Ifyo Twingasengauka Ukwambula Aids

PALI ino nshita takwaba umuti wa AIDS, kabili takuli ne subilo lya kuti abasoma imiti ya cipatala bakausanga bwangu. Ukuba kwena imiti imo iyo basangile nomba line, ileafwilishako bamo ababa na kashishi ukukanafwa bwangu, nomba icisuma fye kuicingilila ku kwambula ubu bulwele. Lelo kwena apo tatulati tulande pa fya kuicingilila, lekeni tulande pa fyo umuntu engambula ubulwele bwa AIDS.

Inshila shine ishili pano e shaishibikwa isho umuntu engambwilamo akashishi kaleta AIDS: (1) ukulaswa ku nshindano ya ku cipatala iiliko akashishi, (2) mu kwampana kwa bwamba no muntu uuli na kashishi, (3) ukupitila mu kubikwamo umulopa no muti wabamo umulopa, lelo kwena mu fyalo ifisambashi ubu bwafya bwalicepa pantu balabomfya bamashini ukufwailishamo utushishi twa HIV libe tabalabika umulopa mu muntu, (4) banyina balambukisha umwana ilyo acili mu nda, pa kufyalwa atemwa pa koonsha.

Ukulingana ne fyalandile akabungwe ka U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) katile basayantisiti pali ndakai balisanga ukuti teti mwambule AIDS muli shonse ishi nshila shakonkapo: (1) tayambukila ifyambukila icifine nelyo icifuba, (2) te kuti mwambule nga namwikala mupepi no mulwele wa AIDS, ukumwikata nelyo ukumukumbata, (3) te kuti mwambule nga mwalya ifya kulya fintu uwa AIDS acikatako, ifyo acipika nelyo ukutwala pa tebulo, kabili (4) te kuti mwambule mu kubomfye cimbusu cimo ciine, balamya, ukufwalako ifya kufwala fyakwe, nelyo fye ukubomfya ifipe fya kuliilamo no kunwenamo amenshi fimo fiine. Kabili akabungwe ka ba CDC kasosele no kuti bamung’wing’wi nelyo ifisumi fimbi tafyambukisha akashishi kaleta AIDS.

Ifyo Mwingaicingilila

Akashishi kaleta AIDS kabelama mu mulopa wa bantu baba na ko. Umuntu uuli na kashishi mu mulopa lintu alaswa inshindano ya ku cipatala, kuti kwashala umulopa uuli na kashishi. Kumfwa ku nshindano imo iine nga balasako na umbi, ninshi akasenda. Mwilatiina ukwipusha badokota ilyo mushishibe bwino inshindano balebomfya ifyo ili. Ca nsambu ukuti mwishibe; limbi e mo mwingambwila ubulwele.

Akashishi kaleta AIDS na kabili kekala mu bwaume na mu bwanakashi. E mulandu wine akabungwe ka ba CDC kasosela ukuti inshila fye yashininkishiwa iya kuicingilila “kukanaipoosa muli bucilalelale. Nga mulefwaya ukwampana kwa bwamba, mufwile ukulolela ukufikila mwaupana no muntu mwatemwa kabili uwa cishinka, uushili na kashishi.”

Umfwikisheni umo aba muli aka kabungwe baloseshe, batile pa kuti mwiambula mufwile ukwikala no muntu “mwatemwa kabili uwa cishinka.” Imwe nga muli ba cishinka nomba umunenu te wa cishinka, ninshi akamuletelela. Apa epabela ubwafya ku banakashi abekala mu fyalo umo basuulwa kabili tabalandako ku balume babo pa fya cupo mu ng’anda, umo abanakashi baba abapiina nga nshi. Mu fyalo fimo, umukashi tafwile na kulanda pa fya kwampana kwa bwamba ukwa mu cupo ku mulume wakwe, kanshi te kuti alande na pa fyo bengasengauka ukwambula AIDS.

Lelo kwena abanakashi bamo mu fyalo fya musango yo balacimfya uyu mutitikisha. Mu kufwailisha kumo mu calo ca ku masamba ya muno Afrika, casangilwe ukuti abanakashi bamo abaikalila, balikeene ukulaala na balume babo lintu fye baishibe ukuti abalume babo bali na kashishi kaleta AIDS. Mu musumba wa New Jersey ku Amerika, abanakashi bamo balikeene ukulaala na balume babo, kano fye abalume bafwala kondomu. Ukuba kwena imipila ya kondomu ilalesha ukwambula akashishi ka HIV na malwele yambi ayambukila mu kulaalana, lelo kano fye kondomu alefwalwa bwino bwino no kumubomfya lyonse.

Inshita ya Kupimisha

Kuli Karen untu tulandilepo mu cipande ca kubalilapo, ena calyafishe nga nshi ukusengauka ukwambula akashishi. Umulume wakwe ayambwile akashishi imyake iingi ilyo bashilaupana, e lyo pali ilya nshita ubulwele bwa AIDS tabwaseekele, no kuya mu kupimwa akashishi ka HIV ku fipatala e lintu kwatendeke fye. Lelo kwena, pali nomba abantu mu fyalo ifingi baleya sana mu kupimwa akashishi kaleta AIDS. Kanshi nga muletwishika pa lwa kuba na kashishi ka AIDS, kuti cawama ukuyapimisha cibe tamulatendeka ukwishishanya. Karen alatusokako ukuti: “Mufwile ukupoosako sana amano pa kusala umwina mwenu. Nga tamusalile bwino mukesacule cibi ku ntanshi, pantu mukaifukwila umulilo pa makasa.”

Lintu umo uwa baupana acita ubucende, ukuya mu kupimwa kuti kwapususha umwina mwakwe uwa kaele. Apo akashishi ka HIV takamoneka muli bamashini ba kupiminako mu myeshi 6 iya kubalilapo ukufuma apo umuntu ayambwila, kanshi kuti cawama ukuya mu kupimwa imiku iingi. Nga batendeka kabili ukulaala pamo mu cupo (e kutila ninshi uwacitile ubucende naelelwa), ukufwala kondomu kuti kwaafwako ukukanaambukisha umwina mwakwe akashishi.

Ukwishiba Kuti Kwayafwa Shani?

Calisangwa ukuti nangula Baibolo alembelwe akale ilyo takwali ubulwele bwa AIDS, ukukonka ifyo atusambilisha kulatwaafwa ukusengauka ukwambula AIDS. Ku ca kumwenako, Baibolo yalilesha ukulaalana kwa bantu abashaupana, abaupana tabafwile ukulaya kuli bambi, kabili ifunda ukuti Abena Kristu bafwile ukuupana na Bena Kristu banabo abakonka fintu Baibolo isambilisha. (1 Abena Korinti 7:39; AbaHebere 13:4)Yalilesha fyonse ifikowesha umubili no kulya umulopa.—Imilimo 15:20; 2 Abena Korinti 7:1.

Mufwile ukusambilila bwino pa lwa mafya yashaibipila ayo pambi mwingailetelela ukufuma ku bantu baba na kashishi ka HIV. Ukwishiba ifyo caba pali AIDS kulaafwa ukwishiba ifya kusengauka ukwambula.

Akabungwe ka The AIDS Action League kasosele ukuti: “Ilingi line umuntu kuti akumanisha ukukanaambula AIDS. Apo umuti wa ubu bulwele takwaba, pali ino nshita umuti uwawamisha uwabako fye ku muntu onse pano calo kwishiba ifyo ubu bulwele bwaba ne fyo bwambukila.” (Ifilembo fipindeme fyesu.) Kuti cawama abaupana ukulanda pali AIDS ukwabula ukulapita mu mbali, e lyo no kulondolwela abana.

Muti Nshi uwa Kucefyanyako Ubukali Uwabako?

Imyaka 6 ukufika ku 10 ilapitapo ukufuma apo umuntu ambwila akashishi, pa kuti ifishibilo fya kuti alikwata fise fimoneke. Mu myaka yonse iyo, umubili ulwishanya fye no tushishi. Utushishi twa HIV tulafyalana no kutendeka ukwipaya insandesande shicingilila umubili ku malwele. Insandesande shicingilila umubili na sho shilakosapo fye ukulwisha ukwipayapo tumo tumo. Nomba pantu amabilioni ya tushishi twa HIV yalatendeka ukufyalwa cila bushiku, tulasuka twacimfya amaka ya nsandesande shicingilila umubili.

Balipanga imiti yafulilako iya kwaafwilisha insandesande shicingilila umubili. Amashina ya iyi miti yantu yakosa, ayengi bayalemba fye mu filembo, pamo nga AZT, DDI, na DDC. Bamo baalemona kwati iyi miti ikabomba bwino nga nshi ukuposha ubulwele bwa AIDS, lelo no yu wine muti walifilwa ukuposha. Iyi miti ilaya ilecepelako fye amaka kabili ilalwalika bamo amalwele na yambi, bamo ilabakamya umulopa, ukutikamika umulopa no konaula imishipa ya mu fisansa na mu makasa.

Nomba nabasangako umuti uupya na umbi. Ishina lya uko ni protease inhibitors. Uyu muti ulesha utushishi tuleta AIDS ukufyalana mu mubili. Badokota batila uyu muti ubombela pamo ne miti imbi itatu. Ukulingana ne fyo basanga pa lwa mibombele ya kubomfya imiti itatu, batila uyu muti tawipaya akashishi ka HIV, lelo ulalenga utushishi ukuleka ukufyalana sana, limo ulalenga fye no tushishi ukulekelela fye ukufyalana.

Ukubomfya iyi miti itatu kuleafwako nga nshi ababa na kashishi. Lelo kwena badokota abaishibisha imibombele ya iyi miti batila kano yatendeka ukubomfiwa lilya line umuntu ayambula fye, ilyo ifishibilo fya AIDS tafilamoneka. Nga kwaba ukutendeka ukubomfya umuti pa kubala fye, kuti walesha utushishi ukufyalana, kanshi umuntu te kuti alwale na AIDS. Apo uyu muti e lyo fye usangilwe, nomba kukaba ukumona imyaka ukalabomba mu kulesha ukufyalana kwa tushishi mu mubili.

Iyi miti itatu yalikosa nga nshi umutengo. Pa kuishita ukulundapo no kupimwa kwa mu cipatala, kuti kuleba ukupoosapo amadola ya ku Amerika, 12,000 mu mwaka umo. Ukulundapo, umulwele afwile ukulaenda lyonse ukuya ukwabe ca kutalalika e ko umuti ufwile ukusungilwa. Ilingi line, afwile ukunwo muti imiku ibili nelyo itatu cila bushiku. Umuti umo ufwaikwa ukunwa lintu umuntu ali ne nsala, e lyo umbi lintu ekwite. Kulaba amafya nga nshi nga umulwele atendeka ukunwe imiti iishaifulila ku kundapa amalwele na yambi ayaletwa na AIDS.

Badokota basanga ukuti nga ca kuti umulwele aleka ukunwa ilya miti itatu, kuti paba ubwafya ubukalamba. Utushishi kuti twatendeka ukufyalana icipesha mano, tulya utwapuswike ku muti tulakunkuma, ukuleka ukumfwo muti. Lintu mwaisa utushishi twakunkuma ku muti, e lyo ubwafya bukoselako. Utushishi twakunkuma na to tulambukila na bambi.

Bushe Inshindano sha Kucingilila Kuti Shayafwa?

Badokota bamo abafwailisha umuti wa AIDS batila ubu bulwele pa kubucimfya kano fye kukabe ukusanga umuti wa nshindano uwa kulesha ukulwala AIDS. Umuti wa nshindano sha kulesha ubulwele bwa mpepo, kansakala, na sakatila, wena bapangila utushishi utuleta aya yene malwele nomba ukutucefya amaka no kutubika mu mubili. Ilingi line nga babika utushishi tuleta aya malwele utwacefiwa amaka mu mubili, umubili ulabombesha ukonaula utu tushishi no kuipekanya bwino nga nshi ukwipaya tumbi utuleta aya malwele utwingesa mu mubili.

Mu kwesha kuntu baeseshe nomba line ukubomfya bakolwe, casangilwe ukuti ubwafya bwa tushishi twa HIV bwa kuti nangu babomfya utushishi twacefiwa amaka na to twine tulasanguka utwa maka na kabili. Kanshi e kutila utu tushishi twacefiwa amaka te kuti tucingilile ubulwele, kuti twalenga fye ukulwalisha.

Muli uku kufwailisha umuti wa kucingilila tapali ifyatumbukamo kabili ne fya kucita fimbi fyalibula. Abuba bulwele bwingapola nge fyaba yambi, umuti nga walisangwa kale. E lyo na kabili akashishi kaleta AIDS kalaalukila mu musango umbi uwa kuti umuti bakapangile ulaleka ukubomba. (Pali ndakai kuli imisango 10 iya tushishi twa HIV muno calo.) Pambi na po apabela ubwafya pantu utushishi twa HIV tonaula insandesande shicingilila umubili shintu umuti wa kucingilila amalwele wafwilisha.

Ukufwaisha ubunonshi mu fya ndalama na ko kwalilenga ubwafya mu kufwailisha umuti wa AIDS. Akabungwe ka Washington International AIDS Vaccine Initiative, aka ku Amerika, akafwailisha imiti ya kucingilila amalwele kasosele ukuti “abafwailisha imiti ya kucingilila amalwele tabapooseshako amano ku kufwayo muti wa kucingilila AIDS.” Batile icibafuupula pantu balishiba ukuti nangu bakasange umuti wa AIDS, bakulaushitisha fye pa mutengo uunono, pantu abengi abalwala AIDS bapiina.

Ukuba kwena badokota incenshi bacili balefwailisha umuti wa kucingilila ubulwele bwa AIDS. Pali ino inshita kwena cilemoneka ukuti umuti wa kucingilila ubu bulwele tawakasangwe bwangu. Lintu badokota bakausanga, cikashalila ku kuluma kwa mutengo no kumona nga ukalaposha abalwele.

[Akabokoshi pe bula 5]

Ni Bani Baleambula Akashishi ka HIV?

Akabungwe ka mu cisaka ca United Nations akalolekesha pa kucingilila amalwele no kutandaana kwa kashishi ka HIV na AIDS, katile abantu nalimo 16,000 mu calo conse balambula akashishi cila bushiku. Cimoneka kwati amaperesenti 90 pali abo bekala mu fyalo ifipiina. Nga mwaiminika abantu 10 aba muli ili bumba ninshi umo pali bene afwile ukuba mwana uushilafisha imyaka 15. Abashala bakalamba, kabili ukucila amaperesenti 40 banakashi, abo hafu pali bena bali ne myaka 15 ukufika 24.

[Akabokoshi pe bula 7]

Kuti Mwaishiba Shani Uuli na Kashishi?

Te kuti mwishibe ukuti umuntu ali na kashishi nga kumulolesha fye ku menso. Akashishi akaba mu mibili ya bashimoneka ukuti balikwata kalambukila. Bushe umuntu nga amweba ukuti takwata mufwile ukumfwila? Awe. Abengi ababa na kashishi tabaishiba ukuti balikwata. Abaishiba na bo balasunge nkaama, balabepa ku bantu. Mu kufwailisha kumo mu United States casangilwe ukuti ukwiminika abantu 10 ababa na kashishi, bane pali bene balibepele abo balelaala na bo ukuti tabakwata kashishi.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

Ifyo Akashishi ka HIV Kaleta AIDS

Akashishi ka HIV e kutila human immunodeficiency virus, kaaba kashishi akonaula amaka ya mubili aya kuicingilila ku malwele. AIDS e kutila acquired immunodeficiency syndrome, e lilya nomba utushishi twa HIV twafyalana mu mubili, twalasenyamo fye. Ishina lya kuti AIDS lyalola mu kuti utushishi twa HIV natonaula umupwilapo amaka ya mubili aya kuicingilila ku malwele, ukulenga uuli no tushishi ukulwala fye amalwele yonse ayaisamo, amalwele ayapola fye bwangu bwangu ku bantu abashili na kashishi.

[Abatusuminishe]

CDC, Atlanta, Ga.

[Icikope pe bula 7]

Ukupimwa ku cipatala ukwa kumona akashishi ka HIV kusuma lintu mulefwaya ukuupana