Natulande pa lwa Miceele

TE MULANDU no ko mwikala na untu mwaba, imiceele ilamukuma. Ubo bushiku nga kulemoneka kwati kwalakaba kabili kalabala sana, mulafwala ifyayanguka. Nga nakutalala, mulafwala ijaketi ne cisote. Nga kuli imfula? Mulasenda umwamfuli.

Limo limo, imiceele ilatuwamina; limbi, taituwamina. Limo limo, ilepaya nga yaishila mu fikuuku, muli kankungwe, mu filala, mu myela iitwa ukuti blizzards, nelyo iitwa ukuti monsoons. Nangu mulefwaya nelyo tamulefwaya, mukalifiwe nelyo musuuleko, imiceele lyonse ilabako, ilambukila ubumi bwesu ukutula pa bushiku twafyelwe ukufikila ilyo tukafwa.

Umo alandilepo mu mipuulwe ukuti: “Bonse balailishanya pa lwa miceele, lelo takwaba abacitapo cimo ku kuilungika.” Ca cine, lyonse camoneka kwati imiceele yalitwansha ukuyaalula mu nshila iili yonse. Nangu ni fyo, iciseekele ca kuti, basayantisti abengi pali ndakai tabasumine co. Basosa abati ukufutumwina umwela wa carbon dioxide ne myela imbi mu muulu kulealula imibele yakokwesha iya miceele yesu.

Ukulingana ne ncenshi, bushe uku kwaluka kuleisa kukaba shani? Nakalimo ukwingafuma icasuko cashininkishiwa sana ni kuli The Intergovernmental Panel on Climate Change, (IPCC), akabungwe akashintilila pa filanda incenshi ukucila pali 2,500 abasambilila ifya miceele, ifya bunonshi, ne shaishibisha ukuceeceeta amasanso ishafuma mu fyalo 80. Mu bulondoloshi bwabo ubwa mu 1995, aba mu IPCC basondwelele ukuti imiceele ye sonde ileya ilekabilako. Mu myaka 100 iileisa, nga ca kuti imiceele yatwalilila ukube fi fine, ukukaba kuti kwalundwako ukufika ku madigri 3.5 Celsius.

Ilintu ukulundwako kwa madigri ayanono pambi te kuti kumoneke ukukalamba ica kuti kwasakamika, ukwaluka kunono mu kukaba kwa miceele ye sonde kuti kwabo kwa busanso. Ifyakonkapo e fyo abengi batunganya ukucitika mu myaka 100 iileisa.

Ukucishamo ukutalala no kukaba ukwa mu citungu. Mu ncende shimo, ifilala kuti fyatantalilako, ilyo mumbi, imfula kuti yalokesha. Icikuuku na bamulamba kuti fyabipilako nga nshi, ifikuuku kuti fyacililako ukonaula. Nangu line amamilioni kale kale balafwa kuli bamulamba ne cipowe, ukukaba kwe sonde kuti kwalenge mfwa ukufulilako.

Ukufulilako kwa busanso ku bumi. Ukulwala ne mfwa ifilengwa no kukaba kuti fyafulilako. Ukulingana na kabungwe ka World Health Organization, ukukaba kwe sonde kuti kwalenga utushishi tuleta amalwele ya mu ncende shakaba pamo nga malaria na dengue ukusalanganina mu ncende shimbi. Ukulundapo, ukucepelako kwa menshi yasuma pa mulandu wa kwalukaaluka kwa milokele ya mfula ne mfula yabuuta ukwa mu citungu cimo kuti kwalenga amalwele yamo no tushishi ifya mu menshi na mu fya kulya ukufula.

Incende sha kwikalamo ifilengwa na Lesa shilesanswa. Impanga na malungu, ifisuusa umwela wesu na menshi, kuti fyaonaulwa ku kukaba kwacililako no kwalukaaluka mu milokele ya mfula. Ukocaoca impanga kuti kwafula kabili kuti kwabipilako

Ukufula kwa menshi ya muli babemba. Abekala mu ncende isha ku lulamba kuti bapatikishiwa ukukuuka kano fye nga ca kuti bapoosapo indalama shishaifulila ku kucilikila amenshi ya muli bemba ukukanasalangana. Ifishi fimo kuti fyaibishiwa umupwilapo.

Bushe ifya kutiinya fya musango yo fyalishininkishiwa? Bushe imiceele ye sonde ileya ilekabilako? Nga ilekabilako, bushe abantunse kuti bapeelwa umulandu? Apo ifingi fili mu busanso, tacingapapusha ukuti incenshi shilelanshanya ifi fipusho na maka. Ifipande fibili ifikonkelepo fyalabebeta imilandu imo iibimbilwemo no kwasuka icipusho ca nampo nga tufwile ukusakamikwa pa lwa nshita ya ku ntanshi iya planeti wesu.