Ifyo Inkondo Icululusha Abana
BUMO ubwa mbuli shishaifulila mu Sierra Leone, bwacitikeko ku kwamba kwa 1995. Ilyo ubulwi bwapwile, Tenneh uwa myaka ine, uwafwililwe abafyashi muli ubu bwine bulwi, ashilwe mpondo. Icipoolopoolo calashile mu mutwe wakwe, lubali ku linso lya ku kulyo, kabili kwaliko isakamika lya kuti icipoolopoolo kuti caletako ubulwele ubwali no kwambukila bongobongo no kumwipaya.
Pa numa ya myeshi 16, abaupana babili abena Britain basukile basenda Tenneh ku England mu ndeke ku kuyamundapa. Badokota balepula bafumishe icipoolopoolo, kabili abantu balitemenwe ukumfwa ukuti opareshoni yaendele fye bwino, ukuti umwaice alipusushiwe. Lelo, insansa shasangwike ubulanda pa kumfwa ukuti Tenneh aali fye mwana wa nshiwa ushalekabila ukupika nangu panono.
Ifyo Ifyanso, Insala, na Malwele Fyambukila Abaice
Nangu cingati Tenneh apikilwe mu kukanaishiba, abacaice abengi tabapikwa mu kukanaishiba lelo ni ku mufulo fye. Lintu kwaimako ifikansa fya mishobo, tacipwila fye mu kwipaya abakalamba; abana ba balwani bamonwa nga bakesaba abalwani. Uulondolola amapolitiki mu Rwanda asosele pa mulabasa mu 1994 ati: “Nga mulefwaya ukukufya bakoswe abakulu, mufwile ukukufya bakoswe abanono.”
Nangu cibe fyo, abacaice abengi abepaiwa mu nkondo tabafwa ku mabomba nelyo ifipoolopoolo lelo bafwa ku nsala na ku malwele. Ku ca kumwenako, mu mbuli sha mu Afrika ukubulwa ifya kulya no muti kwalipaya abantu imiku mupepi na 20 ukucila abafwa mu nkondo. Ukucilikila ukuti ififwaikwa sana mu bumi fifika ku bantu e mucenjelo wa mu nkondo uubomfiwa nga nshi pali ndakai. Abashilika balipoosa utupata tushaifulila mu ncende shingi isha kulimamo ifya kulya, balyonaula amatala ne mipaipi ya menshi, no kupokolola ifya kulya fya kukumbusuka. Na kabili balibongolola ifipatala, ukutamfya badokota.
Abacaice e baculilamo sana mu micenjelo ya musango yo. Ku ca kumwenako, pa kati ka 1980 na 1988, abacaice abafwile pa mulandu wa mafya yaletelweko ne nkondo bafikile kuli 330,000 mu Angola e lyo mu Mozambique baali 490,000.
Ababula Amayanda, Ababula Ulupwa
Inkondo ilenga ukuti kubeko abana ba nshiiwa pantu ipaya abafyashi, lelo na kabili ilacite co pa kupasanganya indupwa. Mwi sonde lyonse, abantu bonse pamo amamilioni mupepi na 53 balifulumuka ku sha myabo pa kutiine nkondo. E kuti pa bantu 115 aba pano isonde umo alifulumuka! Mupepi na hafu pali aba bacaice. Muli katubutuke, ilingi line abana balapaatulwako ku bafyashi.
Pa mulandu wa nkondo ya mu Rwanda, abacaice 114,000 balipaatwilweko ku bafyashi babo ilyo umwaka wa 1994 walepwa. Ukulingana no kufwailisha kwa mu 1995, umo pa bana basano mu Angola na o alilufya abafyashi. Abana abengi, maka maka abanono sana, umwenso baba na o pa kukanaba na bafyashi ulabipisha ukucila fye no mwenso wa nkondo ine.
Ukwipaiwa ku Tupata
Mwi sonde lyonse abacaice abengi bacita nga baya ku kwangala, ku kukumba ifitekwa, ku kutebe nkuni, nelyo ku kulima, awe kumfwa fye ati nabepaiwa ku tupata. Utupata twipaya abantu 800 cila mweshi. Mu fyalo 64 mwaba utupata amamilioni mupepi na 110 utwashiikwa mu mushili. Mu Cambodia mweka mwashiikwa utupata twa musango yo amamilioni mupepi na 7, tubili pa mwana umo umo.
Ifyalo ukucila pali 40 filapanga imisango ya tupata mupepi na 340 utwapusanapusana nga nshi mu bukulu ne mimonekele. Tumo tumoneka kwati mabwe, tumbi kwati finanashi, e lyo tumbi twena kwati fipelebesha fyakatapakatapa ifyo baponesha pa mushili ukufuma mu ndeke ya pakapaka, ukwabulo ukuti tupuulike. Amalipoti yalangilila ukuti utupata tumo, utwapala ifya kwangasha, twalibikwa mupepi na masukulu ne fibansa uko abanakashi na bana bengatumona.
Pa kupanga akapata kamo cisenda fye indalama badola mupepi na batatu, lelo pa kusanga no kufumuna akapata mu mushili cisenda badola 300 ukufika kuli 1,000. Mu 1993 utupata mupepi na 100,000 twalifumishiwe, lelo utupata amamilioni yabili tumbi twalishiikilwe. Tonse kuti twalila inshita iili yonse, tatusala umushilika nelyo umwana, tatwaishiba ifipangano fya mutende, kabili tulakwata amaka ya kupuulika pa myaka ukufika kuli 50.
Mu May 1996, ilyo papitile imyaka ibili ya kulanshanya mu Geneva, Switzerland, abasangilwe ku kulanshanya kwa United Nations balifililwe ukuti babinde utupata mwi sonde lyonse. Nangu cingati balibindile imisango imo iya tupata no kubikako amakambisho pa fya kubomfya imisango imbi, takwakabe ukulanshanya kwa kubinda utupata, ukubindila umuku wa limo ukufikila ilyo kukabako ukulanshanya kumbi ukwa United Nations, mu 2001. Pali ino nshita, utupata nakalimo kuti twaipaya abantu 50,000 no kulemanika 80,000. Abengi bakaba bacaice.
Ukulungulusha no Kwikata Kama
Mu mbuli sha nomba line abacaice balilungulushiwa, ku kukanda abafyashi babo nelyo ukuti abana basokololeko ifyebo fimo pa lwa bafyashi babo. Limo limo, ilyo kuli inkondo takuba na mulandu wine wine uwa kulungulushisha abana na muli fyo bacite co nge cangalo fye.
Ukupatikisha ukwampana kwa bwamba, ukusanshako ukwikata kama, fyaliseeka mu nkondo. Mu nkondo yali ku Balkans, cali cipoope ukucenda abakashana abapungwe pa kuti bengafyala abana ba balwani babo. Mu kupalako, mu Rwanda abashilika baleikata kama ku kulekanya indupwa. Mu kusansa kumo mupepi no mukashana umupungwe uuli onse uwapusunswike ukusansa kwa bashilika alicendelwe. Abakashana abengi abaimite balikeenwe ku ndupwa shabo na mu bwikashi. Abakashana bamo balipoosele abana babo; bambi baliipeye.
Ukucululuka lwa mu Nkuntu
Mu nkondo abana balapita mu fintu ifyabipisha ukucila pa filooto fyabipisha ifyo abakalamba abengi balotako. Ku ca kumwenako, ku Sarajevo, ukufwailisha pa bana 1,505 kwalangile ukuti mupepi na bonse balifikilwepo ne minshinga. Ukucila pali hafu balipikilwepo, e lyo babili pali batatu baali mu mibele iyo baleenekela ukwipaiwa.
Ukufwailisha pa bana ba ku Rwanda 3,000 kwasangile ukuti amaperesenti 95 balimweneko ulukaakala no kwipayaulula mu nshita ya nkondo kabili ukuti amaperesenti mupepi na 80 balilufishe balupwa. Umo pali batatu aliketwepo kama nelyo ukucendwa kabili umo pali batatu alimweneko abana bambi uko baleipaya nelyo ukupuma abantu. Ifintu fya musango yo filacusha imintontonkanya ne mitima ya bacaice. Lipoti pa lwa bana bacushiwa ukufuma ku yali kale Yugoslavia yatile: “Tabalaba ifyacitike . . . icilenga ukuti baletulumuka nga nshi, ilyo bebukisha filya fintu, ifya kutiinya, ukukanacingililwa kabili ifya kukalifya.” Pa numa ya kwipayaulula kwa mu Rwanda, uwasambilila ifya mintontonkanya uwa ku National Trauma Recovery Centre atile: “Ifishibilo fimo mu bacaice fiba filooto fya kutulumusha, ukufilwa ukutontomesha, ukupopomenwa no kupelelwa.”
Ni Shani Fintu Abana Bengafwiwa?
Abasapika abengi basumina ukuti ifya kucululusha tafifumapo lintu abana basungila fye ifyo baleyumfwa ne fyo baleibukisha. Ilingi line ukundapa kutendeka lintu umwana alolenkana ne fibukisho fyabipa ukupitila mu kulanda ku mukalamba uulangulukilako kabili uwaishiba ukumweba ifyacitike. Umubomfi wa calo ku West Africa atile: “Ica kwaafwa cimo icikalamba kulenga abana bali na mafya ukupongolola ifili ku mikoshi yabo.”
Ica kwaafwa na cimbi icacindama mu kwilululako inkuntu kwikatana kwakosa no kutungilila kwa lupwa no bwikashi. Ukupala abana bonse, ifinakabupalu fya nkondo filakabila ukutemwa, ukulangulukilako, ne cililishi. Lelo, bushe kwalibako umulandu wa kusumina ukuti isubilo e ko lyaba ilya kuti abana bonse bakaipakisha inshita ya ku ntanshi iishaiwamina?
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 8]
Calemoneka Kwati Mupila
Mu Laos umukashana na ndume yakwe baleeya ku kuliisha imboo ya ku menshi. Umukashana amwene icintu mu cilindi icamoneke kwati mupila. Alicibulile no kupoosela ndume yakwe. Caliponene no kupuulika, ukwipaya kalume apo pene.
[Akabokoshi pe bula 9]
Ca Kumwenako fye Cimo pa Makana na Makana
Ilyo inkondo yatendeke ku mwabo mu Angola, Maria, umwana wa nshiiwa uwa myaka 12, alicendelwe no kwimita. Ilyo inkondo yakosele, Maria alifulumwike, ukwenda bakilomita 300 ukuyafwaya ukwali umutende, uko ailefika apo balesungila abana balufya abafyashi. Pa mulandu wa kuti aali umunono nga nshi, alikomenwe ifumo bwangu bwangu, ukucula sana pa kupaapa umwana uushakumenye myeshi. Akanya kaikele fye imilungu ibili. Maria afwile umulungu wakonkelepo. Maria ali ca kumwenako fye cimo ica makana na makana aya bana abalungulushiwa no kucendwa mu nkondo sha nomba line.
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 9]
Imintontonkanya Yacushiwa ne Mitima
Ifyo abana ilingi line bambukilwa ne nkondo calilangililwa bwino bwino na Shabana uwa myaka 8, uwa ku India. Amwene ibungwe uko lilepuma bawishi ukubapumina imfwila e lyo pa numa ukuputula banyina umutwe. Umuntontonkanya wakwe no mutima fyalifulunganishiwa, tafwaya ukulandapo pa cacitike. Mwi shiwi lyatalalila, uwabula no kukuntukilwa atila: “Nshifuluka abafyashi bandi, nshibatontonkanyanapo.”