Umuti wa Ndakai Ni Pi Wingafika?

MU FYALO umo imiti ya maapele imena, abana basambilila ku bwaice fye ukuti nga balefwaya ukusaba iapele ilili apatali ku muti, bafwile ukunina pa mapeya ya banabo. E fyaba no mulimo wa kundapa. Caba kwati bakasapika ba miti ya mu cipatala banina pa mapeya ya badokota ba kale ne ncenshi shimbi pa kuti bafike apalepesha mu kusapika kwabo.

Pali bakondapa ba kale aba musango yo pali abaume baishibikwa bwino pamo nga Hippocrates na Pasteur, e lyo na Vesalius na William Morton—abo fwe bengi tushaishiba no kwishiba. Ni mu nshila nshi aba baume basangwilileko ku mibombele ya muti wa ndakai?

Ku kale ukuposha abantu takwalimo inshila sha sayansi lelo kwalemenene maka maka ku malele na ku mpupo sha mipepele. Icitabo ca The Epic of Medicine, icapitulwikwemo na Dokota Felix Marti-Ibañez, citila: “Pa kucimfya ubulwele . . . , abena Mesopotamia balesakanya imiti ne mipepele, pantu basumine ukuti ukulwala e nshila tulesa twabo twalebakandilamo.” Umuti wa bena Egupti, uwakonkele pa wa bena Mesopotamia, na o wine walimo ifya mipepele. E co, ukufuma fye ku kutendeka, kondapa alemonwa ukuti muntu uwaishibisha ifya mipepele.

Mu citabo cakwe ica The Clay Pedestal, Dokota Thomas A. Preston atile: “Ifisumino ifingi ifya bena kale fyashile fyasonga inshila ya kundapilamo iyabako na pali lelo. Icisumino cimo cali ca kuti umulwele takwetepo maka pa bulwele, no kuti isubilo lya kupola lyashele fye kuli kondapa uwakwete amaka ya malele.”

Basolwesolwe mu Milimo ya Kundapa

Lelo, mu kupita kwa nshita, imyundapile ya fya cipatala yafulilemo inshila sha sayansi. Uwa kubalilapo pali bakondapa ba ku kale ukubomfya inshila sha sayansi ali ni Hippocrates. Afyelwe nalimo mu 460 B.C.E. pa cishi ca ba Griki ica Kos kabili abengi baishiba ukuti e watendeka umuti wa Cisungu. Hippocrates e wali solwesolwe mu kusapika imiti. Akene icisumino ca kuti ukulwala kwali kukandwa kuli kalesa, ukusosa ukuti kulaba ifilenga ukuti kulebako. Ku ca kumwenako, ukufunta, pa nshita ntali balekwita ati ubulwele bwashila pantu basumine ukuti tulesa e twalebuposha fye. Lelo Hippocrates alembele ati: “Pali ubu bulwele beta ati Ubwashila: ine mona kwati tabwafuma kuli lesa nelyo ukuba ubwashila ukucila amalwele yambi, lelo kwaliba ifilenga ukuti bubeko.” Hippocrates aali e kondapa wa kubalilapo uwaishibikwa ukumona ifishibilo fya malwele yapusanapusana no kufilemba pa kutila akaleloshako ku nshita ya ku ntanshi.

Pa numa ya myaka iingi, Galen, kondapa umuGriki uwafyelwe mu 129 C.E., asangile ifipya mu kusapika kwakwe ukwa sayansi. Galen alembele icitabo ica bomfiwe na badokota pa myaka iingi icilanda pa filundwa fya cintu icipema ukulingana ne fyo asangile ilyo alepatulula ifilundwa fya bantu ne nama! Andreas Vesalius, uwafyalilwe mu Brussels mu 1514, alembele icitabo ca On the Structure of the Human Body. Abantu balicisushishe pantu capusene ne fingi ifyo Galen asangile, lelo cali ngo mufula wa cisambililo ca ndakai ica kupatulula no kwishiba bwino ifilundwa fya fintu ifipema. Ukulingana ne citabo ca Die Grossen (Impalume), Vesalius aali “umo uwabakasapika ba fya cipatala abacindamisha pa bantu bonse na mu nkulo shonse.”

Ifisambilisho fya kwa Galen pa lwa mutima na pa lwa kushinguluka kwa mulopa na fyo fine kuli pele pele abantu balilekele ukufikonka.a Kondapa umuNgeleshi William Harvey apoosele imyaka iingi ukusoma no kupatulula ifilundwa fya nama ne fya fyuni. Acecetele imibombele ya ma valve ya ku mutima, ukupima umulopa wali mu mutima, no kutunganya umulopa wali mu mubili. Harvey asabankenye ifyo asangile mu mwaka wa 1628 mu citabo ca On the Motion of the Heart and Blood in Animals. Balimulengulwile, ukumupaasha, ukumusansa, no kumutuka. Lelo pa mulimo wakwe epo ifintu fyatendekele ukwaluka mu fya miti—ukushinguluka kwa mulopa mu mubili kwalisangilwe!

Ukuleka Ukubeya Abantu no Kutendeka Ukubombela

Kwali ukulunduluka kukalamba mu mulimo wa kubombela abalwele. Mu Nkulo sha pa Kati, abalebombela abalwele ilingi line ni balya balebeya abantu umushishi. Te kuti tupape ico bamo basosela abati uwatendeke umulimo wa kulepula uwa ndakai ni Ambroise Paré umwina France uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 16—solwesolwe pali bakabeya ba mushishi ababele badokota bakulepula—uwabombele ishamfumu shine isha ku France. Paré apangile ne fisolobelo fya kundapilako ifingi.

Ubwafya bukalamba ubo badokota bakulepula bacili baleshingwana nabo mu mwanda wa myaka uwalenga 19 wali wa kufilwa ukunashako ubukali pa kubombela umulwele. Lelo mu 1846 dokota wa meno uwe shina lya William Morton e wali uwa kubalilapo ukubomfya umuti wa kunasha ubukali ukuseekele.b

Mu 1895, ilyo Wilhelm Röntgen umwina German waishiba physics alemona ifyo amalaiti yabomba, amwene imyengelele ilepula mu munofu lelo ilefilwa ukupula mwi fupa. Taishibe uko iyi myengelele yalefuma, e co ayinike ati imyengelele ya X (imyengelele ishaishibikwa), ishina ililebomfiwa na lelo line mu fyalo umo balanda iciNgeleshi. (Abena German bena baita ati Röntgenstrahlen.) Ukulingana ne citabo ca Die Großen Deutschen (Abena German Impalume), Röntgen aebele umukashi wakwe ati: “Abantu bakatila: ‘Röntgen napena.’” Na cine bamo e fyo balesosa. Lelo ukusanga kwakwe kwayalwile inshila sha kundapilamo. Badokota nomba kuti bamona ifili mu kati ka mubili ukwabula ukulepula.

Ukucimfya Amalwele

Mu nkulo fye shonse amalwele yambukila pamo nga kansakala ilingi line yaleleta ifikuko, isakamika, kabili yaleipaya abantu. Ar-Rāzī, umwina Persia wa mu mwanda wa myaka uwalenga 9 uo bamo balemona kwati e wali kalapashi pali badokota bonse mu fyalo fya bashilamu pali iyo nshita, e walondolwele bwino ukulingana no kulondolola kwa fya cipatala ulwa bulwele bwa kansakala. Lelo papitile imyanda ya myaka iingi e lyo dokota wa ku Britain uwe shina lya Edward Jenner asangile inshila ya kundapilamo ubu bulwele. Jenner atile ilyo umuntu ayambula ubulwele batila cowpox—e kutila ubulwele bwa nama ubushipaya bantu—ninshi acingililwa kuli kansakala. Ukulingana no ku kusanga kwakwe, Jenner abulile inkanda apo ubulwele bwa cowpox bwafumine ku kupangilamo umuti wa kansakala. Uyo mwaka wali ni mu 1796. Kwati fye ni bakasapika na bambi abamutangilile, Jenner na o wine balimulengulwile no kumulesha. Lelo ukusanga kwakwe ukwa kulasa inyeleti kuli pele pele kwalengele ubulwele ukupwa no kulenga kwabako umuti wa kupwisha ubu bulwele.

Louis Pasteur umwina France abomfeshe inyeleti ku kuposha ubulwele bwa kalyelye no bwa anthrax. Kabili ashinine ukuti utushishi e tumo utulenga sana amalwele. Mu 1882, Robert Koch asangile akashishi kaleta ubulwele bwa TB, ubo uwasoma ifya kale alondolwele ati “e bulwele bwipaya sana ubwa mu mwanda wa myaka uwalenga 19.” Mupepi no mwaka umo pa numa, Koch asangile akashishi kaleta ubulwele bwa kolela. Magazini wa Life asosa ukuti: “Umulimo wa kwa Pasteur na Koch walengele kwaba sayansi wa kusambilila pa tushishi utunono nga nshi no kulenga kwaba inshila sha kulengelamo umubili ukulacincitila amalwele, ukwangwe nshila shisuma isha kuposelamo ubusali e lyo no busaka ifyalenga ukuti abantu balekokolako pa calo ukucila pa nshila shimbi isho sayansi wa pa kale uwaliko imyaka 1,000 ku numa yasangile.”

Umuti wa mu Mwanda wa Myaka Uwalenga 20

Ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 20, cali kwati umuti wa fya cipatala uwiminine pa mapeya ya ishi ncenshi e lyo ne ncenshi shimbi. Ukutule lyo, kwaliba ukulunduluka kwa cipesha amano mu fya miti ya cipatala—umuti wa insulin uwabalwele ba shuga, ukundapa uko batila chemotherapy ku balwala kansa, ukundapa ama hormone ayafulisha umo tayakabilwa ukufulisha, umuti wa ma antibiotic ku balwala TB, klorokwini ku kundapa imisango imo ya mpepo, no kundapa kwa dialysis ku bakwata ubulwe ku mfyo, e lyo no kulepula umutima no kukuusha ifilundwa fya mu mubili, nafimbipo.

Nomba ifi tuli fye pa ntendekelo ya mwanda wa myaka uwalenga 21, bushe ni pi imiti ya fya cipatala ifikile pa lwa buyo bwa “kufika pa cipimo cimo ica kulenga abantu ba mwi sonde lyonse ukukanalwala”?

Bushe Buyo Bushingafikwapo?

Abana baleshiba ukuti te lyonse ukunina pa mapeya ya banabo kubalenga ukusaba iapele. Amaapele yamo ayalowesha yaba pa kantongolilo ka cimuti, apa kutila te kuti bafikepo. Mu nshila imo ine imiti ya fya cipatala yalilunduluka ukufika apatali. Lelo ubuyo bafwaisha ubwa kuti—abantu bonse belalwala—bucili tabulafikwapo.

Nangu line mu 1998 akabungwe ka European Commission katile “abena Bulaya tabatala abekalapo imyaka iingi nge yi ukwabula ukulwalilila,” kalandile no kuti: “Umuntu umo pali basano akafwa bwangu ilyo ashilafisha imyaka 65. Abantu amapesenti 40 e bakafwa kuli kansa, na bambi amapesenti 30 bakafwa ku malwele ya ku mutima . . . Kufwile kwaba ukusangako inshila isuma iya kuicingilila ku malwele ya ndakai.”

Mu November 1998 magazini wa fya cipatala uwa ku German uwa Gesundheit atile amalwele yambukila pamo nga kolela na TB yaleipaya sana abantu. Mulandu nshi? Imiti yakulwisha aya malwele “tailebomba. Utushishi utwingi tatufwa ku muti umo uwaseeka; na cine, utwingi nga nshi tatufwa ku miti iingi.” Te malwele fye ya kale yeka yalebwela lelo na kwisa na yambi ayapya pamo nga AIDS. Ulupapulo lwa miti ulwa ku German ulwa Statistics ‘97 lutucinkulako ukuti: “Pa malwele yonse ayaishibikwa, ayengi—e kuti mupepi na 20,000—tayakwata umuti.”

Bushe Ukundapa Kwitwa Gene Therapy E Kwingaposha Amalwele?

Apo fye cili ifi, kuli imisango ipya iya kundapilamo. Ku ca kumwenako, abengi batila sayansi wa kwalula imfyalo (genetic engineering) kuti alenga abantu ukukanalwala. Pa numa ya kusapika ukwacitilwe mu United States muli ba 1990 na badokota pamo nga Dokota W. French Anderson, ukundapa kwa gene therapy kwalondolwelwe ukuti “e kusuma sana kabili ukwaseeka mu kusapika imiti.” Icitabo ca Heilen mit Genen (Ukundapila ku ma Gene) cisosa ukuti ukubomfya ukundapa batila gene therapy “basayansi ba fya cipatala kuti baba e bakubalilapo muli uku kusanga. Maka maka ku malwele ayashakwata muti ukufika na lelo.”

Basayantisiti benekela ukundapa amalwele ya kufyalwa nayo pa kubika mu balwele ama gene yakwalula. Nangu fye ni nsandensande shabipa, pamo nge sha kansa, napamo shikapangwa ku kulaipaya ishine sheka. Ukuceeceeta ama gene ku kwishiba amalwele umuntu engalwala kale kale kulacitika. Bamo batila ukwalula imiti pa kuti ilingane na ma gene ya mulwele e cisheleko fye. Kasapika umo uwalumbuka atile badokota bushiku bumo bakasuka “abasanga ubulwele bwa balwele no kubapeela utwa muli DNA utwalinga pa kutila bengapola.”

Lelo, te bonse bashininkisha ukuti ukundapa batila gene therapy e kundapa ‘kwine kwine’ ukwa ku nshita ya ku ntanshi. Na cine, ukulingana no kufwailisha, abantu abengi tabafwaya ama gene yabo ukuceeceetwa. Kabili abengi balatiina ukuti ukundapa batila gene therapy kuti kwaleta ubwafya.

Inshita e ikasokolola nampo nga sayansi wa kwalula imfyalo nelyo inshila shimbi isha kundapilamo fikabomba ukulingana no kufwaya kwa bantu. Lelo, tatufwile ukucishamo ukwenekela icintu ca musango yu. Icitabo ca The Clay Pedestal cilondolola icicitika lyonse aciti: “Ukundapa ukupya nga kwasangwa kulalumbanishiwa pa kukumana kwa ba mu fipatala na mu mpapulo sha bakalapashi. Abasanga uko kundapa balalandwapo sana ku ba muli ilya ncito, kabili abasabankanya ilyashi balalumbanya uku kulunduluka. Pa numa ya nshita ifi fyonse ifya kulumbilisha uyu musango wa kundapa, filaya fileshima ica kuti fyashiminina fye. Lyene umuti na umbi ulasangwa, kabili mu kwangufyanya fye ulapyana pa wa kale, uo baleka ukubomfya pantu baumona ngo wa cabe cabe.” Ca cine, imiti iingi iyo badokota baleka ukubomfya yali e miti ine ine nomba line ku numa uku.

Nangu ca kuti badokota ba nomba tababamwena mu fya mipepele nga filya aba ku kale balebamona, abantu bamo batila badokota balikwata amaka yamo ifi ayapala aya kwa Lesa kabili belenganya ukuti basayansi bakasuka abasanga umuti wa kutila ukaposhe amalwele ya bantu bonse. Lelo, icishinka ca kuti icintu ca musango yo tacakatale acicitika. Mu citabo cakwe ica How and Why We Age, Dokota Leonard Hayflick atile: “Mu 1900, abantu abengi mu United States balefwa ukwabula ukufika nangu ni pa myaka 65. Ndakai, te fyo cili: abantu abengi nga nshi balefwa pa numa ya myaka 65.” Cinshi calengele ukuti imyaka ya kufwilapo ifule muli uyu musango? Hayflick alondolola ukuti icalengele “maka maka cali mulandu wa kuti abana abanono tabalefwa sana.” Nga twati tutile sayansi wa fya cipatala kuti apwisha ifikalamba ifilenga ukuti abakalamba balefwa, pamo nga ubulwele bwa ku mutima, kansa, e lyo no bulwele bwa lupuma. Bushe kuti calenga abantu ukukanalafwa? Awe nakalya. Dokota Hayflick atila nangu ca kuti icintu ca musango yo calicitike, “abantu abengi kuti baikala mupepi ne myaka 100.” Akonkenyepo ukusosa ati: “Aba bengekala imyaka 100 nalyo line kuti bafwa. Mba cinshi bengafwila? Kuti bayabalenaka fye ica kuti ukunaka kwine kwabafisha na ku mfwa.”

Te mulandu no kubombesha kwa muli sayansi wa fya cipatala, umuti tawingafumyapo imfwa. Mulandu nshi cabela ifi? Kabili bushe ubuyo bwa kuti abantu bonse belalwala cintu icishingacitwa?

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 4]

“Ifisumino ifingi ifya bena kale fyashile fyasonga inshila ya kundapilamo iyabako na pali lelo.”—The Clay Pedestal

[Ifikope pe bula 4, 5]

Hippocrates, Galen, na Vesalius e bali basolwesolwe ukusanga umuti wa ndakai

[Abatusuminishe]

Icishi ca Kos, Greece

Ukusuminishiwa na ba National Library of Medicine

Woodcut by Jan Steven von Kalkar of A. Vesalius, ukufumishiwa muli Meyer’s Encyclopedic Lexicon

[Ifikope pe bula 6]

Ambroise Paré e kabeya wa mushishi uwa kubalilapo ukutendeka ukundapa kwa kulepula kabili abombele ne mfumu shine isha ku France

Dokota wa ku Persia Ar-Rāzī (ku kuso), no wa ku Britain Edward Jenner (ku kulyo)

[Abatusuminishe]

Paré and Ar-Rāzī: Ukusuminishiwa na ba National Library of Medicine

Ukufuma mu citabo ca Great Men and Famous Women

[Icikope pe bula 7]

Louis Pasteur umwina France ashininkishe ukuti utushishi e tulenga amalwele

[Abatusuminishe]

© Institut Pasteur

[Ifikope pe bula 8]

Nangu ca kuti ifikalamba ifilenga imfwa fyafumishiwapo, ubukote bukatwalilila ukwipaya abantu