Uko Ubwafya Bwakulisha

MARY, uwikala mu United States, nga ashibuka asamba amenshi ya kuti yalemusansa ukufuma ku mupaipi, alakuusa ameno ninshi naisula amenshi yalefuma ku mupompi, abomfya icimbusu ca kukumpa, e lyo no kusamba ku minwe. Nangu fye lintu ashilaikala ku kulya umwikulo, napamo alabomfya amenshi ayengi aya kuti kuti yaisusha cibafwa ca kusambilamo umukalamba. Pa kuti akasuba kawe, ninshi Mary, ukupala abengi abekala mu United States, nabomfya amalita ya menshi ukucila pali 350, ayengakumana ukwisusha cibafwa ca kusambilamo imiku ibili na hafu. Kuli wene amenshi yasuma, ayashaifulila kuti yasangwa ku mupompi uuli onse uuli mupepi. Lyonse yalabapo; ayabomfya apo alefwaila.

Kuli Dede, uwikala ku Masamba ya Afrika, wena capusanako. Abuka pa matundaca, afwala, no kuya natengesela ibeseni ilikalamba pa mutwe, no kwenda bakilomita 8 ku mumana uuli lwa mupepi. Kulya e ko aya ku kowa, atapila na menshi mwi beseni, e lyo alabwelela ku ng’anda. Iyi mibombele ya cila bushiku isenda amaawala yane. Iawala lyalakonkapo, alaceleka amenshi ukufumyamo utushishi no kuyaakanya mu fipe fitatu—muli cimo aya kunwa, cimo ca kubomfya aba mu ng’anda e lyo muli cimbi ya kuti ese asambe icungulo. Ukucape fya kufwala konse fye kwena kufwile ukucitilwa ku mumana.

“Ukucepelwa amenshi e kuletwipaya kuno,” e fyasosa Dede. “Nga wapoosa mupepi na hafu wa nshita ya lucelo ku kutapa amenshi, ni nshita nshi wingashala na yo muli ako kasuba ku kubomba mwi farmu nelyo imilimo imbi?”

Dede muli iyi mibele tali eka. Ukulingana ne Cipani Icilolekesha pa fya Butuntulu bwa Bumi Isonde Lyonse (WHO), ukulonganye nshita yonse pamo iipooswa cila mwaka ku mabumba ya banakashi na bana iya kutapa amenshi no kuyasenda ukufuma ku fishima fyabela ukutali, ilingi line ifya fiko, ilacila pa myaka amamilioni 10!

Bamo Balikwata, Bambi Iyo

Kanshi ilintu amenshi ayasuma ayengi nga nshi e ko yaba mwi sonde lyonse, tayasalanganishiwa bwino bwino. Ubo e bwafya bukalamba ubwa kubalilapo. Basayantisti balipenda, ku ca kumwenako ukuti, ilintu Asia aba na maperesenti 36 aya menshi ayaba mu mimana ya mwi sonde lyonse, ulya kontinenti wa Asia e mwaba amaperesenti 60 aya bantu ba mu calo conse. Mu kupusanako, umumana wa Amazon mwaba amaperesenti 15 aya menshi ya mu mimana ya mwi sonde lyonse, lelo ni baperesenti fye 0.4 pa bantu ba mwi sonde lyonse e bapalamako sana abengabomfya ulya mumana. Ukukanasalanganishiwa bwino na ku mfula caba cimo cine. Ifitungu fimo ifye sonde ni cikanga fibelelele ukuba fye ifyauma; fimbi, nangu line tafyaba lyonse ifyauma, ni mu nshita mu nshita fikwatako ifilala.

Incenshi ishingi shasumino kuti abantu pambi kuti balenga ifintu ukwaluka mu micele icingambukila ne milokele ya mfula. Ukubungaule miti, ukucishamo ukulima pa ncende imo ine, ne nama ukulye cani mu kucishamo ifi fyonse e filengo mushili ukushala pa mbilibili. Bamo balando kuti lintu caba muli yo nshila, umushili ukalabwekesha icikabilila mu mwela watushinguluka. Icifumamo ca kuti: Umwela washingulukako ulacilamo kukaba, amakumbi yalasalangana, kabili imfula ilacepa.

Impanga iyaumba kuti pambi na yo yacefyako imfula iiloka pantu ubukulu bwa mfula iloka mu mitengo buba menshi ayo pa kubala akasuba kayandulwile ukufuma ku fimenwa fiine—ukufuma ku mabula ya miti na ku fimpusa. Mu mashiwi yambi, ifimenwa fibomba nge cisalu iconka e lyo no kusunga imfula. Nga mwafumyapo imiti ne fimpusa, ninshi amenshi yalacepa ayengapanga amakumbi ya mfula.

Kuciliko ukulanshanya ukwa fintu incitilo sha muntu shambukila bubi bubi imilokele ya mfula; bali no kusapikilapo na fimbi. Lelo icashininkishiwa cili ca kuti: Ukucepelwa amenshi kuli fye mpanga yonse. Kale kale, ukucepa kwa menshi kuletiinya ubunonshi no bumi bwa fyalo 80, e filesoka aba mwi Banki lya Calo Conse. Kabili kale kale, ku maperesenti 40 aya bekashi ba pe sonde—e kuti ukucila pa bantu amabilioni yabili—tacayanguko kusanga amenshi yasuma nelyo ukupooso busali mu nshila isuma.

Ifyalo ifikankaala lintu fyalolenkana no kucepelwa amenshi, ilingi line filabomba fye bwino mu kusange ndalama sha kubomfya ukufuma mu bwafya bukalamba. Balakuula ifishiba, balabomfya ukulamuka kwa kubomfya fimashini ku kubwesha amenshi yamo yene ukuti yawame, nelyo fye ukufumyamo mucele mu menshi ya muli bemba. Ifyalo ifipiina te kuti ficiteko ifyo. Ilingi cintu bengasoobolapo fye ukucita kulembelela fye amenshi ayasuma, ico icingacilikila ubuyantanshi no kubwesesha ubulimi pa nshi, nelyo ukubomfyako na kabili amenshi yamo yene ayabulo kubikamo umuti, icisalanganya amalwele. Ilyo ukulefwaikwa amenshi kulefulilako mpanga yonse, e lyo ku ntanshi kulemoneka ukuti amenshi yakacepa nga nshi.

Imyaka Ikumi iye Subilo

Pa November 10, 1980, icilye ca United Nations General Assembly calandile mu kutakisha pa lwa “Myaka Ikumi iya Kupeela Amenshi ya Kunwa no Kucingilila Ubumi ku Busali” iileisa. Icilye cabilishe ukuti ubuyo, bwali bwa kuti ukufika mu mwaka wa 1990, abantu bonse aba mu fyalo fipiina baali no kupayanishiwilwa mu kwanguka amenshi yasuma ne nshila sha kucingilila ubumi ku busali. Ukufika pa mpela ya ilya myaka ikumi, amadola mupepi na mabilioni 134 yali nayapooswa pa kuletela abantu ukucila pali bilioni umo amenshi ayasuma ne nshila sha kucingilila ubumi ku busali ku bantu ukucila pa mamilioni 750—icali kubombesha ukwine kwine.

Nangu cibe fyo, uku kutunguluka kwalipumfyanishiwa pa mulandu wa kufulilako kwa bwingi bwa bantu amamilioni 800 mu fyalo fipiina. Muli fyo, ilyo calefika mu 1990, kwasheleko abantu ukucila pali bilioni umo abashakweteko amenshi yasuma ne nshila shalinga isha kucingilila ubumi ku busali. Ubu bwafya bwamoneke ngo bwalebwekeshapo cintu namfumu asosele kuli Alice mu lyashi lya baice ilitila Through the Looking-Glass ukuti: “Wamona, cifwaya ukubutukisha na maka yobe yonse, pa kuti ube pantu uli. Nga ulefwaya ukucilapo ube pambi, ninshi ufwile ukubutuka imiku ibili ukucila pa fintu ulebutuka!”

Ukutula mu 1990, ukulunduluka konse fye ukwa kufwayo kuwamyako imikalile ya bashaba na menshi ne nshila sha kucingililamo ubumi ku busali, ukulingana ne cipani ca WHO, “takwalondoloka.” Sandra Postel, lintu aali inkonkani ku mukalamba wa fya kusapikasapika pa Worldwatch Institute, alembele ati: “Calitwalilila ukuba cilubo cabipisha ica mibele ukuti abantu amabilioni 1.2 ilyo banwa amenshi balaisansalika ku malwele nelyo ku mfwa. Umulandu tauli wa kuti amenshi yalicepa nelyo ukupelebela kwa kulamuka mu kubomfya fimashini lelo caba kukanakakililwako kwa ba mu bwikashi na ba mu mapolitiki ukwikusha fintu abapiina bakabila. Calipimwa ifyo kuti casenda amadola na yambi amabilioni 36 pa mwaka, pa kuletela abantunse bonse ifintu ifyo abengi aba ifwe tubomfya ukwabulo kupoosako na mano—pamo nga amenshi ya kunwa ayasuma ne nshila shisuma isha kucingililamo ubumi ku busali, isho ndalama kuti shaba mupepi na maperesenti yane aya ndalama shintu icalo conse cipoosa pa fyanso.”

Ilyo Abekashi Balefulilako, Balefwaya na Menshi Yafulilako

Icakusha ubwafya bwa menshi ukukanayananishiwa mu mulinganya caba bwafya bwa cibili ubwa kuti: Ilyo abekashi balefulilako, no kufwaisha kwabo ukwa menshi kulakulilako. Imilokele ya mfula mwi sonde lyonse iba fye mupepi na filya fine iba lyonse, lelo impendwa ya bekashi ilanininako. Ukubomfya amenshi kwalikulilako nangu fye imiku ibili muli uno mwanda wa myaka, kabili bamo bapime fyo kuti na kabili kwakulilako imiku ibili mu myaka na imbi 20 iili no kukonkapo.

Kwena, ukufula kwa bantu takupilibula ukufusha fye amenshi ya kunwa lelo ne fya kulya fyafulilako. Ubulimi bwa fya kulya, na bo, butwalilila fye ukufwaya amenshi yafulilako. Ubulimi, nangu cibe fyo, bufwile ukutangana na maindastri na yo ayabomfyako amenshi e lyo na bantu umo umo. Ilyo imisumba ne fifulo fya maindastri filetanunuka, ubulimi ilingi e bulelekeleshiwa. Kasapika umo aipwishe ati: “Nomba ifya kulya fikafuma kwi? Ni shani fintu twingaliisha abantu amabilioni 10 lintu tulefilwa ukuliisha amabilioni yasano kabili ubulimi na bo tulebupoka amenshi?”

Ukufulilako kwa bekashi kucitika sana mu fyalo ifipiina, uko kale kale amenshi yaba aya ncepela. Ku ca bulanda, ifyo fyalo fyalicepelwa maka ya kubomba no bwafya bwa menshi mu fya ndalama na mu fibombelo fya bamashini.

Ukukowela

Ukusansha ku kucepelwa kwa menshi no kufulilako kwa bekashi abafwaya amenshi yafulilako, kuli ubwafya bumbi ubwayampanako ubwalenga butatu: ukukowela. Baibolo ilanda pa lwa “mulonga wa menshi ya Mweo,” lelo imimane ingi ilelo yaba mimana ya mfwa. (Ukusokolola 22:1) Ukulingana no kupimununa kumo, amenshi ya fiko—ayafuma mu mayanda na mu maindastri—ayapongolokela mu mimana ya mwi sonde lyonse cila mwaka yafika ku ma kyubiki amakilomita 450. Imimane ingi no tumilonga fyalikowela ukufika fye na ku ntulo.

Mu fyalo ifipiina, ubusali ubutuntulu bwalikowesha mupepi no mumana onse fye uukalamba. Ukufwailisha pa mimana ikalamba 200 iya mu Russia kwalangile ukuti mu mimana 10, imimana 8 yalikoweshiwa ku tushishi utwingi nga nshi ututandanya amalwele. Imimana na pa nshi apasangwa amenshi mu fyalo ifyaya sana pa ntanshi, ilintu kwena tafyabamo busali bwa mu fimbusu, fyalikoweshiwa ku fya miti miti ifyabamo sumu, ukusanshako ne fya kukowesha ififuma ku mifundo iyo babomfya ku bulimi. Mupepi fye na mu mbali shonse ishe sonde, ifyalo fyabela mu lulamba lwa babemba filafumfumwina ubusali ubutuntulu umwaeluka ku namba sha fyalo fyabo, ukukowesha icabipisha inamba sha musensenga.

Muli fyo, ukukowela kwa menshi bwafya bwa mu calo conse. Ukusupawila iyi mibele yonse, akatabo akalembelwe ne cipani ca Audubon Society aka kuti Water: The Essential Resource kalondolwele ukuti: “Icakaniko cimo muli fitatu ifya mutundu wa muntu balecucutika mu kuba lyonse abalwalilila no kunakuka pa mulandu wa menshi ya fiko; icakaniko cimbi ica muli fitatu ciletiinishiwa ku fya miti miti ifipongolwelwa mu menshi ifya kuti tatwishibe na malwele fikaletako.”

Amenshi Yabipa Yaleta Malwele

Lintu Dede, uulumbwilwe mu kubangilila, atile “ukucepelwa amenshi e kuletwipaya,” alesosa fye mu mampalanya. Lelo, ukubulisha amenshi yasanguluka, ayasuma, kulepaya mu cine cine. Kuli wene na ku mamilioni yambi ukupala wene, tapali ico bengacita kano ukubomfya fye amenshi ukufuma mu tumilonga na mu mimana, ifyaba kwati fye mwa kupishisho busali umwacenama. Te kuti tupape ukuti, ukulingana ne cipani ca WHO, pa masekondi yonse 8 umwana umo alafwa ku bulwele ubufuma ku menshi!

Mu fyalo ifipiina, ukulingana na magazini wa World Watch, amaperesenti 80 aya malwele yonse yasalanganishiwa ku kunwa amenshi ya fiko. Utushishi tulenga amalwele utwenda mu menshi e lyo no kukowela filepaya abantu amamilioni 25 cila mwaka.

Amalwele ayepaya ayayampana ku menshi—ukusanshako na malwele ya mu nda, cholera, na typhoid—yepaya abantu ukucilisha mu Ncende shakabisha. Lelo, amalwele ya mu menshi tayapelela fye ku fyalo ifipiina. Mu 1993, mu United States, abantu 400,000 balilwele mu Milwaukee, Wisconsin, pa numa ya kunwa amenshi ya ku mipompi ayakwetemo akashishi akashaleumfwa muti wa chlorine. Mu mwaka umo wine, utushishi twabipisha twalingile mu matanki ya menshi aya mu misumba imbi iya mu United States—e kuti ni mu Washington, D.C.; New York City; na Cabool, Missouri—ukulenga abekashi ukulaipikako amenshi ayalefuma ku mipompi.

Imimana Iibomfiwa na Bengi

Amafya yayampana ku kucepelwa amenshi, ifilefwaya ubwingi bwa bantu, no kukowela ukuletungulula ku malwele fyonse e fintu ifitungulula ku kukanshika no kushenkana. Na kuba, amenshi te cintu ca busambashi. Politishani umo ku Spain uwaleshashala no bwafya bwa menshi asosele ati: “Takuli na kabili kulwishanya ne fya bunonshi, lelo bulwi bwa kufwaya ukupusunsuka.”

Apakuliile ukushenkana ni pa kubomfyako amenshi ayafuma mu mimana. Ukulingana na Peter Gleick, kasapika wa mu United States, amaperesenti 40 aya bekashi ba pe sonde bekala mu ncende shafonka isha mimana 250 iyo ifyalo fyafulilako filwila amenshi ya iko. Umumana wa Brahmaputra, Indus, Mekong, Niger, Nile, na Tigris umo umo walipita mu fyalo ifingi—ifyalo ifingafwaya ukufumya muli yene amenshi ayengi ukufika pantu fingapesha. Kale kale kwaliba no kukangana.

Ilyo ukufwaisha amenshi kulekulilako, ukukanshika kwa musango yo kuti kwakulilako. Inkonkani ya mukalamba wa mu cipani ce Banki lya Calo Conse icilolekesha pa Buyantanshi Ubushingonaula Ifilengwa na Lesa asobela ati: “Inkondo ishingi isha muli uno mwanda wa myaka baalelwila amafuta, lelo inkondo sha mu mwanda wa myaka uuleisa bakalalwila amenshi.”

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 27]

Ifyo Itoni lya Menshi Lyenda

Natukonke monse umwenda itoni fye limo ilya menshi mu lwendo lwa liko ulushiputuka. Ifikope ifikonkene pano, ifikwete amanambala ayali pa mashiwi yalembelwe, filelanga imo fye iya myanda mishila iya nshila umwingapita itoni limo ilya menshi pa kubwekeshapo kuya kuntu lyafumine.—Yobo 36:27; Lukala Milandu 1:7.

Twalatendekela pa kwima kwa liko pali bemba, ilyo amaka ya kasuba yayandulula menshi. (1) Itoni lyaima mpaka fye lyafika na ku mamita amakana ayengi mu muulu. (2) Nomba, kwailunda na matoni yambi ukupanga imata linono ilya menshi. Ilyo imata lyasendwa no mwela imyanda ya bakilomita. Mu kupita kwa nshita, imata lyaanduluka, kabili itoni lyaima na kabili mpaka na mu kupelako, lyalundana ne cimata ca mfula icikalamba eyefilya ica kuti kuti capona pa nshi. (3) Icimata ca mfula calokela pa kapili capamo ne fimata fimbi; amenshi yakunkulukila mu mulonga. (4)

Lyene impombo yanwa muli uyo mulonga, yasenda mu mubili wa iko lilye toni lyesu. (5) Pa numa ya maawala yanono impombo yaitilila, kabili lilye toni lyaingila pa nshi apo liya ku kupokelelwa ku mishila ya cimuti. (6) Ukufuma apo, itoni lyaenda ukunina ico cimuti na mu kupelako lyayanduluka ku kasuba lyafuma mu mabula ukuya mu mwela. (7) Nga fintu caciba pa kabala ntanshi, lyasensenunwa ukuya mu muulu ku kwafwilisha ukupanga imata na limbi linono ilya menshi. Imata lyaselela pamo no mwela mpaka fye lyailunda kwi kumbi lya mfula ilyafitula, ilyatikama. (8) Itoni lyesu lyalokela pamo ne mfula na kabili, lelo apa pena lyafika mu mumana uwalisenda ukulitwala kuli bemba mukalamba. (9) Mulya, pambi likapoosamo amakana ya myaka pa kuti likafike pali bemba, likaanduluke ku kasuba, no kusendwa mu mwela na kabili. (10)

Uku kushinguluka takupwa: Amenshi yalanduluka ku kasuba ukufuma muli babemba, yapita pa mulundu, yaloka nge mfula, no kukunkulukila na kabili muli babemba. Amenshi ilyo yalecite fyo, yalatungilila ubumi bonse pe sonde.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 29]

Ifili Amapange

Ukukuula ifitesheni ifya kufumishako mucele waba mu menshi. Ifi filafumya umucele mu menshi ya muli babemba. Ilingi line ici cicitwa pa kupompela amenshi mu ncende umwa kuti mulepita no mwela, umo bayakafya ukufikila yabila. Amenshi yalaanduluka kabili ayaleanduluka balayalosha kumbi, pa kuti kushale fye amabwe ya mucele. Iyi mibombele yalikoso mutengo, ica kuti ifyalo ifipiina ifingi tafingakumanisha ifipooswa.

Ukusungulula amenshi makaasa ayeleela muli babemba. Basayantisti bamo basumino kuti amenshi makaasa ayalundumana, umo mwaba amenshi ayasanguluka, ayasuma, kuti yatintwa na mato ukufuma ku Antarctic no kwisasungululwa pa kupeela amenshi ku fyalo fyaba umwauma ifya mu Ciputulwa ce sonde ica ku Kapinda ka Kuso. Ubwafya bumo bwa kuti: Mupepi na hafu amenshi makaasa kuti yasungulukila pali bemba ilyo tabalafisha kuntu baleyatwala.

Ukufumya amenshi mu mabwe. Aya mabwe yalikwatamo amenshi mu mushili. Muli aya mabwe, kuti bapompa amenshi, nangu fye ni mu fiswebebe fyaumisha. Lelo ukufumya aya menshi kwalyumo mutengo kabili kulalenga amenshi ukuya sana pa nshi pa kuyasanga. Pambi apo cabipila ni apa: Aya mabwe ayengi yabumbululwa cipya cipya panono panono fye—e lyo yamo yena, tayabumbululwa no kubumbululwa nakalya.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]

Icikope: Mora, Godo-Foto

[Ifikope pe bula 25]

Ukutapa amenshi kuti kwasenda amaawala yane cila bushiku

[Ifikope pe bula 28]

Mupepi na makyubiki amakilomita 450 aya menshi ya fiko yalapongolokela mu mimana cila mwaka