Ukulama Umwenso Wacishamo uwa Bantu

Dokota Chris Sletten atila: “Icakatamisha ico abakwata umwenso wacishamo uwa bantu balingile ukwibukisha ca kuti umwenso wacishamo ulondapwa. Te cintu ico balingile ukutwalilila ukucululuka na co.”

KU CA nsansa, abengi abakwata umwenso wacishamo uwa bantu balyafwiwa ukucefyanyako ukusakamikwa no kutendeka ukuba mu mibele baletiina pa myake ingi. Nga ca kuti mwalikwata umwenso wacishamo uwa bantu, cetekeleni ukuti na imwe bene kuti mwaishiba inshila shisuma ku kwikala no bu bwafya. Pa kucite co, mukakabila ukubombela pa (1) fishibilo fya ku mubili, (2) ifyo mwasumina pa lwa mibele mutiina, (3) ne ncitilo isho umwenso wenu uletako.

Ifishinte fya Baibolo kuti fyaafwa. Ca cine, Icebo ca kwa Lesa te citabo ca fya miti, kabili tacalumbulapo amashiwi ya kuti “umwenso wacishamo uwa bantu.” Lelo, Baibolo kuti yamwaafwa “ukusunga amano no bupanda” ilyo mulebombela pa fyo mutiina.—Amapinda 3:21; Esaya 48:17.

Ukulama Ifishibilo Fyenu

Ifishibilo fimoneka ifya wakwata umwenso wacishamo uwa bantu filapusana ku muntu no muntu. Bushe umubili wenu wankulako shani ilyo mulepalamina ku mibele mutiina? Bushe iminwe yenu ilatutuma? Bushe umutima wenu ulakubauka? Bushe mu mala mulakalipa? Bushe mulapiba, nelyo bushe amate mu kanwa yalapwa?

Ca cine, te cisuma ukulanguluka pa lwa kupiba, ukubulubuusa, nelyo ukututuma pa bantu. Lelo ukusakamikwa pa fyalacitika te kuti kumwaafwe. Mu kulinga Yesu aipwishe ukuti: “Bushe ni ani pali imwe uwingalundapo umukono umo pa ciimo cakwe pa kusakamikwa?” (Mateo 6:27; Linganyeniko Amapinda 12:25.) Cine cine, ukulatontonkanya pa fishibilo fyenu na pa fyo bambi bengatontonkanya pali fyene kulenga fye ifintu ukubipilako. The Harvard Mental Health Letter isosa ukuti: “Ukutontonkanya ifyo bambi balamona ukuti baletiina kulenga abakwata umwenso wacishamo uwa bantu ukucilapo ukusakamikwa. Batendeka ukwenekela ukuti balalufyanya—ukwenekela kubalenga ukutulumushiwa lintu baba mu mibele batiina.”

Kuti mwalenga ifishibilo fyenu ukukanamonekesha ukupitila mu kupeema panono panono. (Moneni umukululo “Mulepoosa Amano ku Mipeemene Yenu!”) Na kabili ukutukusho mubili lyonse no koololako imicincili filaafwa. (1 Timote 4:8) Na kabili kuti mwakabila ukwalula imikaliile yenu. Ku ca kumwenako, Baibolo ifunda ukuti: “Ulupi lumo ulwa kutusha lusuma ukucile ndupi shibili isha kucucutika no kufuluko mwela.” (Lukala Milandu 4:6) E co mufwile muletushako mu kulinga. Mu kulundapo, mulepoosa amano ku miliile yenu. Mulelya nge nshita ya kulya yafika kabili mwilalya inshita iili yonse. Kuti capinda no kucefyanyako caffeine, icingaba ca kubalilapo ku kulenga mulesakamikwa.

Pali fyonse, mufwile ukutekanya. (Lukala Milandu 7:8) Ibumba limo ilya badokota lishimika ukuti: “Mu kuya kwa nshita, mukamona ukuti, nangu cingati mwakulasakamikwa nga muli pa bantu, ifishibilo fya mubili wenu tafyakulamonekesha. Icacindamisha ca kuti, ukupitila mu kubombelapo, mukacililako ukuicetekela, kabili mukaba abaipekanya ukusangwa pa bantu nangu cingati mulatiina ukucite co.”

Ukuceeceeta Ifyo Mutontonkanya pa Mwenso Wacishamo uo Mwakwata

Cashimikwo kuti umuntu te kuti ayumfwe mu nshila imo ukwabula intanshi ukutontonkanyapo. Ici e cicitika ku bakwata umwenso wacishamo uwa bantu. E co, ku kulenga ifishibilo fyenu ukukanamonekesha, mu kakabila ukuceeceeta ‘amatontonkanyo yasakamika’ aya mulenga ukulangilila ukuti muli no mwenso.—Ilumbo 94:19.

Incenshi shimo shisosa ukuti umwenso wacishamo uwa bantu waba kutiina ukusuulwa. Ku ca kumwenako, ilyo alekokoloka na bambi, uwakwata umwenso wacishamo uwa bantu kuti aleisosha ukuti, ‘Ndemoneka fye umuwelewele. Abantu bafwile nabamona ukuti nshilingile ukuba kuno. Ninjishibo kuti bonse balenseka.’ Tracy, uwakwata umwenso wacishamo uwa bantu e fyo aleyumfwa. Nangu cibe fyo, mu kuya kwa nshita, aliceeceetele ifyo asumine. Aishileishiba ukuti abantu balikwata ifya kucita fyacindamapo ukucila ukumuceeceeta. Tracy asondwelela ukuti: “Nangu cingati nasosa icintu ca kutendusha, bushe e co umuntu umbi engansuulilapo?”

Ukupala Tracy, kuti mwakabila ukucimfya ukutontonkanya kwalubana pa lwa kuti bambi balamusuula ilyo muli pa bantu. Bushe paliba umulandu wine wine uwa kusuminina ifyo abantu kuti bakalifiwa nga ca kuti ifyo mutiina fyacitika? Nangu cingati bamo bakalifiwa, bushe e mulandu mufwile ukusondwelelapo ifyo te kuti mushipikishe ubo bwafya? Bushe imimwene ya umo ilamwalula? Mano mano Baibolo ifunda ukuti: “Wibika mutima obe ku fyebo fyonse ifyo abantu basosa.”—Lukala Milandu 7:21.

Ibumba limo ilya badokota balelemba pa lwa mwenso wacishamo uwa bantu lyatile: “Amafya yalabako lintu abantu bayangwa sana ku kusuulwa kushingasengaukwa uko umo apitamo mu bumi. Ukusuulwa kuti kwalenga sana insoni. Kulakalifya. Lelo takufwile ukumufuupula. Te kuti cibe kayofi kano mwalenga ukuti cibe ifyo fine.”

Baibolo itwafwa ukuimona mu nshila ya cine cine. Isosa ukuti: “Bonse tuipununa apengi.” (Yakobo 3:2) Bonse tatwapwililika kabili inshita shimo tupita mu museebanya wisako pa mulandu wa kukanapwililika. Ukutesekeshe ci kutwaafwa ukumfwikisha ubunake bwa bambi, kabili kukoselesha bambi ukumfwikisha ubunake bwesu. Te mulandu ne cili conse, Abena Kristu balishiba ukuti ukusenaminwa kwakatama sana kwaba kusenamina kwa kwa Yehova Lesa—kabili tatonta pa filubo fyesu.—Ilumbo 103:13, 14; 130:3.

Ukubombela pa fyo Mutiina

Ku kuleka mucimfye ubulwi bwenu ubwa mwenso wacishamo uwa bantu, mukakabila ukubombela pa fyo mutiina, nomba nelyo ku ntanshi. Pa kubala, ukutontonkanya pa lwa ici kuti kwa mutiinya. Ukufikila nomba, napamo mwalisengauka ukuba apali abantu nga ca kuti mulatiina. Nangu cibe fyo, ici cifwile calenga imwe ukukanaicetekela no kulundapo fye umwenso. Mu kuba no mulandu usuma, Baibolo itila: “Uwanunuka afwayo mwa kufwailo lubuli, apaataukila amano yonse.”—Amapinda 18:1.

Mu kupusanako, ukubombela pa fyo mutiina kuti kwacefyanyako amasakamika.a Dokota John R. Marshall atila: “Ilingi tukoselesha abakwata umwenso wacishamo uwa bantu abo tubombelapo—na kucilisha balya abatiina ifintu pamo ngo kulanda pa cintubwingi—ukuikoselesha ukuba mu kuteyanya kubimbamo ukubomba na bambi.”

Ukubombela pa mibele mutiina kukamulenga ukushininkisha (1) ukuti ifilubo fiseebanya te lingi filenga bambi ukumusuula kabili (2) nangu cingati kuti fyalenga bambi ukumusuula, ici te kayofi iyo. Nangu cibe fyo, muleibukisha ukuti mufwile ukutekanya ilyo mulebombelapo. Tabapola fye pa bushiku bumo, kabili tacabamo amano ukutontonkanya ukuti ifishibilo fyonse ifya mwenso wacishamo uwa bantu fikapwa. Ukulingana na Dokota Sally Winston, ubuyo bwa kundapwa, bwaba kufisuulako te kulenga ifishibilo ukupwa. Asosa ukuti nga mwafisuula filapwa nelyo ukucepelako.

Abena Kristu bakwata imifwaile ikalamba iya kucimfisha umwenso wacishamo uwa bantu. Na kuba, baebwa ukuti bafwile ‘ukwetetula umwa kucincimushanisha ku kutemwa kabili ku kubombe milimo isuma; ukukanaba abaleko kulongana.’ (AbaHebere 10:24, 25) Apo umulimo wa Bwina Kristu ubimbamo ukulanshanya na bambi, ukubombesha ku kulama umwenso wacishamo uwa bantu kuti kwamwaafwa sana ukulunduluka lwa ku mupashi. (Mateo 28:19, 20; Imilimo 2:42; 1 Abena Tesalonika 5:14) Twalilileni ukutuula uyu mulandu kuli Yehova Lesa mwi pepo, pantu kuti amupeela “ukucishamo kwa maka.” (2 Abena Korinti 4:7; 1 Yohane 5:14) Lombeni ubwafwilisho kuli Yehova pa kuti mwingakwata imimwene yalinga iya fintu bambi bamumona na pa lwa kulundulula ifingamwaafwa ku kucita ifyo afwaya.

Ca cine, amafya ya uli onse uwakwata umwenso wacishamo uwa bantu yaliibela kabili uuli onse akwata amafya yapusanako ayo apitamo na maka yapusanako pa kuti abombelepo. Bambi balaafwiwa ukupitila mu kubomfya imitubululo twalandapo. Kulaba inshita shimo ilyo ubwafwilisho bwalundwapo bukabilwa. Ku ca kumwenako, bambi baafwiwa ku muti.b Bamo baafwiwa ku ncenshi sha pa lwa muntontonkanya. Loleni! taikoselesha nelyo ukusuminisha ukundapa ukuli konse ukwa muti. Nampo nga Umwina Kristu alefwaya ukundapwa muli iyi nshila cili kupingulapo kwakwe. Nangu cibe fyo, alingile ukumona ukuti ukundapwa ukuli konse uko asalapo kuleumfwana ne fishinte fya Baibolo.

Abantu ‘Bamyumfwile imo ine nga Ifwe’

Baibolo kuti yamukoselesha sana, pantu yakwata ifya kumwenako ifya cine cine ifya bantu bacimfishe ifyalebacilikila ku kuleka bacite ifyo Lesa alefwaya. Natulanguluke pali Eliya. Pamo nga umo uwa bakasesema ba ntanshi mu Israele, alangishe ubukose twingamona ngo bwa bulesa. Lelo Baibolo itweba ukuti “Eliya ali muntu wa myumfwile imo ine nga ifwe.” (Yakobo 5:17) Na o wine aletiina no kusakamikwa.—1 Ishamfumu 19:1-4.

Umutumwa wa Bwina Kristu Paulo aile ku Korinti “mu kunaka na mu mwenso na mu kututuma ukwingi,” afwile aletwishika nga kuti acita ifili fyonse. Kabili alisuulilwe panono. Na kuba, bakakaanya bamo pa lwa kwa Paulo basosele ukuti: “Imimonekele yakwe yalitompoka, ne nsoso yakwe yabe ya fye.” Lelo, takwaba icilangilila ukuti Paulo asuminishe imimwene yalubana iya bambi ukusonga ifyo aleimona nelyo ifyo engacita.—1 Abena Korinti 2:3-5; 2 Abena Korinti 10:10.

Mose taicetekele ifyo kuti atununuka Farao, aletunga ukuti ali “uwafina akanwa kabili uwafino lulimi.” (Ukufuma 4:10) Nangu ni lintu Yehova amulaile ubwafwilisho, Mose apaapeete ukuti: “Iyo Mwe Shikulu, napaapaata tumeniko fye umbi.” (Ukufuma 4:13, Today’s English Version) Mose talemona amaka yakwe, lelo Yehova aleyamona. Alemona Mose ngo wafikapo lwa mu muntontonkanya na lwa ku mubili ku kubomba umulimo apeelwe. Nalyo line, mu kutemwa Yehova apeele Mose kaafwa. Tapatikishe Mose ukutununuka Farao eka.—Ukufuma 4:14, 15.

Yeremia na o wine aba ca kumwenako cisuma ukukuma kuli uyu mulandu. Lintu atuminwe nga kasesema wa kwa Lesa, uyu mulumendo aankwileko ukuti “Awe, mwe Shikulu Yehova! moneni nshaishiba kusosa; pantu ndi mwaice.” Amaka ya kubomba umulimo apeelwe tayali ya cifyalilwa muli Yeremia. Lelo, Yehova ali nankwe. Aafwile Yeremia ukuba “umushi we linga, kabili ku kubo lupanda lwa cela, kabili ku kube linga lya mukuba pa calo conse.”—Yeremia 1:6, 18, 19.

E co, nga ca kuti umwenso na masakamika filemucusha, mwisondwelela ukuti tamwakwata icitetekelo nelyo ukuti Yehova alimusuula. Mu kupusanako, “Yehova aba mupepi na ku baputuke misana, kabili abafunshike mitima alabapususha.”—Ilumbo 34:18.

Cine cine, ifya kumwenako fya mu Baibolo ifilandilwepo filangilila ukuti na baume bakosa aba citetekelo baaleshomboka no kuyumfwa kwa kuti tabafikapo. Nangu cingati talekabila bacite apo bashingapesha, Yehova aafwile Eliya, Paulo, Mose na Yeremia ukupwishishisha ifingi ukucila na fintu baenekele. Apantu Yehova “aliishibe mibumbilwe yesu, aibukisho kuti tuli lukungu,” cetekeleni ukuti na imwe akamwaafwa.—Ilumbo 103:14.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 24]

Mulepoosa Amano ku Mipeemene Yenu!

BAMO abakwata umwenso wacishamo uwa bantu balalenga ifishibilo fya ku mubili ukukanamonekesha ukupitila mu kupoosa amano ku mipeemene yabo. Pa kubala, ici kuti camoneka nge cishili ca cifyalilwa. Na kuba, uuli onse alishiba ifya kupeema! Lelo incenshi shisosa ukuti abengi abasakamikwa sana tabapeema bwino. Ilingi, imipeemene yabo iba ya panono panono, lubilo lubilo, nelyo ukupeemena sana mu cifuba.

Mulebelesha ukupeema panono panono. Ukupeemena mu myona ukucila mu kanwa kukalenga ici ukwangukilako. Na kabili, mulepeemena mwi fumo, apantu ukupeemena mu cifuba kulenga umo ukucililako ukupeema lubilo lubilo. Pa kumona nga mupeemena mwi fumo nelyo mu cifuba, ilyo mwaiminina, mubike ukuboko kumo pa musana no kuboko kumbi pa kati ka cifuba cenu. Ilyo mulepeema, mulemona ukuboko ukulesela sana. Nga ca kuti kuboko kuli pa cifuba cenu, mulekabila ukubelesha ukupeemena lwa mwi fumo.

Kwena, te lyonse mukalapeemena mwi fumo. (Icipimo calinga ica kupeemena mwi fumo caba amaperesenti mupepi na 100 e lyo ica kupeemena mu cifuba caba mupepi na 25.) Icishibisho cili ca kuti: Abalwala amalwele ya mutatakuya aya mipeemene—pamo nga emphysema nelyo ashima—balingile ukumona dokota ilyo bashilatendeka ukubomfya imitubululo ipya iya kupeema.

[Akabokoshi pe bula 25]

Lintu Umwenso Ulenga Umo Ukutulumushiwa

BAMO abakwata umwenso wacishamo uwa bantu balasakamikwa sana ica kuti balatulumushiwa. Uyu mwenso wa mu kupumikisha ilingi ubalenga ukutendeka ukupeema lubilo lubilo, ukumfwa ngo ushikwete maka, no kutontonkanya ukuti balwele umutima.

Incenshi shisosa ukuti calicindama ukukanalwisha ukutulumushiwa. Mu cifulo ca ico, bapanda amano abakwata ubu bwafya ukuti ‘baleshipikisha’ ukufikila baleka ukusakamikwa. Jerilyn Ross asosa ukuti: “Te kuti muleke ilyo line. Kufwile kwapwa mu cifyalilwa. Muleyeba fye ukuti ciletiinya, lelo tacakwata ubusanso. Ukuti calapwa.”

Melvin Green umukalamba wa cipatala cibombela pa bakwata umwenso wacishamo uwa kuba mu fifulo fya cintubwingi, apalanya ukutulumushiwa kwi bimbi linono ililepalamina ku lulamba. Asosa ukuti: “Ici cimininako amasakamika yenu aya kubalilapo. Lintu ibimbi lilepalamina ku mulundu litendeka ukukulilako. Ici cimininako amasakamika yenu lintu yalefulilako. Mu kwangufyanya ibimbi lyakula kabili lyaima. Lyene lyasanguka utumabimbi utunono no kusalangana pa lulamba. Ici cimininako intendekelo ne mpela ya kusakamikwa kwenu.” Green asosa ukuti abakwata ubu bwafya, tabalingile ukulwisha ukuyumfwa kwabo, lelo balingile ukuleka ukusakamikwa kwapwa.

[Ifikope pe bula 24, 25]

Ku kucefyanyako ukusakamikwa, mulepoosa amano ku miliile yenu kabili muletusha mu kulinga

[Icikope pe bula 26]

Yehova aafwile abaume nga Mose ukupwishishisha ifingi mu mulimo wabo ukucila na pa fyo baleenekela