Ukuya pa Lwendo mu Ghana

KU ULEMBA LOLENI! MU GHANA

ILYO bwaya buleca na fubefube apwa, panono panono twaenda bakilomita ukucila pali 80 mu musebo wa lukungu uwa kuya ku Mole ku Citungu Basungila Inama mu Ncende ya ku Kapinda ka ku Kuso aka Ghana. Impanga ikwete sana icani, ulububa, ne fimpusa. Tulepita na mu mishi yakwata amayanda ya kumasa ne mitenge ya cani.

Mwandi twasanga ubupusano lintu twafika ku Damongo, itauni linono ilyakwata amashitolo, imisebo ya tala na bamotoka abengi! Abana bafwele amayuniformu ya kaki na ya fitulukila baleya ku sukulu. Abanakashi abafwele ifyabalabata batwikile ifintu fya misango misango—inkuni, ifilyo, ne mbeketi sha menshi. Bamotoka na batrakita balelila na bantu balecofa incinga. Kwashala bakilomita 20 pa kuti tufike.

Ku Citungu ca Mole uko Basungila Inama

Twasuka twafika kuli ici citungu basungila inama. Zechariah uuletutandasha atweba ukuti ici Citungu ca Mole ico Basungilamo Inama catendekwe mu 1971 kabili cakwata impanga yaba na makilomita 4,840 monse monse. Muli ici citungu basungila inama mwaba imisango 93 iya nama, imisango 9 iya nama sha ku mulundu na pa menshi, ne misango 33 iya fikulika. Inama shaba muli ici citungu ni nkalamo, imbwili, bacimbwi ba mabala, bapushi, insofu, insobe shakashikila, imboo ishiipi, bamunjili, cuswe, impombo, inama shitwa genet, insobe shitwa hartebeest, amapulu, bakolwe we tumbili, bakolwe ba misango misango, insobe shitwa roan, ifinungi, ing’wena, insoka, ne nsato. Na kabili kuli iyi ncende kwaba ifyuni fya misango misango ukucila pali 300.

Ilyo tulekupula balunshi bali ne nsala tuleenda mu cani cifikile mu makufi, kabili ukwabula ne nshita ukupita twamona insobe ishingi. Pa kubala cilafya ukumona ishi nama, pantu shimoneka nge mpanga. Ilyo tuletamba ishi nama, kanshi na sho shiletutamba, cili fye kwati na ifwe natushicebusha. Ilyo tulekopa ifikope, iciunda ukufuma ku kulyo catutiinya. Cuswe umukulu umulume alanga ukuti talefwaya ifwe ukuba pali ilya ncende yakwe kabili abutukila mu kapanga kali pa ntanshi.

Lyene twamona insofu shine ishikalamba mwi samba lya muti ukalamba. Shileputula imisambo ku fitimbatimba no kulyako amabula ayateku. Twapalama, kabili ilyo pashala fye amamita 10 ukufuma apo twali na pali insofu, Zechariah atweba ukushikopa. Auma imfuti yakwe, iyalila nge cela no kulenga insofu ukufuma mwi samba lya cimuti kabili ici calenga ukuti tukope ifikope ifisuma. Lwa mupepi fye, insofu shasanga apali amatipa shatendeka no kusamba. Zechariah alondolola ukuti imimonekele ya nsofu ilaaluka—shileka ukumoneka ishafita no kutendeka ukumoneka ishakashika—ukulingana ne fyo amatipa shileangalamo yalemoneka.

Twaendako panono kabili twamona ifyo impanga yonse ilemoneka. Muli iyi mpanga mwaba imiti isuma iya acacia na shea. Pa kubwelelamo, twalola mu nshila yaciyamo insofu. Insofu shicili apatali lelo iikalamba pali shonse yaimya amatwi, no kwiminina nge ilefwaya ukulwa, kabili yaisa kuli ifwe. Bushe yalatusansa?

Zechariah atweba ati tatufwile ukusakamana, lelo pa nshita imo ine afumya imfuti pa kubeya no kutufumya mu nshila umwaleya insofu. Twakonkanyapo ukwenda, uuletutandasha ne mfuti yakwe—na ifwe na bakamela besu—aba kubomfya lintu twafwaya ukukopa. Tapakolwele insofu shaleka no kumoneka.

Zechariah alondolola ati insofu sha muli ici citungu cacingililwa shalibelesha abantu kabili shimo shilapalama no kupalama. Nga ca kuti insofu shimo shilemoneka libili libili, abatandasha balashinika amashina. Imo baleita ati Catumba pantu yalikwete icintu cikalamba icatumbile. Insofu imbi baleita ati Cintiinya pantu yaletiinya abatandashi.

Nomba twamona bakolwe we tumbili abengi. Tulefitamba ilyo filepeeluka ku miti nelyo ukubutuka pa mushili. Uuletutandasha atulanga kolwe we tumbili umukulu nasenda utwana tubili, kamo ku numa kambi pa cifuba. Atweba ukuti utu twana ni tumpundu.

Cine cine, lelo twatamba inama sha mpanga. Zechariah atweba ati umo nga alefwaya ukumona inama sha mpanga pa kati ka April na June, kuti alolela fye pa cishima pantu inama shilesa ishingi ku kunwa amenshi. Asosa no kuti nga muleenda muli ici citungu muli motoka enda bwino mu mpanga umo kuti amona inama shimbi ishingi pamo fye ne mboo ne nkalamo.

Nomba ni nshita ya kulya. Ilyo tulelya, kolwe umukalamba aikala pali motoka bemike mupepi no wesu kabili mu kupama atonta amenso apali filyo fyesu. Bakolwe we tumbili bambi balepita, pamo ne nsobe na bamunjili, na kuli pele pele twamona insofu shine pa culu cili mupepi. Napamo twasanga inshila yaanguka iya kulenga inama ukwisa pamo pa kuti tushikope!

Ku Mushiika

Inshita twapoosa ku Citungu ca Mole uko Basungila Inama yacepa sana, nomba ukupita mu misebo ya lukungu twatola ubulendo bwa maawala yabili ubwa kuya ku Sawla, umushi wikalamo abaLobi, umutundu wa balimi. Abanakashi ba uyu mutundu balikwata umwata ushaseeka uwa kukusha imilomo. Nangu cingati nomba uyu mwata ulepwa panono panono pantu abakashana na basambilila, abanakashi abengi bacili balitemwa imilomo iikulu. Nga ca kuti umwanakashi wa ciLobi akwete imilomo inono nge ya mwaume cimoneka kwati musaalula.

Twafika pa mushi no kwingila mu mushiika. Insakwe shapangwa ku misambo ya miti ne mitenge ya cani. Twamona umwaume umusungu naiminina mu mushiika wa bantu bafiita beka beka abena Afrika. Twalanshanya na wene no kusanga ukuti e lyo aishile kuno ku kupilibula Baibolo mu lulimi lwa ciLobi. Ekala mu mushi ukonkelepo uwa baLobi pa kuti engasambilila ukulanda bwino ululimi lwabo. Anjibukisha ulwa kwa Robert Moffat, uwatendeke iminshoni ku baTswana ba ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika mu mwanda wa myaka uwalenga 19 no kupilibula Baibolo mu ciTswana.

Umwanakashi wa ciLobi umukote ne milomo ikalamba naikala pa benchi mu nsakwe ya pa mushiika. Utumuti tubili utwa buuta utuli ubukulu ngo lwala lwa cikumo twabikwa mu fipunda fya milomo. Ndefwaya ukumukopa, nomba lilya nati njimye kamela, na o alolesha kumbi. Umo uo twali nankwe anjeba ukuti abaLobi abakote basumina ukuti umweo wabo kuti waletelelwa nga ca kuti umuntu abakopa icikope.

Ilyo tulebwelela ku Sawla, uko twalalala, natontonkanya pa mano no kupusana kwa fintu ifyo twamona mu bubumbo bwa kwa Lesa. Alengele bwino nga nshi inama na bantunse. Cili nga fintu kemba wa malumbo asosele ati: “Ifyo yafule milimo iyo mwacita, mwe Yehova! fyonse ifyo mu mano e mo mwaficitila; pano isonde paisulapo ifibumbwa fyenu.”—Amalumbo 104:24.

[Mapu pe bula 24, 25]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

GHANA

[Icikope pe bula 24]

Munjili

[Icikope pe bula 24]

Cimbwi wa mabala

[Icikope pe bula 25]

Insofu

[Icikope pe bula 25]

Imfubu

[Icikope pe bula 25]

Ibumba lya nsobe

[Icikope pe bula 26]

Kolwe we tumbili nasenda utwana tubili

[Icikope pe bula 27]

Hartebeest

[Icikope pe bula 27]

Umushiika