Umukonko witwa Great Rift Valley

Ku ulemba Loleni! mu Kenya

CABA cilindi cishaikulila, umushili walikuluka ukusha umupokapoka uukalamba nga nshi uwa kuti na bali ku mweshi kuti baumona! Watendekela ku mupokapoka wa ku Jordan ku kapinda ka ku kuso aka Israel mpaka ukwisafika fye na ku Mozambique—bakilomita bashaifulila 6,400—walisenda incende ikalamba nga nshi iya calo ca Afrika.

Mu 1893, umwina Scotland wasoma ifya lubwe J. W. Gregory alembele ifyebo fyafulilako ifya kubalilapo fye pa lwa cintu asangile ukukuma kuli ici cipapwa ca mu bubumbo. Gregory asangile ukuti icilindi cishaikulila tacaishileko pa mulandu wa kuti umushili wasendelwe ku menshi no mwela, lelo “cali lintu amabwe yakulwike, ilintu umushili wena watwalilile ukuba fye palya pene.” (Linganyeniko Ilumbo 104:8.) Ainike uyu mupokapoka wakulisha ukuti Great Rift Valley.

Na nomba basayantisti bacili tabaumfwikisha bwino bwino amaka ya mu mushili ayalengele ukuti kubeko uyu mupokapoka imyaka amakana na makana iyapitapo. Nangu ni fyo, abantu balapeshiwa amano lintu bamona ifintu fyalekanalekana ifisangwa muli uyu mupokapoka. Iciputulwa ca Great Rift Valley icabela mu Afrika, ukutendekela ku Ethiopia, ni ncende imo iyakankala nga nshi pa ncende sha pano isonde shonse, iitwa Danakil Depression (yaishibikwa kabili ukuti Afar Triangle). Iyi ncende ya menshi ya ciikalishi yapakana na Bemba Wakashika yaba na kabili ciswebebe icalepa basikweya kilomita 150,000. Kuli ci cifulo umushili walikuluka nga nshi bamita 120 ukuya pa nshi. E lyo nga kwati kukabe limo badigiri celcius balafika na kuli 54. Ukufuma kulya umupokapoka ulaya uleibukako mu mpili sha ku Ethiopia—bamita 1,800 abalenga ukuti kuletalala nga nshi, e lyo impili shimo shalepa ukufika kuli bamita 4,300. Imitengo yafubana nga nshi yalikupa iyi mikunkuluko yafunda, ukulenga ukuti imimana ishaifulila, pamo nga Blue Nile ingalaba na menshi inshita yonse. Ukulola lwa ku kapinda ka ku kulyo uko wapaasukila lwa ku kabanga, umupokapoka utwalilila ukunina no kwibila busaka busaka.

Ukukonka fye ukwayapelela Great Rift Valley kwaba impili ishipuuko mulilo isha misango yalekanalekana no bukulu pamo pene ne mikonko yacepako iipaasukamo. Ku masamba ya mupokapoka, amaka ya mpili shipuuko mulilo yalilenga ukuti kubeko impili sha Ruwenzori na Virunga ishapanga imipaka ya Rwanda, Zaire, na Uganda. Impili shimo shicili shilamoneka kwati shilefwaya ukupuuka kabili, limo limo, shilafumye cushi ca malaka ya mulilo. Mupepi na kabanga ka mupokapoka, impili sha pa kale ishalepuuko mulilo pamo nga ulupili lwa Kilimanjaro no lwa Kenya shalilepa nga nshi ica kuti te mulandu akasuba kalotoke shani, lyonse pa muulu wa ishi mpili palaba amenshi yatalala ayabuuta. Utumfukumfuku tufumya amenshi yabilauka na ya cifulefule fye na to tulasangwa mpanga yonse mu Rift Valley, icili e mulandu kwabelako amaka yalulunkanya ayafuma pa nshi kuli iyi ncende.

Ukwendelelako panono ukulola ku kapinda ka ku kulyo, mu Tanzania, kwaba amawanga ayapakana fye no yu mupokapoka. Mu lulimi lwa Masai yetwa siringet, ishiwi ilipilibula “incende yapabuka.” Iyi ncende yaishibikwa bwino nga Amawanga ya Serengeti, umulemfwe wabamo uushaifulila uba ca kulya ku nama ishingi nga nshi. Ni kuno e ko inkonshi ishingi shipita ilyo shilekuuka—ala cilawama nga nshi ukutamba uko shilepita!

Babemba ba mu Mupokapoka

Ukukonka fye akabanga ka Great Rift Valley mu Afrika mwatantama babemba abaisulamo umucele. Uyu mucele wafumine ku ncende uko impili shalepuuko mulilo nelyo utumfukumfuku twabela mupepi ne shi mpili. Babemba bamo, pamo nga bemba wa Turkana ku kapinda ka ku kuso aka Kenya, baba na menshi ayasasamina. Ukushingulukwa no tumpusa twa kamo kamo utwingi, bemba wa Turkana limo limo alamoneka uwafiitulukila kabili e cifulo ukwafulishe ng’wena mwi sonde lyonse. Babemba bamo pamo nga Magadi uwa ku Kenya na Natron mu Tanzania balisulamo umucele ica kuti ulekalila no kwikalila mu mbali. Cinshi cilenga? Takwaba kwa kufumisha amenshi ayengasendela kumo no mucele wine. Amenshi ayengi yakama fye, ukusha umucele uushaifulila nga nshi. Inama ishingi shilafwa muli aya menshi yasasamina aya muli babemba ba ku Rift Valley. Nangu cibe fyo, fimo ifishifwa ifili fyuni fiitwa flamingo ifyakashikila ifikuukila muli babemba basasamina abalekanalekana, ukuya filelya ifilimwa fya muli bemba ifitemfuma nga nshi mu menshi ya mucele. Kuno e kubungana ifyuni fya flamingo ifingi nga nshi, ukulenga ifya mweo fyakashikila ukumoneka fye mpanga yonse.

Ica mweo cimbi icisanda muli aya menshi ya busanso lisabi linono ilitwa tilapia grahami. Ili sabi ilishumfwa kusasamina kwa menshi ilingi line lisangwa pa nshi sana, apo amenshi yaba ayakabisha ica kuti te ti mubikemo ukuboko. Lelo, muli aya menshi e mo ili sabi linono likala, no kulya ifimena mu menshi.

Ni babemba abanono nga nshi aba ku kabanga ka mupokapoka e basangwamo amenshi ya kunwa. Bemba umo ni Naivasha, uwa ku Kenya. Alepa bamita 1,870, kabili amenshi ya uko ayalengama e mwikala imisango yalekanalekana iye sabi pamo pene ne mfubu imyanda ne myanda. Ululamba lonse lwaisulako amacinda ne filimwa fya ku menshi, umwikala imisango yalekanalekana iya fyuni fyayemba ukucila pali 400. Apantu yabela mupepi ne miti ya mushita ne mpili, bemba wa Naivasha alasangalasha nga nshi ukumutamba.

Pa kati ka mupokapoka, paliba iciputulwa ca menshi ya kunwa icakulisha mwi sonde lyonse, bemba wa Victoria. Amenshi ya muli uyu bemba e yapanga imipaka ya Kenya, Uganda, na Tanzania, kabili e mwatuntuka no mulonga wa Naelo. Lwa ku kapinda ka ku kulyo, amenshi ya muli bemba wa Tanganyika yalishika nga nshi ukufika ku mamita 1,440. Pali babemba bashikisha mwi sonde lyonse uyu e walenga bubili.

Inama Shalekanalekana

Umukonko wa Rift Valley uwabela ku East Afrika ulasangwamo inama mpanga ishalekanalekana. Imboo, indyabuluba, bacipembele, ne nsofu ni shimo isha nama shikalamba ishisenya muli uyu mukonko, uushaikulila. Ku mulundu, kusangwa bacolwa, insobe, na bamwakatala. Ututili twa nsansa tulema amabaka ilyo tulebutauka mu cani. Inama shapala banyau bakalamba pamo nge mbwili ne cinseketa filungila mu mawanga mwapabuka, kabili kuti mwaumfwa uko munkalamo alelila ubushiku. Mu mpili sha Virunga, e mwikala inama yapala kolwe iishaikulila. Mwi samba sana, musangwa amabumba ya bakolwe bacepako abaya baleenda fye panono panono ukulalanya impanga ya mabwe, ukufwayafwaya utushishi, imbuto, na bakaling’ongo. Mu muulu sana, e mwendela bakapumpe abakalamba na mapindo yashaikulila abaipakisha umwela wakaba. Ifyuni fiitwa touraco ifyayemba, barbet, iming’omba, na mucence fyafulisha ku fimpusa fya myunga. Imisango ya bamulinso abalekanalekana mu bukulu na mu mimonekele ilabutauka, kwati nalimo pa nshi pali umulilo.

Bamululumba ba mu Mukonko

Rift Valley wa ku East Afrika e mwikala imitundu ya bantu batemwa umwapala mu ciswebebe abateeke fitekwa kabili abalulumba fye. Baba bantu ba mapiki abakumpauka pa kwenda nga fintu fye bamululumba ba mu Afrika abengi benda. Mu ncende umo imfula ishiloka sana, aba mu mushi bonse balema no kukuukila ukuli icani iciteku ica kuliishe fitekwa fyabo. Ukwabula amapaso ya kwendela ayali yonse, balakuuka ukwabula no wa kubepusha ukulalanya imipaka ishaishibikwa iya fyalo kabili bamoneka ukukanayangwako ku filecitika ku bantu bambi ne nshila bekalilamo. Muli ishi ncende sha mu mishi, tabatumpuluka sana. Bapimine nshita ku kasuba. Icuma ca muntu cipiminwa ku bwingi bwa ngamali, imbushi, ing’ombe, nelyo impaanga ifyo akwete nelyo ku bwingi bwa bana mu ng’anda yakwe.

Amayanda tayapikana, lelo yakuulwa mu kushilimuka. Balatinta imisambo ya fimuti no kuikakila capamo ku kupanga icintelelwe. Lyene balakupa icani mu mbali, impapa sha nama, nelyo ukumasako iloba ilyo basakenye na citindi. Imishi ya musango yu ilingi line ilakwata apa kwipikila, ulubao lunono ulwa nama, no busanshi ububa fye ni mpapa ya nama. Icushi ukufuma pe shiko cisula fye mu ng’anda, ukulenga balunshi na bamung’wing’wi ukufulumukamo. Ilingi line umushi onse nelyo ulupwa balakuula amayanda yabo mu kushinguluka e lyo ku nse kulaba ficilasa ifingi, ku kucingilila ifitekwa fyabo ku fiswango ubushiku.

Ukupulinkana Great Rift Valley onse, mulasangwa abantu abalekanalekana ne finso ifyaibela, indimi, ne myata, ukulingana ne mitundu yabo na kuntu basangwa. Imipepele yabo na yo yalipusanapusana nga nshi. Bamo bapokelela ubuShilamu; bambi, Bena Kristu fye mwi shina. Abengi bapepe mipashi kabili balemenena ku kusoso kuti icili conse ico bashumfwikishe ninshi calengwa ne mipashi. Mu myaka ya nomba line incende sha mu mishi ishingi shalifikwamo na bantu ukufuma kumbi ukupitila mu maprogramu ayatwalako amasomo ne fipatala.

Ukwabulo kutwishika, Inte sha kwa Yehova na bo balebombesha ukulanshanya na ba bamululumba bapikintika. Inte bafwaisha ukubebako ubulayo bwa mu Baibolo ubwa nshita lintu takwakabe uuli onse uukalacululuka mu mpanga pa kuti asange fye aka kulya. Baibolo itila: “Fisekelele amatololo ne mpanga iyaumisha, ifiswebebe fyange no kupuuka nga cananika.” (Esaya 35:1) Pali ino nshita, umukonko wa Great Rift Valley utwalilila ukuba icaimikwa ca kulangilila amaka ya kubumba ifyalekanalekana aya kwa Kalenga wa fintu fyonse, Yehova Lesa.

[Mapu pe bula 16]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

ISRAEL

EGYPT

SAUDI ARABIA

Bemba Wakashika

YEMEN

ERITREA

Icisumbu ca Aden

DJIBOUTI

ETHIOPIA

SUDAN

SOMALIA

KENYA

UGANDA

RWANDA

BURUNDI

ZAIRE

TANZANIA

ZAMBIA

MALAWI

MOZAMBIQUE

[Abatusuminishe]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Icikope pe bula 17]

Mu mawanga ya Serengeti, mulacitika icintu ca kutamba—ilyo inkonshi ishishaifulila shikuuka

[Abatusuminishe]

Pe samba: © Index Stock Photography na John Dominis, 1989

[Icikope pe bula 18, 19]

BaFlamingo balabungana abengi nga nshi, ukulenga ukuti kulemoneka ukwakashikila mpanga yonse

[Ifikope pe bula 18, 19]

Inte sha kwa Yehova baleebako abantu ba mu Rift Valley ubukombe bwa muli Baibolo