Ubulwele bwa Mpepo Ubwa Dengue Ubufuma Kuli Mung’wing’wi

Ku Ulemba Loleni! ku Philippines

MUNG’WING’WI ukwabulo kumonwa aikala pa kuboko kwa mukashana. Mung’wing’wi amusuma no kumonka umulopa. Ilyo papita akashita, banyina balolesho mwana no kumona mung’wing’wi. Bwangu bwangu afumapo, aya. Bushe ninshi capwa? Napamo iyo. Mung’wing’wi kuti afumapo aya, lelo ilyo aonka umulopa wa mwana pa kashita akanono nasha utushishi utulenga ubulwele.

Mu milungu fye ibili umwana atampa ukumfwe mpepo, ukumfwo mutwe ubukali, na menso, ukukalipa kwa mfyufyu, no mubili ukukaba. Lintu ubulwele bulebipilako, ifintu fyamufuluma pa mubili kabili anakuka. Nayambula ubulwele bwa kukabo mubili ubwa dengue ubufuma kuli mung’wing’wi.

Nangu cibe fyo, umwana kuti alwala no bulwele bwa dengue ubwabipishanapo bwena ubusanshamo ukufumo mulopa ubwitwa dengue hemorrhagic fever (DHF), maka maka nga alyambwilepo kale ubulwele bwa dengue. Ubu bulwele bwena bulenga imishipa ya mu mubili iyacepesha ukutendeka ukusumisha umulopa, icilenga umulopa ukutimbila mu kati ka nkanda. Umulopa kuti walafumina mu kati na nkati ka mubili. Ukwabulo kundapa kwalinga, umubili wa mulwele kuti waleka ukubomba bwino no mulopa kuti waleka ukwenda bwino, icingalenga ukuti afwe bwangu.

Bushe ubulwele bwa dengue cinshi? Bushe kuti bwamwambukila? Ni shani mwingaicingilila no lupwa lwenu? Lekeni tububebete mu kupalamisha.

Bushe Ubulwele bwa Dengue Cinshi?

Dengue, ubulwele bwitwa na kabili ati breakbone fever, bwaba pa malwele yesa nga mung’wing’wi amusuma. Icilenga ubu bulwele kashishi. Mung’wing’wi uwakwato bulwele (e kuti uwasumapo umuntu uwakwata ubu bulwele) alasenda akashishi mu mate yakwe. Ilintu aleonka umulopa mu muntu, alengisha akashishi mu muntu.

Abantu Amabilioni Yabili na Hafu mu Calo Kuti Balwalako

Ukulingana na ba World Health Organization (WHO), abantu amabilioni yabili na hafu kuti balwalako dengue. Inyunshipepala ya Asiaweek yashimike ukuti: “Ifyalo fyabela mu ncende shakabisha ne shakaba panono fyalicita lipoti ulwa fikuko fya dengue, kabili kwalibako amakumi ya mamilioni aya malipoti ya fikuko cila mwaka, kabili abengi sana abalwalako bana.”

Tacaishibikwa bwino umwaka dengue yaishileishibikwa mu calo. Lipoti wa mu musumba wa Cairo mu 1779 pa lwa “bulwele bwa mu makufi” napamo alanda pali dengue. Ukutula ilyo, kwalibako amalipoti pa lwa dengue mwi sonde lyonse. Na kucilisha ukutula pa Nkondo ya Calo iya Cibili, dengue yalyambukila ubutuntulu bwa bumi ubwa bantunse icabipisha, ukutendekela mu ncende ya pa kati ka Kapinda ka Kulyo na Kabanga ka Asia. Imisango yapusanapusana iya kashishi kalenga dengue yalitendeke ukwanana, kabili calengele ukuti kube umusango wabipisha uwa dengue. Ulupapulo ulwalembwa na World Health Organization lutila: “Icikuko cine cine ica kubalilapo ica bulwele ubwa kufuma umulopa ku Kapinda ka Kulyo na Kabanga ka Asia caishileishibikwa mu musumba wa Manila mu 1954.” E lyo pakonkele ifyalo fimbi, maka maka Thailand, Vietnam, Malaysia, ne ncende sha mupepi. Ifi fikuko fya kubangilila ku Asia wa ku Kapinda ka Kulyo na ku Masamba fyaipeye amaperesenti 10 ukufika ku 50 aya bantu. Lelo ilyo kwaliko ukusambilila ifingi pa lwa bulwele, imfwa shalicepanako.

Ukutula muli ba 1960, umuleketela ku mapange ya kwipaya bamung’wing’wi abaleta akashishi kwalisangwilako ukuti ubulwele bwa dengue bube mpanga yonse. Ilyo dengue ileya ilesalangana, e fyo no bulwele bwa dengue ubusanshamo kufumo mulopa ubwitwa dengue hemorrhagic fever (DHF) bulecililako. Fyalo fye 9 e fyali ne fikuko pa ntanshi ya 1970, lelo ifyalo fyalifikile kuli 41 mu 1995. World Health Organization yapimo kuti abantu 500,000 abalwala DHF bakabila ukutenshiwa mu cipatala.

Nangu ca kuti ubulwele tabwaishibikwa sana mu ncende shishakabisha, bamo abaya mu kutandala ku fitungu kuntu ubulwele bwingambulwa bwangu balisenda ubulwele ukuya ku calo bekala. Ku ca kumwenako, ku kupwa kwa 1996, The New York Times yashimike ulwa balwele ba dengue mu misumba ya ku United States iya Massachusetts, New York, Oregon, na Texas.

Amasanso Yamo aya Bulwele bwa DHF

Nga fintu cimwenwe kale, DHF musango wabipisha uwa bulwele bwa dengue. Bumo ubusanso bwa DHF bwaba kutumpika abantu ukutontonkanya ukuti tabwakakala. Abengi bamona kwati ni mpepo fye. Nangu cibe fyo, ukukanacitapo cimo kuti kwalenga ubulwele ukubipilako ica kuti ifyafwilisha umulopa ukutimba nga ulefuma ifitwa ati amaplatelet filacepa nga nshi. Umulopa kuti wayamba ukusuma (mu kati na nkati ka mubili nelyo mu fiponshi, mu myona, nelyo pa nkanda), no mulopa ulaleka ukwendesha. Umulwele kuti apona. Cilya ba lupwa baleisa mu kwishiba ukuti nalwalisha, ninshi umulwele ali mupepi no kufwe cipuupu. Lintu bamutwala ku cipatala, badokota basango kuti umulopa nauleka ukwenda bwino. Apo nalwalisha, alabikwamo ifyasongoloka ifya kupyanikapo ukupitila mu mishipa.

Ukucingilila Ulupwa Lwenu

Cinshi cingacitwa ku kucefyanyako ukulwala ubu bulwele? Nga ca kuti ulupwa lwikala mu ncende umo dengue yaseeka kabili uwa mu lupwa alwala ukukaba umubili sana ukucila pa bushiku bumo, ulupwa mano mano lufwile ukumona dokota. Calicindama ukucite fyo maka maka ngo mulwele ali ne fishibilo na fimbi ifya dengue pamo nga, ifintu ukufuluma pa mubili nelyo ukukalipa mu micincili na mu mfyufyu nelyo amenso ukukalipa.

Napamo dokota kuti apimo mulopa. Umusango wa bulwele bwa dengue ubo mulopa taufuma kuti wakabila ukundapa ukwayanguka. Lelo nga ca kuti capimwe fyo ni DHF, dokota kuti alanda ukuti umulwele abikwemo ifyasongoloka. Kuti fyasanshamo amenshi ya mucele na shuga, kwati yantu yabomfiwa nga umo alepolomya, nelyo nga ca kuti nalwalisha, kuti abikwamo ifyasongoloka pamo nga Ringer’s solution, saline solutions, nelyo fimbi ukupitila mu mishipa. Nga ca kuti aafwe cipuupu, dokota kuti alanda ifyo umuti umo kuti wayaafwa umulopa wa mulwele ukwambo kwenda bwino no kubwesha cipya cipya ifyafwilisha umulopa ukutimba nga ulefuma ifiitwa amaplatelet.

Nga ca kuti umulopa ulefuma sana, badokota kuti basose fyo umulwele abikwemo umulopa. Bamo kuti basose fi ukwabulo kulanguluka ifyakupyanikapo. Nangu cibe fyo, pa mbali ya kulwisha ifunde lya kwa Lesa, ukubikwamo umulopa ilingi line takukabilwa. (Imilimo 15:29) Ukubelesha kwalilangilile fyo icacindamisha mu kundapa caba kusakamanishisha ifyasongoloka fya mu mubili lintu fye umo alwala. Ukumfwana pa kati ka mulwele na dokota kuti kwacilikila ukukansana pa mulandu wa mulopa. Ici conse cilangilila ubucindami bwa kucitapo cimo bwangu lintu umo aleumfwa kwati nalwala DHF.—Moneni umukululo “Finshi Fyaba Ifishibilo fya Bulwele?”

Ukucingilila Ubulwele

Mung’wing’wi etwa ati Aedes aegypti aba pa fisenda akashishi akalenga dengue. Aba bamung’wing’wi baafula ku ncende shakabisha ne shishakabisha isha mwi sonde. (Moneni pali mapu.) Bamung’wing’wi betwa Aedes aegypti basanda mu ncende shikalamo abantu abengi sana. Inshila imo iya kucefyanyako ubulwele yaba kucilikila bamung’wing’wi ukusanda.

Tacayanguka ukucilikila bamung’wing’wi ukusanda mwi sonde lyonse. Nangu cibe fyo, kuliko ifyo mwingacita ifingamwaafwa ukucefyanyako ubusanso pa ng’anda pa mwenu. Mung’wing’wi umukota abikila amani mu menshi. Utwana twa bamung’wing’wi kuti twakulila mu cintu icilimo amenshi ya ciikalishi pa mulungu umo nelyo ukucilapo, pamo nga amataila ya motoka ayapooswa, ifikopo, amabotolo, nelyo ifipaapa fya ngashi. Ukufumyapo ifintu fya musango yu kuti kwacilikila apa kusandila bamung’wing’wi. Ukulundapo, calikoseleshiwa ukukupika imbeketi nelyo amato. Icingaafwa na cimbi kutamya amenshi yekalila umupita amenshi ya mfula mu mutenge. Ku ca buseko, ku kutendeka kwa mwaka we sukulu uwa 1997/98, dipartimenti wa fya butuntulu bwa bumi mu calo ca Philippines yaliikaanya ukubika ifya kubyalamo amaluba mu miputule isambililamo abana be sukulu.

Nga ca kuti umo pa ng’anda alwala dengue, sakamaneni ukuti esumwa na bamung’wing’wi bambi abo napamo bengambukisha bambi mu lupwa. Ing’anda iya mawindo ayakwata sefa nelyo iyabamo ifisolobelo fya mwela kuti yaba bucingo.

Ni shani pa lwa kutungwa inyeleti ya kucingililo bulwele? Takwaba umuti wa kucingilila ubu bulwele pali ino nshita. Kuliko ukusapika kwa kufwaya uyu muti. Lelo ici calibe cakosa pa mulandu wa kuti ukucingilila kwakumanina kuti kwapinda ukucilikila imisango yonse ine iya bulwele bwa dengue. Ukucilikila umusango umo kuti kwaingilishako fye ubusanso bwa kulwala DHF. Bakasapika balesubile fyo kuti basango muti wa kucilikila mu myaka ileisa 5 nelyo 10 uwingabomba.

Bakasapika bamo baleesha inshila imbi. Ukupitila mu kubomfya inshila iya kwalula amagene, balesubile fyo kuti bacilikila akashishi ka dengue ukusandulukila mu mate ya kwa mung’wing’wi. Nga ca kuti ici cabomba nge fyo baletontonkanya, bamung’wing’wi abo amagene yayalulwa bakafyala utwana umushingekala akashishi kaleta dengue. Nangu ca kuti kuliko ukulunduluka, tuli no kumona fintu ici cikabomba.

Pali ino inshita, tacilemoneke fyo dengue kuti yafumishiwapo umupwilapo. Lelo ukubomfya inshila shibomba isha kucingililamo ubulwele kuti shamwaafwa na ba mu lupwa ukusengauka amafya yengamwipaisha ukufuma ku bulwele bwa dengue ubufuma kuli bamung’wing’wi.

[Akabokoshi pe bula 16]

Finshi Fyaba Ifishibilo fya Bulwele?

Ifishibilo fya bulwele bwa dengue no bwa kufumo mulopa ubwitwa dengue hemorrhagic fever (DHF)

• Umubili Ukukaba mu kupumikisha

• Umutwe ukukalipa sanaa

• Ukumfwa amenso ubukali

• Ukukalipa kwa mfyufyu ne micincili

• Umutanta mfula

• Ifintu ukufuluma pa mubili

• Ukumfwa ukunaka

Ifishibilo fyaseeka ifya bulwele bwa DHF

• Ukupona mu kupumikisha

• Umulopa ukutimbila mu kati ka nkanda

• Umulopa ukufuma mu mubili

• Impepo, no kupuke libe

• Ukukanaumfwa fye bwino

• Ukufwe cipuupu no mulopa ukulaenda panono (iciitwa ukufwe cipuupu kuli dengue)

Mwishingashinga ukumona dokota nga mwaumfwa ifi fishibilo fya kulwala. Abalwala maka maka bana.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 17]

Imitubululo ku Balendo

Limo limo, abayo bulendo ku fitungu fyakabisha balambula dengue, lelo ubulwele bwa kufumo mulopa ubwitwa dengue hemorrhagic fever (DHF) tabwaseeka sana pa mulandu wa kuti bwambulwa fye ngo muntu ayambula ubulwele bwa dengue umuku wa bubili. Iyakonkapo mitubululo ya kuicingililamo iingaafwa abaleya pa bulendo:

• Fwaleni amashati ayalepa amaboko ne toloshi

• Subeni amafuta yaliko muti wa kutamfya tumung’wing’wi

• Mwilaikala mu ncende shikalamo abantu abengi

• Muleikala mu ng’anda umo mwingesala amawindo ica kuti bamung’wing’wi te kuti bengile

• Nga ca kuti mwalwala umubili ukukaba ilyo mwabwela ku ng’anda, ebeni dokota uko mwaile

[Mapu ne Cikope pe bula 17]

Incende umwingasandila mung’wing’wi etwa ati “Aedes aegypti,” uusenda akashishi akalenga “dengue”

Incende ishasangilwe ishingabamo “dengue”

Incende shaba mu busanso bwa kukwata icikuko ca “dengue”

[Abatusuminishe]

Intulo ya fyebo: Centers for Disease Control and Prevention, 1997

© Dokota Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC

[Ifikope pe bula 18]

Incende umwingasandila bamung’wing’wi shaba (1) amataila ayapooswa (2) umupita amenshi ya mfula mu mutenge, (3) ifya kubyalamo amaluba, (4) imbeketi nelyo ifipe fimbi (5) ifikopo fyapooswa, (6) imingomo

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 17]

© Dokota Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC