Libro kan Biblia Numero 44—Gibo

Kagsurat: Lucas

Kun Saen Isinurat: Roma

Natapos an Pagsurat: Mga 61 C.E.

Sakop na Panahon: 33–mga 61 C.E.

SA IKA-42 na libro kan ipinasabong na Kasuratan, isinasaysay ni Lucas an dapit sa buhay, aktibidad, asin ministeryo ni Jesus saka kan saiyang mga parasunod sagkod sa panahon kan pagsakat ni Jesus sa langit. An makasaysayan na rekord kan ika-44 libro kan Kasuratan, an Mga Gibo kan mga Apostol, ipinapadagos an kasaysayan kan enot na Kristianismo paagi sa paglaladawan kan pagkaestablisar kan kongregasyon bilang resulta kan paghiro kan banal na espiritu. Ilinaladawan man kaiyan an paghiwas kan gibohon na pagpapatotoo, enot sa mga Judio dangan sa mga tawo kan gabos na nasyon. An mas dakulang kabtang kan impormasyon sa enot na 12 kapitulo kaiyan nagsasaysay dapit sa mga aktibidad ni Pedro, asin an natatadang 16 na kapitulo dapit naman sa mga aktibidad ni Pablo. Si Lucas dayupot na kaibaiba ni Pablo, na iniibanan sia sa kadaklan kan saiyang mga pagbiahe.

² Para ki Teofilo an libro. Huling sia inaapod na “kagalanggalang,” posible na sia sarong opisyal, o tibaad iyan kapahayagan sana nin halangkaw na paggalang. (Luc. 1:⁠3) An pagkasaysay nagtatao nin eksaktong makasaysayan na rekord kan pagkaestablisar asin pagtalubo kan Kristianong kongregasyon. Iyan nagpopoon sa mga pagpaheling ni Jesus sa saiyang mga disipulo pakatapos na sia buhayon liwat dangan irinekord kaiyan an importanteng mga pangyayari poon 33 C.E. sagkod mga 61 C.E., na may lawig na mga 28 taon gabos.

³ Poon kan suanoy na mga panahon an kagsurat kan Ebanghelyo ni Lucas minimidbid na iyo an kagsurat kan Gibo. An duwang librong iyan parehong para ki Teofilo. An huring mga pangyayari sa Ebanghelyo ni Lucas sinambit nia liwat sa enot na mga bersikulo kan Gibo, na sa siring na paagi pinagsasaro nia an duwang pagkasaysay bilang gibo nin sarong autor. Minalataw na natapos ni Lucas an Gibo kaidtong mga 61 C.E., na posibleng sa pagtatapos kan duwang taon na pagdanay nia sa Roma mientras na kaibanan sia ni apostol Pablo. Huling irinekord kaiyan an mga pangyayari sagkod sa taon na iyan, dai iyan puedeng natapos nin mas amay, asin an bagay na dai pang resulta an apelasyon ni Pablo ki Cesar nagpaparisa na iyan tapos na kan taon na iyan.

⁴ Poon sa pinakasuanoy na mga panahon, an Gibo minimidbid na kan mga nag-espesyalisar sa Biblia bilang kabtang kan Biblia. An mga kabtang kan librong ini kaiba sa pinakadaan na natatadang mga manuskritong papiro kan Griegong Kasuratan, nangorogna an Michigan No. 1571 (P³⁸) kan ikatolo o ikaapat na siglo C.E. asin an Chester Beatty No. 1 (P⁴⁵) kan ikatolong siglo. An mga ini nagpaparisa na an Gibo nasa sirkulasyon na kasabay kan iba pang libro kan ipinasabong na Kasuratan asin huli kaini iyan kabtang kan katalogo na may amay na petsa. An pagsurat ni Lucas sa libro nin Gibo nagpapaheling kan iyo man sanang pambihirang pagkaeksakto siring sa nariparo na niato na tanda kan saiyang Ebanghelyo. Sinasabi ni Sir William M. Ramsay na an kagsurat kan Gibo “kabilang sa mga istoryador na primera klase,” asin ipinaliwanag nia an boot sabihon kaini paagi sa pagsabing: “An enot asin mahalagang marhay na kualidad kan dakulang istoryador iyo an pagsabi nin katotoohan. An sinasabi nia siertong mapagtitiwalaan.”a

⁵ Sa pag-ilustrar kan eksaktong pagsaysay na talagang karakteristiko kan mga isinurat ni Lucas, kotaron niato si Edwin Smith, komandante nin armada kan mga bapor na pangguerra nin Britania sa Mediteraneo durante kan Guerra Mundial I, na nagsurat sa magasin na The Rudder, kan Marso 1947: “An suanoy na mga barko dai ginigiyahan nin sasarong timon na nakakabit sa likod kapareho kan sa presenteng mga panahon, kundi nin duwang dakulang sagwan, tigsaro sa mag-ibong na gilid sa likod; huli kaini plural an bilang kan pagsambit kaiyan ni San Lucas. [Gibo 27:40] . . . Naheling niamo sa samong pagsiyasat na an eksakto asin nakakakombensir na marhay na panluwas asin independienteng ebidensia nagpapatunay sa lambang tataramon dapit sa mga paglayag kan barkong ini, poon kan iyan humale sa Fair Havens sagkod kan iyan sumadsad sa Malta, siring sa pagkasabi ni San Lucas; asin na kaoyon kan distansiang biniahe an saiyang mga sinabi dapit sa panahon na an barko nasa dagat; asin ultimo, na kaoyon kan aktuwal na lugar na nasambitan an saiyang paglaladawan dapit sa lugar na dinumanan. An gabos na ini nagpapaheling na si Lucas talagang kaiba sa pagbiahe na ilinaladawan, asin ipinaheling pa nia na sia sarong tawo na an mga obserbasyon asin sinasabi masasarigan asin mapagtitiwalaan na gayo.”b

⁶ Pinapatunayan man kan mga nadiskobre nin arkeolohiya an pagigin eksakto kan pagkasaysay ni Lucas. Halimbawa, nadiskobre sa mga pagkutkot sa Efeso an templo ni Artemis saka an suanoy na teatro na duman pinagsururogan kan mga taga Efeso si apostol Pablo. (Gibo 19:​27-41) May nadiskobreng mga inskripsion na nagpapatunay na tama an pagkagamit ni Lucas kan titulong “mga namamahala sa siudad” na nanonongod sa mga opisyal sa Tesalonica. (17:​6, 8) Duwang inskripsion na Maltes an nagpapaheling na tama man si Lucas kan sambiton nia na si Publio “an mayor na tawo” sa Malta.​—⁠28:⁠7.c

⁷ Dugang pa, an manlaenlaen na pahayag ni Pedro, Esteban, Cornelio, Tertulo, Pablo, asin iba pa, na isinurat ni Lucas, gabos magkakalaen an estilo asin pagkasurat. Dawa an mga pahayag ni Pablo sa magkakalaen na grupo nin mga nagdadangog nagbago man an estilo tanganing ibagay sa okasyon. Nagpaparisa ini na an isinurat sana ni Lucas iyo an nadangog nia mismo o ibinareta sa saiya kan mga nakaheling mismo. Si Lucas bakong parasurat nin eroestorya.

⁸ Kakadikit kan aram dapit sa personal na buhay ni Lucas. Si Lucas mismo bakong apostol alagad nakaibaiba nin mga apostol. (Luc. 1:​1-4) Tolong beses na nasambitan ni apostol Pablo an ngaran ni Lucas. (Col. 4:​10, 14; 2 Tim. 4:11; Filem. 24) Sa laog nin nagkapirang taon sia an pirmeng kaibaiba ni Pablo, na inapod siang “namomotan na marhay na doktor.” Igwa nin pagliwatliwat sa pagsaysay sa paggamit nin “ninda/sinda” asin “kami,” na nagpaparisa na si Lucas kaiba ni Pablo sa Troas durante kan ikaduwang pagbiahe ni Pablo sa pagmimisyonero, na sia tibaad nagpawalat sa Filipos sagkod na si Pablo magbalik pakalihis nin nagkapirang taon, asin na sia uminiba giraray ki Pablo patin suminabay sa pagbiahe kaini pasiring sa Roma para sa pagbista.​—⁠Gibo 16:​8, 10; 17:1; 20:​4-6; 28:⁠16.

KUN TAANO TA KAPAKIPAKINABANG

³² An libro nin Gibo nagtatao nin dugang pang patotoo sa mga pagkasaysay kan Ebanghelyo na nagpapatunay na totoo asin ipinasabong an Hebreong Kasuratan. Mantang nagdadangadang an Pentecostes, sinitar ni Pedro an kaotoban nin duwang hula na “itinaram nin patienot kan banal na espiritu paagi sa ngoso ni David dapit ki Judas.” (Gibo 1:​16, 20; Sal. 69:25; 109:⁠8) Sinabi man ni Pedro sa nagngangaralas na kadaklan na yaon kan Pentecostes na sa katunayan an naheheling ninda kaotoban kan hula: “Ini an sinabi paagi ki propeta Joel.”​—⁠Gibo 2:​16-21; Joel 2:​28-32; ikomparar man an Gibo 2:​25-28, 34, 35 sa Salmo 16:​8-11 asin Sal 110:⁠1.

³³ Tanganing kombensiron an saro pang kadaklan na nasa luwas kan templo, ginamit giraray ni Pedro an Hebreong Kasuratan, na kinotar nguna si Moises dangan nagsabi: “Asin an gabos na propeta, sa katotoohan, poon ki Samuel asin sagkod sa mga nagsurunod, an gabos na nagtaram, maliwanag man na nagpahayag kan mga aldaw na ini.” Paghaloyhaloy, sa atubangan kan Sanhedrin, kinotar ni Pedro an Salmo 118:22 tanganing ipaheling na si Cristo, an gapo na saindang isinikwal, nagin “an pamayohan kan anggulo.” (Gibo 3:​22-24; 4:11) Ipinaliwanag ni Felipe sa kapon na Etiope kun paano naotob an hula sa Isaias 53:​7, 8, asin kan maliwanagan ini, mapakumbaba ining nakiolay na bautismohan. (Gibo 8:​28-35) Kaagid kaiyan, kan nagpapahayag si Pedro ki Cornelio mapadapit ki Jesus, sia nagsabi: “Manongod sa saiya an gabos na propeta nagpapatotoo.” (10:43) Kan pinagdedebatehan an manongod sa pagturi, sinuportaran ni Santiago an saiyang desisyon paagi sa pagsabi: “Digdi minaoyon an mga tataramon kan Mga Propeta, siring sa nasusurat.” (15:​15-18) Nanarig si apostol Pablo sa iyo man sanang mga autoridad na iyan. (26:22; 28:​23, 25-27) Risang-risa na andam na inako kan mga disipulo asin kan mga nagdadangog sa sainda an Hebreong Kasuratan bilang kabtang kan Tataramon nin Dios. Katunayan ini nin ipinasabong na pag-oyon sa mga surat na iyan.

³⁴ An Gibo kapakipakinabang na marhay sa pagpaheling kun paano naestablisar an Kristianong kongregasyon asin kun paano iyan nagtalubo sa tabang kan kapangyarihan kan banal na espiritu. Sa bilog na dramatikong pagkasaysay na ini, namamasdan niato an mga bendisyon nin Dios na paghiwas, an pagkapusoan asin kagayagayahan kan enot na mga Kristiano, an saindang marigon na paninindogan kan napapaatubang sa persekusyon, asin an saindang pagigin andam na maglingkod, siring kan halimbawa na ipinaheling ni Pablo sa pagsunod sa pangapodan na maglingkod sa ibang daga asin magduman sa Macedonia. (4:​13, 31; 15:3; 5:​28, 29; 8:4; 13:​2-4; 16:​9, 10) An Kristianong kongregasyon ngonyan dai man napapalaen, huli ta iyan nabobogkos nin pagkamoot, pagkasararo, asin pararehong interes mantang ipinapahayag kaiyan an “makangangalas na mga bagay nin Dios” sa paggiya kan banal na espiritu.​—⁠2:​11, 17, 45; 4:​34, 35; 11:​27-30; 12:⁠25.

³⁵ Ipinapaheling kan libro nin Gibo kun paano man nanggad maninigong gibohon an Kristianong aktibidad na pagbalangibog kan Kahadean nin Dios. Si Pablo mismo nagin halimbawa, na nagsasabi: “Dai ako nagpugol sa pagsabi sa saindo kan ano man na mga bagay na kapakipakinabang ni sa pagtokdo sa saindo sa publiko asin sa pagharongharong.” Dangan nagsabi pa sia: “Lubos akong nagpatotoo.” Sa bilog na libro, nakukua an satong atension kan temang ini na ‘lubos na pagpapatotoo,’ asin iyan lataw na marhay sa pantapos na mga parapo, na dian an bilog na pusong debosyon sa paghuhulit saka pagtotokdo ni Pablo, dawa nagagapos sa bilanggoan, pinapatunayan kan mga tataramon na: “Asin ipinaliwanag nia an bagay na ini sa sainda paagi sa pagtao nin lubos na patotoo mapadapit sa kahadean nin Dios asin paagi sa pangongombensir sa sainda mapadapit ki Jesus basado sa ley ni Moises sagkod sa Mga Propeta, magpoon aga sagkod banggi.” Pirme logod kitang siring kaiyan kabilog an puso sa satong aktibidad na pang-Kahadean!​—⁠20:​20, 21; 28:23; 2:40; 5:42; 26:⁠22.

³⁶ An pahayag ni Pablo sa mga paraataman na taga Efeso igwa nin dakol na praktikal na hatol para sa mga paraataman ngonyan. Huling sinda ninombrahan kan banal na espiritu, mahalagang marhay na sinda ‘magtao nin atension sa saindang sadiri asin sa bilog na aripompon,’ na mamomoton na pinapastoran saka binabantayan an mga ini tumang sa mapang-aping mga lobo na boot na lalaglagon an aripompon. Bako ining magian na paninimbagan! An mga paraataman kaipuhan na danay na magpuka asin magparigon kan saindang sadiri paagi sa tataramon kan dai na kutana maninigong kabootan nin Dios. Mientras na pinagmamaigotan nindang tabangan an mga maluya, ‘dapat na isaisip ninda an mga tataramon kan Kagurangnan na si Jesus, kan sia mismo magsabi, “Igwang orog na kaogmahan sa pagtao kisa sa pag-ako.” ’​—⁠20:​17-35.

³⁷ An iba pang mga pahayag ni Pablo may malinaw man na paliwanag sa mga prinsipyo sa Biblia. Halimbawa, yaon dian an midbid na argumento kan saiyang pahayag sa mga Estoico asin Epicureo sa Areopago. Kinotar nia nguna an inskripsion sa altar na, “Sa Dios na Dai Midbid,” asin ginamit nia ini bilang saiyang dahelan sa pagpaliwanag na an sarong tunay na Dios, an Kagurangnan kan langit asin daga, na naggibo hale sa sarong tawo kan gabos na nasyon nin mga tawo, “bakong harayo sa lambang saro sa sato.” Dangan kinotar nia an mga tataramon kan saindang mga poeta, “Huli ta kita man mga aki nia,” tanganing ipaheling kun gurano kamakangingisi na maniwala na sinda guminikan sa daing buhay na mga idolo na gibo sa bulawan, plata, o gapo. Sa siring, mataktikang pinatunayan ni Pablo an pagkasoberano kan nabubuhay na Dios. Sa pantapos na mga tataramon sana nia ibinangon an isyu dapit sa pagkabuhay liwat, asin dawa pa siring dai nia sinambit an ngaran ni Cristo. Malinaw niang ikinapaliwanag an saiyang punto dapit sa supremong soberaniya kan sarong tunay na Dios, asin bilang resulta nagturubod an nagkapira.​—⁠17:​22-34.

³⁸ Dinadagka kan libro nin Gibo an dagos-dagos asin mahigos na pag-adal sa “gabos na Kasuratan.” Kan enot na maghulit si Pablo sa Berea, an mga Judio duman tinawan nin komendasyon bilang mga tawong “noble an isip,” huli ta “inako ninda an tataramon na igwa nin dakulang pagkagalaga sa isip, na maingat na sinisiyasat an Kasuratan aroaldaw kun baga an mga bagay na ini iyo man nanggad.” (17:11) Ngonyan, siring kaidto, an galagang pagsiyasat na ini sa Kasuratan na kaibanan kan kongregasyon ni Jehova na ginigiyahan kan saiyang espiritu magbubunga nin mga bendisyon na pananarig asin makosog na pagtubod. Paagi sa siring na pag-adal an saro puedeng magkaigwa nin malinaw na pakasabot sa mga prinsipyo nin Dios. An sarong marahayon na kapahayagan kan nagkapira sa mga prinsipyong ini nakarekord sa Gibo 15:29. Ipinahayag digdi kan namamahalang grupo na kompuesto nin mga apostol asin kamagurangan sa Jerusalem na minsan ngani an pagturi bakong kahagadan para sa espirituwal na Israel, malinaw na ipinapangalad an idolatriya, dugo, asin pakikisaro.

³⁹ Talagang pinag-adalan kan enot na mga disipulong idto an ipinasabong na Kasuratan asin puede nindang kotaron patin iaplikar iyan kun kinakaipuhan. Sinda napakosog na atubangon an maringis na mga persekusyon paagi sa tamang kaaraman asin espiritu nin Dios. Itinao ni Pedro asin ni Juan an arogan para sa gabos na maimbod na Kristiano kan may pagkapusoan na sabihan ninda an nagtutumang na mga namamahala: “Kun baga matanos sa pagheling nin Dios na maghinanyog saindo kisa sa Dios, kamo na mismo an maghokom. Alagad kun para sa samo, dai kami puedeng mag-ontok sa pagtaram dapit sa mga bagay na samong naheling asin nadangog.” Asin kan iatubang giraray sa Sanhedrin, na “depinidong nagboot” sa sainda na dai magparatokdo basado sa ngaran ni Jesus, sinda malinaw na nagsabi: “Dapat na kuyogon niamo an Dios bilang namamahala imbes na mga tawo.” An daing takot na patotoong ini nagresulta sa sarong marahayon na patotoo sa mga namamahala, asin iyan an dahelan na ipinahayag kan bantog na paratokdo sa Ley na si Gamaliel an saiyang midbid na mga tataramon apabor sa katalingkasan sa pagsamba, na nagin dahelan tanganing mapatalingkas an mga apostol.​—⁠4:​19, 20; 5:​28, 29, 34, 35, 38, 39.

⁴⁰ An mamuraway na katuyohan ni Jehova mapadapit sa saiyang Kahadean, na siring sa bulawan na tursido na maririsa sa bilog na Biblia, talagang lataw na marhay sa libro nin Gibo. Sa kapinonan kaiyan, durante kan 40 aldaw bago kan pagsakat ni Jesus sa langit, ipinaheling sia dian na “nagtataram kan mga bagay dapit sa kahadean nin Dios.” Sa pagsimbag ni Jesus sa hapot kan mga disipulo manongod sa pagbabalik kan Kahadean, sinabi nia sa sainda na dapat nguna sindang magin saiyang mga saksi sagkod sa kaporoporohi kan daga. (1:​3, 6, 8) Poon sa Jerusalem, an mga disipulo may dai nababaring pagkapusoan na naghulit kan Kahadean. An persekusyon nagresulta sa paggapo ki Esteban asin sa pagkasuruway kan dakol sa mga disipulo pasiring sa bagong mga teritoryo. (7:​59, 60) Irinekord na si Felipe may dakulang kapangganahan na nagpahayag kan “maogmang bareta kan kahadean nin Dios” sa Samaria asin na si Pablo saka an saiyang kairiba ibinalangibog an “kahadean” sa Asia, Corinto, Efeso, asin Roma. An gabos na enot na Kristianong ini nagtao nin marahayon na mga halimbawa nin marigon na pagsarig ki Jehova asin sa saiyang espiritu na nagtatao nin tabang. (8:​5, 12; 14:​5-7, 21, 22; 18:​1, 4; 19:​1, 8; 20:25; 28:​30, 31) Kun mamansayon niato an saindang dai madadaog na kaigotan asin kosog nin boot saka kun paano abundang binendisyonan ni Jehova an saindang paghihingoa, igwa man kita nin marahayon na dahelan na magin maimbod sa “pagtao nin lubos na patotoo manongod sa kahadean nin Dios.”​—⁠28:⁠23.

[Mga Nota sa Ibaba]