Abacaice Bepusha Ukuti . . .

Bushe Bubi Nshi Bwaba mu Lwambo?

Michelle uwa myaka 16 atile: “Pa sekondari pa mwesu caba fye nge cikuko. Tapaba imiti ikola, tapaba ne mfuti nelyo ulubuli, lelo ulwambo. E bwafya bwakulapo.”a

BAMO batila ulwambo lwalilowa. Bambi abati ni sumu. Lulasangwa muli bamagazini, amapepala ya lyashi, na mu maprogramu ya pa televishoni. E luwamya na malyashi ayengi bashimika. Bushe ulwambo cinshi? Ukulanda pa bantu ne mikalile yabo mu munsaunte fye.

Cimoneka ukuti tulapooseshako amano ukufwaya ukwishiba lintu umunensu atila: “Bushe naumfwa ificitike?” Lyene kuti atushimikila ilyashi lya cine nelyo ilya bufi, nelyo kuti atweba fimo ifya cine e lyo alundamo no bufi. Te mulandu alelanda icine nelyo alebepa, calyafya pa kuti fye wilandapo. Uwa myaka 17 Lori, atile: “Calyafya nga nshi ukukanalanda pali bambi. Ciba kwati mwalisuminishanya mu mutima no munobe ukuti nga nuumfwapo ilyashi limo ilisuma, lyonse ufwile ukumushimikilako.”

Umulandu Twabela no Lwambo

Mulandu nshi twatemenwa ifi ulwambo? Cimo icalenga, ca kuti abantu bafwaya ukwikala na bantu. Mu mashiwi yambi, abantu balafwaisha ukwishiba ifilecitika ku banabo. Kanshi e cifyalilwa cesu, inshita shimo tulasange fyo twatampa ukulanda pa filecitika ku banensu na ku bantu twaishibana na bo.

Bushe ico cibi? Te lyonse. Ilingi line ilyashi lya munsaunte fye e lilenga ukuti tuleumfwa ifintu fyacindama, ifili nga ukwishiba abaleupana, ukwishiba ukufyelwe umwana, na balwele. Nangu Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo na bo bene balelanda pa fipya ifyalecitika ku ba bwananyina. (Abena Efese 6:21, 22; Abena Kolose 4:8, 9) Cine cine ilyashi lya munsaunte fye na bantu twaishibana na bo, e mo tumfwanina no kutwalilila ukutemwana.

Ububi bwa Lwambo Lubi

Lelo inshita shimo te kubasakamana kulenga ukulanda pa bantu. Ku ca kumwenako, Deidra wa myaka 18 atila: “Abantu bacito lwambo ku kufwaya ukulumbuka. Bamona kwati ukwishiba ilyashi ilipya ukucila ilyo bacumfwa nomba line e kwingabalenga [ukulumbuka].” Ukufwaya ukuti abo aleshimikila batemwe kuti kwalenga uwa lwambo ukulundamo no bufi. Rakele uwa myaka 17 atile: “Ilyashi nga nulishiba kuti walundamo no bufi. Kuti waba fye kwati ni we ulelipanga pantu kuti walundamo fyonse fintu watemwa.”

Inshita shimo, ulwambo lwa bufi luba lwa cilandushi. Amy uwa myaka 12 atile: “Inshita imo nalisabankenye ilyashi ilya kubepesha umunandi. Ico nalemwambila pantu e wabalilepo.” Cinshi cifumamo? Amy kabili atila: “Pa kubala nalemona fye ukuti namucita akantu.” Nomba Amy kabili atila: “Bwangu bwangu ilyashi lyalisalangene kabili natendeke ukumfwa ububi pa fintu namubepeshe, kabili natontonkenye no kuti kanshi nga natalele fye.”

Kanshi te kuti citwafye ukumona fintu ulwambo “lwaba kwati mulimo uushikokola ukuya fye iciyeyeye,” nge fyasosele incenshi imo iya fya muntontonkanya. (Linganyako Yakobo 3:5, 6.) Lintu cabe fyo, ifingafumamo kuti fyabipisha icine cine. Ku ca kumwenako, ni shani nga ilyashi ilyafwile ukube nkama lyasabankanishiwa? Ni shani nga ilyo lyashi lya bufi nomba waonawilamo fye ishina lisuma ilya muntu pa kulisabankanya? Bill uwa myaka 12 atila: “Umunandi umo atendeke ukusabankanya ubufi bwa kuti ndabomfya imiti ikola. Nalyumfwile ububi icine icine.”

Ukushimya Ulwambo Lubi

Baibolo tayabepa pa kulanda ukuti “imfwa no mweo fili ku maka ya lulimi.” (Amapinda 18:21) Cine cine amashiwi yesu kuti yaba nge fibombelo fya kukuulila nelyo nge fyanso fya kubongolola. Ku ca bulanda, abengi ilelo babomfya indimi shabo ku kubongolola. Bapala bamo bantu kemba wa malumbo Davidi alandilepo, “abanoone ndimi shabo ngo lupanga, bafiiko mufwi wabo, e cebo cikali, ku kupoosa pa wa mpomfu bali mu kubelama.”—Ilumbo 64:2-4.

Abalefwaya ukuteemuna Lesa bafwile ukutaluka ku kulasabankanya ilyashi lya bufi, pantu Baibolo itila “ya muselu kuli Yehova imilomo iibepo bufi.” (Amapinda 12:22) Ukutendeka fye ilyashi nelyo ukulisabankanya ku mufulo cibe nuishiba ukuti lya bufi, kubepa, kabili Baibolo itila tufwile ‘ukufuulo bufi’ no ‘kulanshanya icine umuntu onse ku munankwe.’—Abena Efese 4:25.

E ico, libe taulatampa ukulanda pa muntu, ipushe auti: ‘Bushe cine cine ninjishiba ifishinka? Bushe ifi nalasosa fyalalenga abo ndeeba ukusuula umuntu ndelandapo? Nga e fyo, cinshi ndefwaila ukulanda?’ Wilaba ukuti: Nangu ilyo lyashi lya cine, te nsambu ya kuti ulesabankanya, pali bufi ilyo lyashi nga lileonaula ishina lisuma ilya muntu.

Icipusho cimbi ufwile ukuipusha ca kuti, ‘Bushe ulwambo lwandi lukambukila shani fintu abantu banjishiba?’ Cine cine lintu uleamba abantu, ulailanga fintu waba. Ku ca kumwenako, Kristen atila: “Nga ulepoosa inshita iikalamba ukulanda fye pa bantu bambi, ninshi tawakwata ifya kucita.” Lisa ailwike ukuti lintu umunankwe sana amwishibe ukuti wa lwambo, alimusuulile. Atila: “Ulwambo lwasukile lwalenga no munandi ukulatwishika nga kuti ancetekela. Nomba nakwete incito ya kumushinina ukuti afwile ukuncetekela.”

Abantu nga bakwishiba ukuti uli wa lwambo bakalakutiina nge cilwani, napamo bakalatiina no kwenda na iwe. Ipinda lya mu Baibolo litila: ‘Uwa mulomo tasunga nkama nakalya. Kanshi iwe wilaenda na bantu ba bukwakwa.’ (Amapinda 20:19, Baibele wa Cibemba uwa mu 1983) Lelo bushe walishibe fyo kuti walundululako ulwambo lubi ukwabula no kulandapo?

Ukukutika—Inshila Imbi iya Lwambo

Apali ulwambo pafwile ukuba babili, uulelanda no ulekutika. Nangu line twingamona kwati uulekutika fye tali sana no mulandu, kano uulelanda, Baibolo yena te fyo isosa. Pa Amapinda 17:4 itila: “Uwabipa apeepeke fya ku milomo ya buncitatubi; uwa bufi akutika ku lulimi lwa boni.” Kanshi uulekutika ku lwambo na o wine aliba no mulandu uukalamba nga nshi. Kalemba Stephen M. Wylen atila: “Mu nshila shimo kuti twatila calibipishanapo ukukutika ku lwambo ukucila fye no kululanda.” Kuti caba shani fyo? Wylen kabili atila: “Nga ulekutikisha ninshi uletuma uwa lwambo ukukonkanyapo.”

Bushe kanshi ufwile ukucita shani lintu waumfwa ulwambo lubi? Ukwabula ukuimona umulungami, sosa fye ukuti: ‘Bane natulandeko pali fimbi’ nelyo kuti watila, ‘Ndemona ifi tulelanda tulelufyanya. Pantu umwine abapo napamo nga atulondolwela ifishinka.’

Lelo ni shani abanobe nga bakupata pa mulandu wa kuti ulekaana ukulandapo pa lyashi bashimika? Mu nshila imo ico cikakucingilila. Shani? Cisuma, wilaba ukuti uwamba bambi lintu ali na iwe afwile alakwamba lintu ali na bambi. Kanshi kuti waipususha ku kufulwa no kubombomana ififuma mu lwambo pa kutaluka ku banobe nelyo abakalamba aba bwabwata ifyabipa pa lwa bambi. Wylen atila: “Te mulandu na fintu wingapitamo pa kusengauka ulwambo, ukasango kuti waipususha fye ku kukalifiwa, kwi pele pele cikakuwamina pantu abantu bakakucindika no kukucetekela.”

Icacilishapo ukucindama, ukanonka ishina lisuma na Lesa. Alapoosako amano ku kumfwa fintu tusosa kuli bambi, pantu Yesu Kristu asokele ukuti: “Icebo conse ica cisosesose ico abantu basosa bakacilubulula mu bushiku bwa bupingushi; pantu ku fyebo fyobe ukebelwa, kabili ku fyebo fyobe ukasekwa.”—Mateo 12:36, 37.

Kanshi mwaliba amano mu kukonka ukukonkomesha kwa mutumwa Paulo ukwa kuti: “Mubike imitima pa kutalala no kutukute fyenu fine.” (1 Abena Tesalonika 4:11) Ukucite fyo kukakulenga ukulaumfwana na bantu no kulateemuna Lesa.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 25]

“Icibombelo Icilebomfiwa nga Nshi ku Lwambo”

Bushe naumfwa ificitike? Apo shino nshiku nakwisa ukutuma ifyebo pali bakompyuta ico beta abati E-mail, aba bamashini nomba balebomfiwa na ku lwambo. Na kuba kalemba, Seth Godin atile uyu musango wa kubomfya kompyuta e “cibombelo icilebomfiwa nga nshi ku lwambo.” Ukuba kwena alitalile asumina ubusuma bwa kompyuta, lyene asokele ukuti: “Umuntu kuti asabankanya ilyashi ilya cine nelyo ilya kuti talishibe na bwino bwino, lyene abengi nga nshi bakalicetekela.”

Ifyebo fya kutumina pali E-mail filaya ku bantu abengi nga nshi kabili filasalangana mu kashita akanono. Godin atila: “E nshila ya kubalilapo iipya iyawamisha ku kutuminamo ifyebo ifyacindama kabili ifyalondoloka, iipinda ukupooswako amano apo pene fye.” Kanshi lintu uletuma ifyebo pali kompyuta, mano mano, filondolole bwino. Kabili witumina banobe ilyashi ilyo ushishibe ifishinka bwino bwino.

[Ifikope pe bula 24]

Uwamba bambi lintu ali na iwe . . . afwile alakwamba lintu ali na bambi