Bushe Fyalilingilwa Libela nelyo Mankumanya Fye?

INYUNSHIPEPALA ya International Herald Tribune yasosele ati “ukulingila libela kwaipaishe abengi no kushako bambi.” Umwaka wapwile utupondo twasanshile amaofesi ya beminishi ba ku Amerika ku Kenya na ku Tanzania no kwipaya abantu nalimo 200 no kucena iminshipendwa. Iyi nyunshipepala yasosele no kuti, lelo “abeminishi bakalamba balipuswike pantu bali kumbi pali yo nshita.”

Balipuswike pa mulandu wa kuti balekumana mu cikuulwa cimbi icali ukutali no kwalilile ibomba. Lelo umulashi umo uwali no kusangwa kuli uko kukumana lelo tasangilweko, alipaiwe kwi bomba pantu ali mupepi na kuntu lyapuulikile.

Iyi nyunshipepala yasosele no kuti “ukulingila libela kwaipaishe na Arlene Kirk.” Ilyo alebwelela ku Kenya ukufuma ku cuti, Arlene afwaile ukwika mu ndeke yaiswilemo abantu pa kuti ashileko bambi incende. Lelo bambi balikile ilyo ashilaika, na muli fyo incende yalisheleko iya kuti na o aye ne yi ndeke. Ici calengele ukuti abwelele pa ncito ubushiku bwine ibomba lyapuulike kabili alifwile.

Abantunse balibeleshanya sana no tuyofi. Lelo tacayanguka nangu panono ukulondolola icilenga. Lyonse nga kwaba ubusanso no tuyofi mwi sonde, bamo balafwa, bambi balapusuka. Lelo, te mu nshita fye sha busanso umo abantu bepusha ati, ‘Mulandu nshi cakonkela fye ine?’ Nangu fye nga kumona pa fisuma, cimoneka kwati bamo balakwata ifisuma ukucila bambi. Ilintu cimoneke fyo bamo balacula sana, bambi cilabawamina. Kanshi kuti mwaipusha ati, ‘Bushe napamo ifi fyonse fyalilingilwe libela? Bushe ubumi bwandi bwalilingilwa libela?’

Ukufwaya Ukulondolola Ifilenga

Imyaka 3,000 iyapita, imfumu ya mano yamwene ifintu fya mankumanya ifyalecitika mu calo. Yalondolwele ifi fintu ati: “Inshita ne ca mankumanya fiponena kuli bonse bene.” (Lukala Milandu 9:11) Inshita shimo kulaba ifya mankumanya. Teti twishibe ukuti calacitika. Ifintu ifikulu nampo nga fisuma nelyo fibi, fitucitikila fye ukushintilila na kuntu uli pali yo nshita.

Lelo, napamo na imwe mwaba nga bambi abatontonkanya ukuti ifi fintu te fya mankumanya, lelo batila kwaba icilenga—batila fyonse fyalilingilwa libela. Icisumino ca kulingilwa libela nangu ica kusumina mu mpela e cimo icakokwesha kabili icasalangana kuli bakapepa abengi. Profesa François Jouan, umukalamba pa Center for Mythological Research pa Yuniversiti ya Paris, atila: “Takwaba inkulo nelyo abantu abashasuminapo ukuti kwaba lesa uulama impela . . . pa kuti balondolole fyonse ifyo bashingalondolola pa lwa mikalile yesu.” E mulandu wine caseekela ukumfwa abantu baleti: “Tayali ni nshita yakwe iya kufwa,” nelyo ukuti, “E fyo calembelwe.” Lelo bushe ukulingila libela e cinshi?

Ico Ukulingila Libela Kwaba

Ishiwi lya kuti ukulingila libela lyalola mu kuti Lesa alapima inshita ya muntu umo umo. Ilintu inshita shimo citontonkanishiwa ukuti amaka ya mankumanya e yapima ifya ku ntanshi ica kuti tapali ico twingacitapo, abantu abengi batila aya maka ya kwa lesa.

Kalemba wa lyashi lya kale ilya fya mapepo Helmer Ringgren alondolola ati: “Icintu cikalamba cimo ica bukapepa caba litontonkanyo lya kuti impela ya muntu tayaba iyabula ubupilibulo nelyo iya kuli cela mushuke, lelo ilengwa ku maka yamo ayambukila na fintu tusala nelyo amapange yesu.” Nangu ca kuti citontonkanishiwe fyo kuti twacitapo cimo, abantu abengi bamona ukuti abantunse tabakwatapo amaka. Na muli fyo ‘balashama.’

Abasambilila ifya mapepo na ba mano ya buntunse balishomboka pa nshita yalepa ukwesha ukulondolola ukulingila libela. Icitabo ca The Encyclopedia of Religion cisoso kuti: “Imfundo ya kulingilwa kabela lyonse yaba ni nkama, te mulandu na muntu ingalondolwelwa, mu lulimi, nelyo ifyo ipilibula.” Lelo icintu cimo icabamo muli ishi mfundo shafulisha ca kuti amaka yasumbuka e yatungulula ifyo umuntu acita. Aya maka batila e yalingila libela abantu ne fyalo, ukulenga twikwatapo amaka pa fya ku ntanshi nga fintu fye cali ku fya ku numa.

Ica Kupiminako

Bushe caba no mulandu nga wasumina mu kulingilwa libela nelyo iyo? Uwa mano ya buntunse umo umuNgeleshi Bertrand Russell alembele ati: “Imibele ya bantu mu mikalile yabo e ilenga sana basumine ifisumino fimo, lelo ifisumino fimo e filenga sana abantu ukuba ne mikalile imo.”

Cine cine, ukusumina mu kulingilwa libela—nga uko kwine ukulingilwa libela e ko kwaba nelyo iyo—kuti kwalenga tulecita ifintu fimo mu nshila tucitilamo. Abengi tabapoosako na mano ku mibele yabo,—nangu bafyengwe shani no kutitikishiwa—basumine fyo kufwaya kwa balesa. Bamona kwati ubumi bwabo e fyo fye bwali no kuba. Kanshi ukusumina mu kulingilwa libela kulenga abantu ukukanafwaya ukushingamwa.

Lubali lumbi, ukusumina mu mpela kwalilenga bambi ukucita ifyapusanako. Ku ca kumwenako, abalemba ilyashi lya kale batila fingi fyalengele ukwima kwa mitekele ya kapitalizimu no kutumpuluka kwa fya maindastri. Cimo cali cisumino ca kulingilwa libela. Bashimapepo ba ciProtestanti bamo batile Lesa alalingila libela abo alefwaya ukupusuka. Uwasambilila pa fyo abantu bafwile ukwikala umwina Germany Max Weber atila: “Pa nshita imo, kapepa umo na umo alepushapo ati, Bushe na ine nalisalwa?” Abantu balefwailisha nampo nga balipaalwa kuli Lesa na muli fyo nga balilingilwa libela ukupusuka. Weber asosele fyo balecite ci ukupitila mu “kuipeelesha ku fya pano isonde.” Nga balebomba bwino ubukwebo no kunonka, ninshi cishibilo ca kuti Lesa nabasenamina.

Ukusumina mu kulingilwa libela kulenga bambi ukucita ifyacishamo. Mu nkondo ya calo iya cibili, bakensha ba ndeke abena Japan bacetekele muli kamikaze, nelyo “icipupu ca bulesa.” Apantu baletontonkanye fyo tulesa twalikwata imifwaile kabili na bantunse kuti babombela pamo nato calengele balemona imfwa shabo isha bukatu ukuti na sho mipepele. Mu myaka 10 iyapitapo, abantu abalelisha amabomba na bo bafwila kumo balisanshile sana ku Middle East. Icitabo ca encyclopedia cimo cisoso kuti ukusumina mu kulingila libela kwalicetekelwa sana muli uku “kusansa kwa kuipaya ukuluminishiwa ne fya mipepele.”

Lelo mulandu nshi abengi nga nshi basuminina mu kulingilwa libela? Twalasange casuko nga twamona uko catuntwike.