Mulandu Nshi Ukutemwa Kucepela?

“Calibe cayanguka ukutemwana ukucila ukutwalilila nako.”—e fyalandile DOKOTA KAREN KAYSER.

NAPAMO te kuti cimupapushe ukumona ukufula kwa fyupo fyabulamo ukutemwa. Icupo caba kwampana kwa bantunse ukwapikana, kabili abengi bengilamo ukwabula no kuipekanya bwino. Dokota Dean S. Edell atile: “Pa kupoka lasenshi wa kwensha motoka cifwaya ukulamuka kumo, lelo lasenshi wa cupo apeelwa nga mwasaina fye amashina.”

E ico, nangula ifyupo ifingi filatunguluka kabili fya nsansa, kwaliba na fimbi ifili mu kukansana. Limbi umo nelyo bonse pa baupana batendeke cupo no kwenekela ifyacishamo lelo balibulisha ukukampuka ukufwaikwa pa kutwalilila mu cupo pa nshita iitali. Dokota Harry Reis alondolwele ukuti: “Nga abantu bapalamana, balatungililana.” Bayumfwa kwati “umunabo e wabako fye eka pe sonde uumone fintu mu nshila intu bafimwenamo. Ukuyumfwa kwa musango yu limo kulapwa, kabili nga kwapwa, kuti kwaleto bwafya bwine bwine mu cupo.”

Ku ca nsansa, ifyupo ifingi tafyaba ifyo. Natubebete mu kwipifya ifishinka finono ifilenga ukutemwa mu fyupo fimo ukucepa.

Ukulengwe Nsoni—“Ifi Te fyo Naleenekela”

BaRose batile: ‘Ilyo naupilwe kuli baJim naletontonkanya ukuti tukekala aba nsansa lyonse abatemwana, abanakilila kabili abangwana.’ Lelo, mu nshita fye inono, uwacebwishe baRose tamoneke ukuti aliyemba. BaRose batile: “Ukwenekela kuntu nakwete muli wene kwandetele ukubipilwa.”

Amafilimu ayengi, ifitabo, ne nyimbo shaseeka filangisha ukutemwa ukushaba kwa cine cine. Pa nshita ya kwishishanya, umwaume no mwanakashi limbi kuti bamona ukuti cintu baleenekela nacicitika; lelo pa numa fye ya myaka inono mu cupo, beluka ukuti icine cine ici cali kwelenganya fye! Nga ifyaba mu citabo ca cintemwa baleenekela taficitike, ne cupo fye icisuma kuti capwa.

Kwena, ukwenekela kumo mu cupo kwaba fye bwino. Ku ca kumwenako, caliba fye bwino ukwenekela ukutemwa, ukusakamanwa, no bwafwilisho bufuma ku mwina mwenu. Lelo, ukufwaya kwa musango yo limbi nako takucitika. Umukashana waupilwe nomba line ku India uwe shina lya Meena atile: “Ng’umfwa kwati nshaupwa. Ng’umfwa uwatalalilwa kabili uwalekeleshiwa.”

Ukukanalingana—“Tatwapalana muli Cimo”

Umwanakashi umo atile: “Umulume wandi na ine twaba abapusaninina fye muli fyonse. Cila bushiku ndalanguluka icankolele pa kuti ngupweko. Tatwapalana nangu fye panono.”

Ilingi tapapita na nshita ku baupana ukwishiba ukuti tabalingana nge fyo calemoneka pa nshita ya kwishishanya. Dokota Nina S. Fields alembele ukuti: “Icupo ilingi cisokolola imisango intu abaupana ilingi balefisa mu bushimbe.”

E mulandu wine, pa numa ya kuupana, bamo bamona ukuti tabapalana nangu fye panono. Dokota Aaron T. Beck atile: “Te mulandu no kupalana mu fyo abantu batemwa ne fyo bacita, abengi batendeka icupo no kupusana ukukalamba mu micitile ya fintu, imisango, ne mibele.” Abengi abaupana tabaishiba ifya kupwisha uko kupusana.

Ukukansana—“Lyonse Tulabikana Ifikansa”

Ilyo baCindy baletontonkanya pa nshiku shabo sha kale isha mu cupo cabo batile: “Caletupapusha ukuti imiku iingi twaleumana—twalepaatilana, ne cacililepo ukubipa twaleikala inshiku shingi ukwabulo ukusoshanya.”

Mu cupo, ukukanaumfwana te kuti kusengaukwe. Lelo kuti kwabombelwapo shani? Dokota Daniel Goleman alembele ukuti: “Mu cupo icisuma, umulume no mukashi balanda pa mafya ne fibakalifya ukwabula ukutiinana. Lelo inshita ikulu ilyo mukalipe ukuilishanya kulangwa mu nshila ya bukali, kwati kulwisha umwina mwenu.”

Ilyo ico cicitika, ukulanshanya kuba kwati cibansa ca bulwi apo cila muntu apampamina fye pa co alefwaya kabili amashiwi yaba nge fyanso tayaba nge fibombelo fya kumfwaninamo. Akalibumba kamo aka ncenshi katile: “Icintu cimo icabipisha pa lwa kukansana ukuletwalilila caba ca kuti abaupana balande fintu ifingonaule fyupo fyabo.”

Ukukanayangwako—“Twalifilwa”

Umwanakashi umo uwa myaka ukucila isano mu cupo asumine ati: “Nalifilwa ukupanga icupo cesu ukubomba.” Nalishibo kuti nangu ni pali nomba tacakatale acibomba. Ico nsakamanako fye bana besu.”

Casoswa ukuti icapusana sana no kutemwa tacaba lupato lelo caba kukanayangwako. Icine cine, ukukanasakamana kuti kwaonaule cupo nga fintu ulupato lwingonaula.

Lelo, ica bulanda ca kuti, abaupana bamo balabelesha ukwikala mu cupo umwabulo kutemwana ica kuti tabakwata ne subilo ilya kuti ifintu fikaaluka. Ku ca kumwenako, umulume umo asosele ukuti imyaka 23 iyapita apo baupanina yaba kwati “kubomba incito iyo ushilefwaya.” Alundilepo no kuti: “Kubombesha nga nshi mu mibele iyo ine ulimo.” E cimo cine no mwanakashi we shina lya Wendy uwaupwa pa myaka 7 alisuulako fye ukuti icupo cabo tacakatale aciwama. Atile: “Nalyesha imiku iingi, kabili abalume bandi balandetela insoni. Cinenga ukuba uwapopomenwa. Nshifwaya ukwisapopomenwa na kabili. Nga naba ne subilo, cinenga fye ukucushiwa. Cawama ukukanaenekela nangu cimo—nshakulaipakisha, lelo cawamako ukucila ukupopomenwa.”

Ukulengwe nsoni, ukukanalingana, ukukansana, no kukanayangwako fyaba fye ni fimo ifingalenga icupo icabulamo ukutemwa. Ukwabulo kutwishika, kuliko na fimbi—fimo fimo nafilandwapo mu mukululo pe bula 5. Te mulandu ne cilenga, bushe kwaliba isubilo ku baupana abalemoneka ukuisanga mu cupo icabulamo kutemwa?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

IFINTU FIMBI IFILENGA IFYUPO UKUBULWAMO KUTEMWA

• Indalama: Dokota Aaron T. Beck atile: “Umo kuti atontonkanyo kuti ukupenda ifyo indalama shikabomfiwa kuti kwayafwa ukwikatanya abaupana ukubombela pamo, ukubika pamo ifyuma fya kusakamana ifikabilwa mu mikalile, no kuipakisha ififuma mu mulimo wabo. Lelo muli uyu musango namo mwine, umo abaupana bafwile ukwikatana capamo ilingi line te fyo ciba.”

• Ubufyashi: Dokota John Gottman atile: “Twasango kuti amapesenti 67 ku baupana insansa shilaya shilacepa nga ibeli lyafyalwa, kabili ukukansana kulakula ukufika ku miku 8. Cimo icilenga ca kuti abafyashi balanaka kabili tabakwata inshita iikalamba iya kuba pamo.”

• Ukufutika: Dokota Nina S. Fields atile: “Ukukanaba ne cishinka kwabamo kufutika, kabili ukufutika kulenga umunobe ukuleka ukukucetekela. Apo ukucetekelana kwaba lubali lukalamba ulwa fyupo ifibelelela ne fiba bwino, bushe kuti twatwishika umulandu ukufutika konawila ukumfwana kwa mu cupo?”

• Ukukumana kwa mu Cupo: Uwasambilile fya mitontonkanishishe ya bantu Judith S. Wallerstein atile: “Pa nshita abantu balepekanya ukupwishe cupo ku cilye, caliseeka ukusango kuti baleka ukukumana kwa mu cupo pa myaka iingi. Mu milandu imo bucibusa buba pa kukumana kwa mu cupo kale kale tabubapo, no musango umbi uwa kukumana mu cupo uba wa kupatikishiwa fye, ukufwaya fye ukuisekesha.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

BUSHE ABANA BAKUMWAKO SHANI?

Bushe umusango wa cupo cenu kuti wakuma abana benu? Ukulingana na Dokota John Gottman, uwasapika pa lwa baupana pa myaka 20, icasuko ni ee. Atile: “Mu kusambilila ukwa fiputulwa fibili ifya myaka 10, twasangile ukuti abana abo abafyashi babo bashisansamuka balaba ne mitima itunta sana pa nshita ya kwangala kabili balafilwa ukutekanya. Mu kupita kwa nshita, ukukansana mu cupo kulenga abana ukukanasambilila bwino ku sukulu, nangu umwana alamuke shani.” Mu kucilanya na bana abo abafyashi babo babombela pamo, Dokota Gottman atile: “Balacita bwino ku sukulu na mu bwikashi, pantu abafyashi babo balabalanga ifya kusunga abantu bambi ne fya kubacindika kabili ne fya kucita nga bakalifiwa mu nkuntu.”