na an tipan nin Ley, anong tipan an ‘pinapagdanay na may puersa sa laog nin sarong semana’? (b) Ano an nangyari sa katapusan kan ika-70 semana?

²⁶ Kaya nangyari na hinale ni Jehova an tipan nin Ley paagi sa kagadanan ni Cristo kan 33 C.E. Kun siring, paano masasabi na an Mesiyas ‘dapat na papagdanayon na may puersa an tipan para sa dakol sa laog nin sarong semana’? Huli ta pinapagdanay niang may puersa an Abrahamikong tipan. Sagkod na natapos an ika-70 semana, ipinaabot nin Dios an mga bendisyon kan tipan na iyan sa Hebreong mga gikan ni Abraham. Alagad sa katapusan kan “pitong polong semana” nin mga taon, kan 36 C.E., si apostol Pedro naghulit sa debotong Italiano na si Cornelio, sa saiyang kasararo sa harong, asin iba pang Hentil. Asin poon kan aldaw na idto, an maogmang bareta nagpoon na ipahayag sa mga tawo kan mga nasyon.​—Gibo 3:25, 26; 10:1-48; Galacia 3:8, 9, 14.

27. Anong “Banal kan mga Banal” an linahidan, asin paano?

²⁷ Isinabi man kan hula bago pa an paglahid sa “Banal kan mga Banal.” Ini dai nanonongod sa paglahid sa Kabanalbanale, o kalaoglaoging kuarto, kan templo sa Jerusalem. An frase digding “Banal kan mga Banal” nanonongod sa langitnon na santuaryo nin Dios. Duman, iprinesentar ni Jesus sa saiyang Ama an halaga kan saiyang atang bilang tawo. An bautismo ni Jesus, kan 29 C.E., naglahid sa, o isiniblag an, langitnon, espirituwal na tunay na bagay na iyan na irinepresentar kan Kabanalbanale kan daganon na tabernakulo asin kan mas nahuring templo.​—Hebreo 9:11, 12.

KINOMPIRMAR NIN DIOS AN HULA

28. Ano an boot sabihon kan ‘pagtimbre nin tatak sa bisyon asin propeta’?

²⁸ An Mesiyanikong hula na sinabi ni anghel Gabriel nagtaram man manongod sa ‘pagtimbre nin tatak sa bisyon asin propeta.’ Ini nangahulogan na an gabos na ihinula mapadapit sa Mesiyas​—an gabos niang nagibo paagi sa saiyang atang, pagkabuhay liwat, asin pag-atubang sa langit, saka an iba pang bagay na nangyari durante kan ika-70 semana​—titimbrehan kan tatak kan pag-aprobar nin Dios, magkakatotoo, asin mapapagkatiwalaan. An bisyon seserahan nin tatak, limitado sana sa Mesiyas. An kaotoban kaiyan sa saiya asin sa gibohon nin Dios paagi sa saiya. Solamente may koneksion sa ihinulang Mesiyas na manonompongan niato an tamang interpretasyon kan bisyon. Mayo na nin iba na makakabukas sa kahulogan kaiyan.

29. Ano an mangyayari sa itinogdok liwat na Jerusalem, asin sa anong dahelan?

²⁹ Ihinula kaidto ni Gabriel na an Jerusalem itotogdok liwat. Ngonyan ihinuhula nia an pagkalaglag kan itinogdok liwat na siudad na iyan asin kan templo kaiyan, na sinasabi: “Lalaglagon an siudad asin an banal na lugar kan banwaan nin sarong namomoon na nagdadangadang. Asin an katapusan kaiyan paagi sa baha. Asin sagkod sa katapusan magkakaigwa nin guerra; an napagdesisyonan mga pagkagaba. . . . Asin sa pakpak nin makababaldeng mga bagay madatong an magpapangyari nin pagkagaba; asin sagkod sa pagpoho, an mismong bagay na napagdesisyonan mabolos man sa saro na gaba na.” (Daniel 9:26b, 27b) Minsan ngani an pagkagabang ini mangyayari pakalihis kan “pitong polong semana,” iyan magigin direktang resulta nin mga pangyayari durante kan huring “semana,” kan an mga Judio haboan si Cristo asin ipagadan sia.​—Mateo 23:37, 38.

30. Siring sa ipinapaheling kan rekord nin kasaysayan, paano naotob an dekreto kan Dakulang Paratalaan nin Panahon?

³⁰ Ipinapaheling kan mga rekord nin kasaysayan na kan 66 C.E., an Jerusalem pinalibotan kan mga hukbong Romano sa pangengenot ni Gobernador Cestio Gallo nin Siria. Sa ibong kan paglaban kan mga Judio, an mga hukbong Romano na dara an saindang idolatrosong mga bandera nakalaog sa siudad asin pinonan na laboton an irarom kan lanob kan templo sa amihanan. Huli sa pagtindog ninda duman sinda nagin “makababaldeng bagay” na puedeng magpangyari nin biyong pagkagaba. (Mateo 24:15, 16) Kan 70 C.E., an mga Romano sa pangengenot ni Heneral Tito nagdatong na garo “baha” asin ginaba an siudad asin an templo kaiyan. Mayo nin nakapogol sa sainda, huli ta ini dekreto​—“napagdesisyonan”—​nin Dios. Inotob na naman kan Dakulang Paratalaan nin Panahon, si Jehova, an saiyang tataramon!

ANO AN NAMANSAYAN NINDO?

• Kan patapos na an 70 taon na pagkagaba nin Jerusalem, ano an mga pakimaherak ni Daniel ki Jehova?

• Gurano kalawig an “pitong polong semana,” asin kasuarin iyan nagpoon asin natapos?

• Kasuarin luminataw an “Mesiyas na Namomoon,” asin sa anong kritikal na panahon sia ‘tinapos’?

• Anong tipan an pinapagdanay na ‘may puersa para sa dakol sa laog nin sarong semana’?

• Ano an nangyari pakalihis kan “pitong polong semana”?

[Kahon]

Kasuarin Nagpoon an Pagreynar ni Artajerjes?

DAI nagkakaoroyon an mga historyador mapadapit sa taon na nagpoon an pagreynar ni Hadeng Artajerjes kan Persia. An nagkapira nagsasabi na an taon kan saiyang pagtukaw 465 B.C.E. ta an saiyang ama, si Jerjes, nagpoon na mamahala kan 486 B.C.E. asin nagadan kan ika-21 taon kan saiyang pagreynar. Alagad may ebidensia na si Artajerjes tuminukaw sa trono kan 475 B.C.E. asin pinonan an enot na taon kan saiyang pagreynar kan 474 B.C.E.

Ipinaparisa nin mga inskripsion asin eskultura na nakotkot sa kabisera kan suanoy na Persia na Persepolis an magkaibanan na paghade ni Jerjes asin kan saiyang ama, si Dario I. Kun ini naglawig nin 10 taon asin si Jerjes solong namahala sa laog nin 11 taon pagkagadan ni Dario kan 486 B.C.E., an enot na taon kan pagreynar ni Artajerjes magigin 474 B.C.E.

An ikaduwang ebidensia may labot sa taga Atenas na si Heneral Temistocles, na nakadaog sa mga hukbo ni Jerjes kan 480 B.C.E. Sa huri dai na sia gusto kan mga Griego asin pinagsahotan nin pagtraydor. Si Temistocles nagdulag asin naghagad nin proteksion sa korte nin Persia, na duman estimado sia. Segun sa Griegong historyador na si Tusidides, ini nangyari kan si Artajerjes “bago pa sanang tumukaw sa trono.” An Griegong historyador na si Diodoro Siculo nagsasabi na nagadan si Temistocles kan 471 B.C.E. Mantang si Temistocles naghagad nin sarong taon tanganing mag-adal nin Persiano bago makipag-olay ki Hadeng Artajerjes, segurado na sia nag-abot sa Asia Minor dai malihis sa 473 B.C.E. An petsang iyan suportado kan Chronicle of Eusebius ni Jeronimo. Mantang si Artajerjes “bago pa sanang tumukaw sa trono” kan umabot si Temistocles sa Asia kan 473 B.C.E., an intelektuwal na Aleman na si Ernst Hengstenberg nagsabi sa saiyang Christology of the Old Testament na an pagreynar ni Artajerjes nagpoon kan 474 B.C.E., siring sa sinasabi nin ibang reperensia. Idinugang nia: “An ikabeinteng taon ni Artajerjes iyo an taon 455 bago si Cristo.”