Mulandu Nshi Abaume Bapumina Abanakashi?
INCENSHI shimo shitila abanakashi kuti baipaiwa ku balume babo ukucila ukwipaiwa kuli bamukukulu bonse. Ukufwailisha ukwingi kwalicitwa pa kwesha ukupwisha ubwafya bwa balume ukucusha abakashi. Mwaume wa musango nshi apuma umukashi wakwe? Bushe akulile shani? Bushe ali uwa lukakala ilyo baleishishanya? Bushe uupuma ankulako shani ku kundapa?
Cimo ico incenshi shasanga ca kuti abapuma bonse tababa cimo cine. Kwaba abaume bamo abapuma fye limo limo. Tababomfya ifyanso kabili te lingi bapuma abena mwabo. Abaume ba musango yu te lingi bacita ulukakala, kabili cimoneka kwati icingabalenga ukucita ulukakala fintu ifilebacitikila. Kabili kwaba abaume ababa no musango wa kupuma abakashi lyonse fye. Batwalilila fye no mucuusha wabo, kabili balangulukako fye panono ukuti nabalufyanya nelyo fye ukukanalanguluka pa fyo bacitile.
Lelo, icishinka ca kuti kwaba imisango yalekanalekana iya baume bapuma tacipilibula ukuti ukupuma kumo takwabipa sana. Na kuba, umusango onse uwa kuuma kuti wacena—nelyo fye ukwipaya. E ico, icishinka ca kuti umwaume umo tacita lyonse ulukakala nelyo ulukakala lwakwe talwacilamo nge ficita umbi takulenga lulya lukakala ukuba bwino. Takwaba ukupuma “ukwaba fye bwino.” Lelo, bushe finshi fingalenga umwaume ukucusha umwanakashi uo alaile ukuteesa mpaka ne mfwa?
Ukusonga kwa mu Ng’anda
Te ca kupapa ukuti abaume abengi abapuma bakulile mu ng’anda umwali ulukakala. Michael Groetsch, uwapoosa imyaka ukucila pali 20 ukufwailisha pa lukakala lwa mu cupo atile: “Abengi abapuma abena mwabo bakulile mu mayanda yali nge fifulo fya bulwi. Ilyo bali utunya nelyo bakulileko, bali mu mayanda umo ulukakala lwali fye ngo lwaba bwino.” Incenshi imo yatile umwaume uwakushiwe mu ng’anda ya musango yo kuti “apashanya ifyo wishi asuula abanakashi ilyo acili fye umwaice. Umulumendo kuti asambilila ukuti umwaume lyonse fye afwile ukutungulula abanakashi kabili nga alefwaya ukulabatungulula afwile ukubatiinya, ukubacena, no kubasuula. Kabili pa nshita imo ine, asambilila ukuti nga alefwaya ukutemuna wishi, afwile ukumupashanya.”
Baibolo ilanga bwino ukuti imibele ya mufyashi kuti yakuma nga nshi umwana, ukumulenga ukuba bwino nelyo ukubipa. (Amapinda 22:6; Abena Kolose 3:21) Ca cine, ificitika mu ng’anda te fyo twingapelelapo umwaume insambu ya kupuma umukashi, lelo kuti fyaafwa ukulondolola uko imibele ya lukakala yatendekele.
Ukusonga kwa Ntambi
Mu fyalo fimo, bamona ukupuma umwanakashi ukuti kwaliba fye bwino. Ba United Nations bashimike ati: “Abantu abengi balisumina nga nshi ukuti umulume alikwata insambu ya kuuma umukashi nelyo ukumutiinya.”
Nangu fye ni mu fyalo umo umucuusha wa musango yo ushasuminishiwa, abantu abengi baba ne mibele ya lukakala. Ukutontonkanya kwalubana ukwa baume bamo ukukuma kuli ici kulapapusha nga nshi. Ukulingana na nyunshipepala ya ku South Africa iitwa Weekly Mail and Guardian, mu kufwailisha kwacitilwe mu Cape Peninsula basangile ukuti abaume abengi abatunga ukuti tabacusha abakashi babo batontonkenye ukuti ukuuma umwanakashi caliba fye bwino kabili te lukakala iyo.
Kanshi twamona ukuti ukutontonkanya kwa musango yo ukwalubana kutendekela ku bwaice. Ku ca kumwenako, mu Britain, ukufwailisha kumo kwalangile ukuti amapesenti 75 aya balumendo bali ne myaka 11 na 12 batontonkanya ukuti caliba fye bwino umwaume ukupuma umwanakashi nga ca kuti nakalipa.
Takwaba Umulandu wa Kusuminishisha Ukupuma
Ifishinka twalandapo kuti fyatwafwa ukulondolola ifilenga ubwafya bwa balume ukucusha abakashi, lelo tafilelanga ukutila kwaliba fye bwino iyo. Ukupuma umwina mobe lubembu lwabipisha kuli Lesa. Mu Cebo cakwe, Baibolo, tubelenga ati: “Abalume bafwile ukutemwa abakashi babo, nge mibili yabo iine. Uwatemwo mukashi wakwe wine, aitemwo mwine. Pantu takwaba nangu umo uwapato mubili wakwe; lelo alaulela no kuuteesa, ifyo na Kristu alela no kuteeso lukuta.”—Abena Efese 5:28, 29.
Kale sana, Baibolo yasobele ukuti mu “nshiku sha kulekelesha” isha buno bwikashi, abantu abengi bakaba “aba miponto” kabili “abankalwe.” (2 Timote 3:1-3) Ifi ukupuma abakashi kuseekele kulanga fye ukuti tuli mu nshita uku kusesema kulandapo. Lelo cinshi twingacita ku kwafwa abapumwa? Bushe kwaliba isubilo lya kuti abapuma kuti bayaluka?
[Amashiwi pe bula 5]
“Umusoka umwaume uupuma umukashi wakwe acita umo wine no ucita umuntu uwauma uo ashaishiba.”—E fisosa icitabo citila When Men Batter Women
[Akabokoshi pe bula 6]
Ulukakala lwa mu Ng’anda—Bwafya Ubuli fye Mpanga Yonse
Abaume ba cilumba abacusha abanakashi baba fye mpanga yonse, nge fyo ifyebo bashimika ifili pe samba filelanga.
Egypt: Ukufwailisha kwasendele imyeshi itatu mu Alexandria kwalangile ukuti ulukakala lwa mu ng’anda e cikalamba icilenga abanakashi ukucenwa. E lulenga abanakashi amapesenti 27.9 ukuya ku fipatala fya bacenwa.—Résumé 5 of the Fourth World Conference on Women.
Thailand: Mwi tauni likalamba ilya mu Bangkok, hafu wa banakashi baupwa balapumwa lyonse.—Pacific Institute for Women’s Health.
Hong Kong: “Impendwa ya banakashi abatila balapumwa ku balume babo yalikulilako nga nshi na mapesenti 40 ukucila aya mu mwaka wapita.”—South China Morning Post, July 21, 2000.
Japan: Impendwa ya banakashi baleya ku fifulo basungila abafulumuka ku mwabo pa mulandu wa lukakala nelyo fimbi ifingabaletelela yaliile pa muulu ukufuma pali 4,843 mu 1995 ukufika pa 6,340 mu 1998. “Amapesenti nalimo 33 batile balefwaya ukwa kwikala pantu abalume babo bali aba lukakala.”—The Japan Times, September 10, 2000.
Britain: “Ukucenda, ukupuma nelyo ukulasa umwele kulacitika mu ng’anda imo mu Britain ilyo papita fye amasekondi 6.” Ukulingana na bakapokola ba ku London, abo beta ati ba Scotland Yard, “bakapokola balepokelela balamya 1,300 cila bushiku ukufuma ku bantu balepumwa mu mwabo—e kuti balepokelela balamya ukucila pali 570,000 mu mwaka umo. Amapesenti 81 abatuma banakashi balesanswa ku baume.”—The Times, October 25, 2000.
Peru: Amapesenti 70 aya misoka yonse iyo abantu basosa kuli bakapokola isanshamo abanakashi abapumwa ku balume babo.—Pacific Institute for Women’s Health.
Russia: “Mu mwaka umo, abanakashi abena Russia 14,500 balipaiwe ku balume babo, kabili bambi 56,400 balilemanikwe nelyo ukucenwa icabipisha mu lukakala lwa mu ng’anda.”—The Guardian.
China: Umukalamba wa kabungwe ka Jinglun Family Center kabili uwasoma sana, Chen Yiyun, atile: “Ubu bwafya bupya. Bulebipilako fye, maka maka mu matauni. Ukutiina abena mupalamano nomba takulesha ulukakala lwa mu ng’anda.”—The Guardian.
Nicaragua: “Ulukakala ku banakashi mu Nicaragua lulebipilako fye. Mu kufwailisha kumo, batungile ukuti umwaka wapwa, amapesenti 52 aya banakashi ba mu Nicaragua balicushiwepo mu musango umo ku balume babo.”—BBC News.
[Akabokoshi pe bula 7]
Ifilanga Ukutila Kuti Kwaba Ukupuma
Ukulingana no kufwailisha kwatungulwilwe na Richard J. Gelles pa University of Rhode Island, mu U.S.A., ifili pe samba e filanga ukutila mu ng’anda kuti mwaba ukupuma nelyo ukucula ne nkuntu:
1. Umwaume kale ali no lukakala pa ng’anda.
2. Tabomba.
3. Alabomfya imiti ikola nalimo umuku umo cila mwaka.
4. Ilyo ali pa bafyashi, alimweneko bawishi bauma banyina.
5. Umwaume no mwanakashi tabaupana mwi funde; bekala fye pamo.
6. Nga umwaume alabomba, afola indalama ishinono.
7. Tapwishishe isukulu.
8. Aba ne myaka pa kati ka 18 ukufika kuli 30.
9. Umwaume nelyo umwanakashi aba no lukakala ku bana pa ng’anda.
10. Bapiina nga nshi.
11. Umwaume no mwanakashi bakulile mu ntambi shapusana.
[Icikope pe bula 7]
Ulukakala lwa mu ng’anda kuti lwakuma sana abana