Ifya Kusungilila Amatontonkanyo Ayasuma

UBUTUNTULU bwesu ubwa mubili bukonka fye na fintu umo alya. Nga ca kuti umuntu lyonse alelya ifya cabe cabe, umubili wakwe ukaculilamo. E fyo caba na ku matontonkanyo ayasuma.

Ku ca kumwenako, kuti mwatila ifintu twingisha mu mano yesu e fya kulya fya matontonkanyo yesu. Kuti mwapapa amuti, bushe kwaliba ifya kulya fya matontonkanyo? Ee, ifyo tubelenga mu mabuuku, na bamagazini, ne fyo tutamba pa televishoni, amavidio, ifyangalo fya pa vidio, pali Intaneti, na mashiwi ya mu nyimbo kuti fyayambukila amatontonkanyo yesu kwati fye fintu ifya kulya fya cine cine fingambukila imibili yesu. Kuti caba shani fyo?

Uwali kale umukalamba wa fya kusabankanya Jerry Mander alembele pa lwa fintu televishoni yambukila imikalile yesu ati: “Televishoni ilasha ifikope muli bongobongo wesu ukucila icili conse icingatwambukila.” Lelo, filya fikope fishala mu mutwe tafitusekesha fye, filacitapo na fimbi. Magazini wa The Family Therapy Networker atila: “Ululimi, ifikope, ifiunda, imfundo, abantu, ificitika, ifishinte, ukuyemba kumonwa pa milabasa ne nyunshipepala e fyo tutontonkanyapo, e pashimpwa no kuyumfwa kwesu no kwelenganya.”

Kanshi nampo nga twalishiba nelyo iyo, ifyo tutamba pa televishoni ne fintu fimbi filasokelela no kwalula ifyo tutontonkanya ne fyo tuyumfwa. Kabili muli fyene e mwaba ubusanso. Nga fintu Mander asosa, “fwe bantu panono panono tutendeka ukucita nge fyo tutontonkanya.”

Ukuliisha Amano Yesu Sumu

Abantu abengi abapooseshako amano ku kukanalya icilyelyelye, tabasala ifyo baliisha imintontonkanya yabo ukufuma pa televishoni na mu fya kubelenga. Ku ca kumwenako, bushe tamwaumfwapo umo aleti: “Tapaba ifiwama pa TV nomba!” Cimoneka kwati bamo balacincimushiwa fye, ukufwayafwaya ku milabasa imbi ukutontonkanye fyo kuti basangako ifisuma ifyo bengatamba. Tabatontonkanyapo na pa kushimya fye TV!

TV ilalye nshita e lyo ifilangwapo ifingi fintu Abena Kristu bashingafwaya ukutambako. Uwaishiba ifya kulenga Gary Koltookian atila, “kwaba ifya musaalula ifilangwapo, e lyo ifilanda pa lwa bwaume no bwanakashi ifyo bakansaninapo filemoneka imiku yafulilako ilelo ukucila kale.” Na kuba, ukufwailisha nomba line mu United States kwasangile fyo ifyalelosha ku fya bwaume no bwanakashi fyamoneke imiku 27 mwi awala limo pali avareji mu nshita ilya abengi batambako.

Abengi balapapa ifyo ici cambukila amatontonkanyo ya bantu. Ku Japan filimu imo iya pa televishoni yalitemwikwa ku bantu abengi nga nshi ica kuti mu milabasa ne nyunshipepala sha muli cilya calo balandile ukuti iyi filimu “yalengele ubucende ukufulilako.” Ukulunda pali co, bakalemba be buuku litila Watching America batila: “Muno nshiku, ifya bwaume no bwanakashi ifingi fimonwa fye . . . ngo musango wa mikalile uwaba fye bwino.”

Lelo, amafilimu ya pa TV ayalumbilisha ifya kulaalana yaba fye lubali lwa bwafya. Fimbi ifyaseeka fyaba kulangisha ulukaakala. Icisakamika sana ni fintu aya mafilimu yengacita ku bana banono abakwata amatontonkanyo ayateku. David Grossman, uwali kale umushilika kabili uwaishibisha pa lwa fya kwipaya atile: “Abaice nga bamona umo bamupika, ukumulasa umwele, ukumwikata kama, ukumucucunganya, ukumuseebanya, nelyo ukumwipaya pa TV, bena batila ca cine.” Ilyo yalelanda pali ubu bwine bwafya, The Journal of the American Medical Association yatile: “Abana abengi aba myaka itatu nelyo ine, balafilwa ukwishiba ica cine ne ca bufi pa mafilimu ya pa televishoni kabili nangu abakalamba babebe shani balafilililwa fye.” E kutila, nangu umufyashi engeba umwana ati, ‘Balya ulemona tabafwile; balebepekesha fye ukufwa,’ umwana wena teti eshibe ubupusano. Ena amona ulukaakala lwa pa TV ukuti lwa cine cine.

Pa kusupula amaka ya “lukaakala lwa pa mulabasa,” magazini wa Time atile: “Banono bakasapika nomba abakaana ukuti ukwipaya kumonwa pa TV na mu mafilimu kulambukila abana banono abatambako.” Bushe ifi fibambukila shani? Uuceeceeta amafilimu Michael Medved atile: “Imyaka iingi iya kutamba ifya kusekesha fibamo ukwipayana naisuka nayalula ifyo abantu batontonkanya pa lwa fyene.” Akonkanyapo no kuti: “Cilabipa sana nga ca kuti abantu bakunkuma ku fya kuselausha.” E mulandu wine kanshi kalemba umo asosele ukuti ukusenda umwana wa myaka ine ku kutamba filimu ya lukaakala “kubika sumu mu mano [yakwe].”

Ici kwena tacilepilibule fyo amafilimu yonse aya pa televishoni yabi. Cimo cine na mabuuku, bamagazini, amavidio, ifyangalo fya pa kompyuta, ne fya kusekesha fimbi. Lelo, cintu cayeba ukuti ifingi ifimonwa nge fya kusekesha tafyalinga ku bafwaya ukusungilila amatontonkanyo ayatuntulu.

Saleni Ifya Kusekesha Mano Mano

Ifyo tutamba ifyo kwi pele pele ifiya mu mitwe yesu filambukila amatontonkanyo yesu na fintu tucita. Ku ca kumwenako, nga ca kuti lyonse tuletamba ifya bucisenene, kuti twanashako ukumfwila ifunde lya mu Baibolo ilitila “fulumuko bulalelale.” (1 Abena Korinti 6:18) E fyo cingaba na kabili nga tulaipakisha ifya kusekesha ifilangisha “ububifi pamo ne ncitatubi,” kuti catukosela ‘ukuba aba mutende ku bantu bonse.’ (Amalumbo 141:4; Abena Roma 12:18) Pa kusengauke ci, tufwile ukutalusha amenso yesu ku kutamba “icintu ca bucinangwa.”—Amalumbo 101:3; Amapinda 4:25, 27.

Ca cine ukuti ifwe bonse tufwile ukushomboka pa kucita icalungama pa mulandu no lubembu twapyana. Umutumwa Paulo asumine fye ukwabula no kulamba ati: “Pantu ndesaminwe mbela ya kwa Lesa ku buntu bwa mu kati, lelo namone mbela imbi mu filundwa fyandi iilelwa ne mbela ya mutima wandi no kuntwala bunkole ku mbela ya lubembu iili mu filundwa fyandi.” (Abena Roma 7:22, 23) Bushe ici calola mu kuti Paulo alenakilako ku fyo umubili wakwe uwanaka walefwaya? Ca kutali! Atile: “Ntuutaulo mubili wandi, no kuuteko busha; epali, . . . nabo wakaanwa ne mwine.”—1 Abena Korinti 9:27.

Na ifwe bene, tatufwile ukubomfya ukukanapwililika ngo mwa kubepesha ku kubembuka. Kalemba wa mu Baibolo Yuda atile: “Mwe batemwikwa, . . . naobelwo kumulembela ukumupaapaata ukuti mulwile icitetekelo icapeelelwe limo na limo ku bashila.” (Yuda 3, 4) Kanshi tufwile ‘ukulwa’ no kutaluka ku fya kusekesha ifitutunka ukucita icabipa.a

Lombeni Lesa Ukumutungulula

Ukukwata amatontonkanyo ayatuntulu te lyonse kwayanguka muli buno bwikashi. Lelo, Baibolo itulaye fyo kuti twaikala aba busaka mu matontonkanyo na mu mibele. Kuti twacita shani ifyo? Pa Amalumbo 119:11, tubelengapo ukuti: “Mu mutima wandi nabikamo icebo cenu, ukuti nibembuka kuli imwe.”

Ukubika icebo ca kwa Lesa mu mitima cipilibula ukucimona icacindamisha nelyo ukucikatamika icine cine. Lelo tatwingakatamika Baibolo nga tatwaishiba ifyo isosa. Ukupitila mu kusambilila ukwishiba kwalungika ukwa mu Cebo ca kwa Lesa, tulanonka amatontonkanyo ya kwa Lesa. (Esaya 55:8, 9; Yohane 17:3) Ici nomba e cingatunonsha lwa ku mupashi no kuwamya amatontonkanyo yesu.

Bushe kwaliba ica kwishibilako ifisuma ne fibi lwa ku mupashi na ku muntontonkanya? Ee! Umutumwa Paulo afundile ati: “Tontonkanyeni fyonse ifya cine, fyonse ifya mucinshi, fyonse ifya bulungami, fyonse ifya musangwela, fyonse ifyayemba, fyonse ifya mutembo, nga kwabe ca busuma, nga kwabe ca kutasha, tontonkanyeni ifi fintu.”—Abena Filipi 4:8.

Lelo nga tulefwaya ukunonkelamo nga nshi, kwaliba ifingi ififwaikwa ukucila fye pa kwishiba Lesa mu kulungika. Kasesema Esaya alipuutilwemo ukulemba ati: “Ine ndi Yehova Lesa obe, uukusambilisho kuti ucenjele, uukwensha mu nshila iyo ufwile ukuyamo.” (Esaya 48:17) E co, tukabila ukulomba ukuti Lesa atutungulule e lyo no kubombela pali uko kwishiba.

Inshita na imbi tuwamishamo imibele yesu no kunonkelamo lwa ku mupashi yaba kulilila kuli Yehova, ‘uumfwa ukupepa.’ (Amalumbo 65:2; 66:19) Nga twapalama kuli Kalenga wesu mu kufumaluka no kuicefya, akakutika ku kupaapaata kwesu. Kabili nga ‘twamufwaya, kuti asangwa kuli ifwe.’—2 Imilandu 15:2.

E co, bushe kuti twasungilila amatontonkanyo ayatuntulu muli cino calo caisulamo ulukaakala na bucisenene? Ee! Kuti twayasungilila ukupitila mu kukanaleka amano yesu ukukunkuma ku fya kusekesha fya muno calo, ukupitila mu kukosha ukutontonkanya kwesu pa kusambilila Icebo ca kwa Lesa, no kupitila mu kulomba Lesa ukuti atwafwe.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 9]

‘Abana abengi balafilwa ukwishiba ica cine ne ca bufi pa mafilimu ya pa televishoni’

[Amashiwi pe bula 11]

“Imyaka iingi iya kutamba ifya kusekesha fibamo ukwipayana naisuka nayalula ifyo abantu batontonkanya pa lwa fyene”

[Akabokoshi pe bula 11]

Ifya Kucita Nga Tamulefwaya Ubulwele bwa ku Mutima

Ulupapulo lwa Nutrition Action Healthletter lutila ifyakonkapo kuti fyamwafwa nga tamulefwaya ubulwele bwa ku mutima.

• Lekeni ukupeepa. Ukuleka ukupeepa lelo line kuti kwamucingililako ku bulwele bwa ku mutima mu mwaka umo, nangu ca kuti mwaina.

• Ondeniko. Nga mwalina sana, ukucefyako amakilogramu ayanono kuti kwamucingililako.

• Muletukusha umubili. Ukutukusha umubili libili libili (napamo imiku itatu mu mulungu) kuti kwamwafwa ukucefyako cholesterol (LDL) yabipa, ukulesha B.P. ukunina, no kulesha ukwina.

• Mwilalya sana ifya mafuta. Nga ca kuti LDL yenu yaliba pa muulu, mulelya inama umushaba sana amafuta no mukaka umushaba mafuta sana nelyo uushakwata nangu yamo.

• Mwilanwa sana ubwalwa. Batila cimoneka kwati abanwa red waini mu kulinga balaicingililako ku bulwele bwa ku mutima.

• Mulelya ifitwalo ifingi, imisalu, ne filyo fimbi ifya nseke.

[Icikope pe bula 8]

Ulukaakala lwa pa TV lwaba nga sumu ku mano ya mwana

[Icikope pe bula 9]

Inshita shimo abana balakonkeleshamo ifya bulwi bamona pa TV

[Icikope pe bula 10]

Abafyashi kuti bayafwa abana ukupitila mu kubafwaila ifya kubelenga fyalekanalekana ifisuma