Ukuba ne Citetekelo mu Mesho ku Slovakia

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA JÁN BALI

NAFYELWE pa December 24, 1910, mu Záhor, umushi waba nomba ku kabanga ka Slovakia. Pali ilya nshita umushi wesu waletekwa ne calo ca Austro-Hungary. Mu 1913, bamayo bantwele ukwali batata ku United States, batata e babalilepo ukufuma mu Záhor. Ilyo papitile imyaka ibili ukutula apo ine na bamayo twafikile mu Gary, Indiana, nkashi yandi Anna alifyelwe. Lyena batata balilwele no kufwa mu 1917.

Nali umusambi wakampuka maka maka natemenwe sana ukusambilila ifya mipepele. Pa Calici lya Calvin apo naleya ku Sande sukulu, bakafundisha bamwene ukuti nalitemenwe ifintu fya ku mupashi. Pa kuti benganjikusha lwa ku mupashi, bampeele Baibolo walembelwe na Holman, umwali amepusho na masuko 4,000. Ifi fyalengele ne wali ne myaka 11 ukulatontonkanya pa fintu ifingi.

‘Ici E Cine’

Ilya myaka ya kubalilapo, bamo abaishile uko twaleikala mu Slovak basangwike Abasambi ba Baibolo, ili e shina abantu baishibe Inte sha kwa Yehova pali ilya nshita. Pali aba pali na batata mwaice ba Michal Bali, abaletwebako icine ca mu Baibolo. Na lyo line, mu 1922, ine na bamayo ne nkashi yandi twabwelelemo ku Záhor, ukwaishileba ku kabanga ka calo ca Czechoslovakia.

Tapapitile inshita sana, bayama ba Michal bantumine amavolyumu yonse aya citabo ca Studies in the Scriptures, icalembelwe na ba Charles Taze Russell, kabili bantumine na bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda abo balembele cipya cipya ukufika fye na pali magazini wa kubalilapo uwa July 1, 1879. Nalibelengele yonse, ifipande fimo nalebelengamo imiku iingi, kabili nalishininkishe ukuti nalisangile icine ca mu Baibolo ico nalefwaya.

Nalimo ni pali ilya ine nshita e po Abasambi ba Baibolo bamo abena Slovak babwelelemo ku mwabo ukufuma ku United States. Bapangile amabumba ya kubalilapo aya Basambi ba Baibolo mu lulimi lwa Slovak mu Czechoslovakia. Ine na bamayo twalesangwa kuli uku kulongana kwa kubalilapo, ukwali mu mushi wesu uwa Záhor na mu ncende shimbi ishali lwa mupepi.

Kulya kulongana kwali nga kulya ukwa Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Ilingi line twalekumana mu ng’anda ya Musambi wa Baibolo, twaleikala mu mbali ye tebulo ninshi pa kati pali ne nyali. Apo nine ne wacepeshepo, naleikala ku numa, e ko nalekutikila mu mfifi. Kwena balenjeba ukulandapo limo limo. Nga ca kuti bambi tabomfwikishe ifilebelengwa mu lulimi lwa Slovak, baletila: “Cisuma, Ján, bushe batile shani apa mu ciNgeleshi?” Bwangu bwangu nalepalama ukuli inyali no kupilibwila mu Slovak ifilelanda ulupapulo lwa ciNgeleshi.

Ba Michal Šalata bali pali balya basangwike Abasambi ba Baibolo mu United States kabili ababwelele ku calo ico batendeke ukwita ati Czechoslovakia. Babwelele ku mushi wa Sečovce uko baikele kale, kabili bayafwilishe ukuteyanya bwino umulimo wa kushimikila mu Czechoslovakia. Munyinefwe Šalata alinsendele pa nyendo sha kushimikila. Lyena, mu 1924, ilyo nali ne myaka 13, nabebele ukuti bambatishe. Nangu line bamayo balemona ukuti nali umwaice nshalingile ukubatishiwa, nalibashinine ukuti nine newapingwilepo ukubatishiwa. E ico, mu July mwine ilyo kwali ibungano lya bushiku bumo mupepi no mumana wa Ondava, nalibatishiwe muli uyu mumana pa kulanga ukuipeela kwandi kuli Yehova.

Imilimo iyo Natemenwe

Ilyo nali ne myaka 17, naumfwile ukuti kwali icililo mu mushi wali akatalamukila napo naleshimikila. Cali e cililo ca kubalilapo icatungulwilwe na Basambi ba Baibolo muli ilya ncende. Lintu nafikile, napitile apaali abekalamushi abalefwaisha ukumona icalacitika kabili naile ukwali uwalelanda. Ilyo nafikile apo ali, alindoleshe no kunjeba ati: “Nalabalilapo ukulanda e lyo nobe wise ukonkanyepo.”

Ilyashi lyandi lyaleshunda fye pe lembo lya 1 Petro 4:7, apo tubelenga ati: “Impela ya fyonse naipalama.” Nabelengele Amalembo yatila nangu fye kucula ne mfwa fili mupepi no kupwa, kabili nalondolwele ne subilo lya kubuuka. (Yohane 5:28, 29; Imilimo 24:15) Te mulandu nangu nalemoneka ngo mwaice, bonse abali mwi bumba balikutike sana.

Ilyashi lya kucincimusha ilyalembelwe muli Watchtower ya September 15, 1931, lyatile nomba tatulefwaya ukutwita ati Abasambi ba Baibolo nelyo ishina limbi lelo tulefwaya ukwitwa ati Inte sha kwa Yehova. Pa numa ya kubelenga ili lyashi, Abasambi ba Baibolo mu ncende yesu bateyenye ukulongana kwaibela. Abasambi ba Baibolo nalimo 100 balongene pa mushi wa Pozdišovce. Pali uku kulongana nali ne shuko lyaibela ilya kulanda ilyashi lyaleti “Ishina Lipya,” ilyafumine pa cipande numbwile pa muulu muli Watchtower.

Bonse abasangilweko balisekelele no kwimya amaboko ilyo baebelwe ukuti nabo basuminisheko ku fyo abasumina banabo aba mu ncende shimbi isha calo bapingwilepo. Lyena twatumine kalata wa mu nsale ku maofeshi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova mu Brooklyn, New York, umwali amashiwi yaleti: “Ifwe bonse fwe Nte sha kwa Yehova abalongene pamo buno bushiku mu Pozdišovce, twasumina ubulondoloshi buli mu Ulupungu lwa kwa Kalinda pa lwe shina lipya, kabili tulesumina ili shina lipya ilya kuti Inte sha kwa Yehova.”

Icitungu cikalamba ica Slovakia na Transcarpathia, icaletekwa na Czechoslovakia ilyo Inkondo ya Calo iya Bubili ishilabako, cali cifulo cishaiwamina ukubombelamo ubutumikishi bwesu ubwa Bwina Kristu. Twaleshimikila muli ci cifulo cikalamba pa makasa no kubomfya ishitima, basi, ne ncinga. Pali ilya nshita mu misumba iingi kwali ukutambisha filimu ya “Photo-Drama of Creation,” ifikope fisela na masilaidi yomfwikamo amashiwi. Pa numa ya kutambisha, kwaleba ukupoka akeyala ka balefwaya ukusambilila. Abengi balimpeele akeyala kabo kabili banjebele ukufwaya baNte aba kutandalila abalefwaya ukusambilila. Mu misumba imo, twalesonkela icikuulwa e mo nalelandila ilyashi lyaibela pa numa ya kutamba filimu ya photo-drama.

Muli ba1930, nali ne shuko lya kusangwa ku mabungano yakalamba mu musumba wa bwangalishi, uwa Prague. Mu 1932 ibungano lya kubalilapo ilya pa kati ka nko lyaliteyanishiwe mu Czechoslovakia. Twalonganine mu cikuulwa ca mangalo ica Varieté. Umutwe wa lyashi lya cintubwingi uwaleti, “Ilyo Ubulaya Bushilaonaulwa,” walengele abantu ukufwaisha ukumfwa, kabili abantu nalimo 1,500 balisangilweko. Ibungano limbi ilya pa kati ka nko lyaliko mu 1937 mu Prague, kabili nali ne shuko lya kulandako ilyashi limo. Kwaishile abantu ukufuma ku fyalo ifingi ifya ku Bulaya, kabili ifwe bonse twalipokelele ukukoseleshiwa uko twalekabila pa kushipikisha amesho yaishile pa nshita ya Nkondo ya Calo iyalenga Bubili.

Icupo, na Mesho Yabipisha

Pa numa ya kubwelelamo ku Czechoslovakia, ine na bamayo twalibombele capamo sana na Basambi banensu aba Baibolo umulimo wa kushimikila mu Pozdišovce lwa mupepi. Muli uyu mushi namwenemo umukashana umusuma uwe shina lya Anna Rohálová. Ilyo twakulileko panono, twakutulwike ukuti ukutemwana kwesu takwali fye ni kulya ukwa bumunyina ne nkashi sha Bwina Kristu. Mu 1937, twalyupeene. Ukutula lilya, Anna alingafwile sana, nangu fye ni ‘mu nshita iishayene’ iyali no kwisa.—2 Timote 4:2.

Tapakokwele ukufuma apo twapishishe ubwinga, calimoneke fye ukuti abena Bulaya baleiteyanya ukulwa Inkondo ya Calo iyalenga Bubili. Mu November 1938, icalo ca Hungary icaumene akapi na baNazi ba mu Germany, capokele incende ya ku kapinda ka ku kulyo aka Transcarpathia na Slovakia. Bakapokola ba ku Hungary batuleseshe ukulongana, kabili lyonse batwebele ukulamonekela ku kapokola.

Pa numa Inkondo ya Calo iyalenga Bubili yatendeke mu September 1939, fwe bamo pali balya abafumine ku Záhor, abaume na banakashi, batubikile mu kalokoni kabili batutwele mu cikuulwa cali mupepi no musumba wa Mukacheve, uwaba nomba mu Ukraine. Kulya e ko twasangile baNte banensu abengi abafumine ku filonganino fya ku Transcarpathia. Pa numa ya kutwipushaipusha pa myeshi itatu nelyo ine no kutupumaula imiku iingi, icilye ca bashilika calitulubulwishe. Batwipwishe fye icipusho cimo icaleti: “Bushe tamulefwaya ukuba ku bena Hungary pa kulwisha abena U.S.S.R.?” Apo twalikeene, balitupingwile kabili kuli pele pele batutumine ku cifungo ca mu Budapest, Hungary, icali pa 85 Margit Boulevard.

Abafungwa bonse tabalelya ifya kulya fyafikapo. Mu kwangufyanya amalwele yalyanene na bafungwa bayambile ukufwa. Mwandi nalitemenwe sana ilyo abakashi bandi baishile mu kumona ukufuma ku Záhor! Nangu line twaletambikishanya fye amashiwi pa tushimbi twashingile icifungo pa maminiti nalimo yasano, nalitashishe Yehova pa kumpela uyu cibusa wa cishinka.a

Ukufuma mu Cifungo Ukuya ku Nkambi ya Mulimo wa Cibe

Ukufuma mu cifungo bantwele fye ku Jászberény, Hungary, uko batwele baNte nalimo 160. Ilyo twali kulya, kapokola wa ku Hungary atwebele amashiwi yafumine ku buteko aya kuti: “Nga namutemwa ukubomba umulimo wa bushilika, fumeni.” Takwali nelyo umo uwafumine. Kapokola atile: “Nangu line nshitemenwe ifyo mulecita, ndekumbwa ukupingulapo kwenu ukwa kusunga icitetekelo cenu.”

Ilyo papitile inshiku shinono, twaninine ngalaba pa mumana wa Danube no kutola ubulendo bwa kuya ku nkambi ya mulimo wa cibe mupepi no musumba wa Bor mu Yugoslavia. Ilyo twali mu ngalaba, abashilika na mushika wabo libili libili baletutunka pa kuti bonaule citetekelo cesu. Mushika aebele abashilika bakwe ukutututaula ne mfuti shabo, ukutupanta na fimacense bafwele, no kubomfya inshila shimbi isha kutucushishamo.

Ilyo batutwele ku mukalamba wa bashilika Lieutenant Colonel András Balogh, mushika wa nkambi ya mulimo wa cibe pa Bor, atwebele ati: “Nga ca kuti ifyo naumfwa pali imwe fya cine, mwalafwa nomba line.” Lelo pa numa ya kubelenga ubukombe bwaisalilwe ubwafumine ku mulashi wa buteko, atusungile mucinshi mucinshi. Balogh alitupeele insambu sha kuyendela kabili atusuminishe no kuikuulila umwa kwikala. Nangu line ifya kulya fyalyafishe, twaleipikila, kanshi twaleyakana ifya kulya ukwabula umuncishanya.

Mu March 1944, abena Germany batendeke ukutaasha Hungary. Pali ilya nshita mushika wa baNazi uwe shina lya Ede Marányi e wapyene Balogh. Uyu wine mushika atupeele ifipope fyakosesha nga filya fyali mu nkambi sha kucushiwilwamo. Na lyo line, tapakokwele, imilalo ya bashilika ba ku Russia yalishile, no kufumya bonse abali mu nkambi ya Bor. Mu kuya kwa nshita, ilyo twali pa bulendo, twaliimwenene na menso yesu uko baipeye abaYuda pa Cservenka. Cali nge cipapwa ukuti ifwe tabatwipeye.

Ilyo twafikile pa kati ka mupaka wa Hungary na Austria, batwebele ukwimba ifilindi fya kushikamo imfuti ya ciwayawaya. Twalondolwele ukuti icikalamba ico batupoosele mu cifungo ni co twalikeene ukuitumpa mu milimo ya bushilika. Apo nine nali solwesolwe pe bumba lilya, umushilika wa ku Hungary alinjikete no kutendeka ukung’uma. Apundile ukuti: “Nde kwipaya nga wakaano kubomba, pantu bambi na bo balakaana nge fi fine wakaana!” Nga te kushipa no kumpokololako kuli ba András Bartha, baNte wa cikalamba abaletungulula umulimo wesu uwa kushimikila, nga nalifwile.b

Ilyo papitile imilungu ya kupenda, inkondo yalipwile kabili twaimine ubulendo bwa kubwelelamo ku mwesu. Abafungwa bambi, ababalilepo ukukakulwa ku Bor, baileshimika ati ifwe bonse fwe basendelwe ku Cservenka balitwipeye. E co pa myeshi nalimo mutanda, umukashi wandi aleti ni mukamfwilwa. Alipapile sana bushiku bumo ilyo amwene ninjiminina pa mwinshi wa ng’anda! Twalikumbatene no kulukusha ifilamba ku kutemwa pa numa ya kutupaatukanya imyaka iingi.

Ukuteyanya Umulimo Cipya Cipya

Pa numa ya Nkondo ya Calo iya Bubili, icalo ca Slovakia ne ca Czechia fyalyuminkene no kupangamo icalo ca Czechoslovakia. Na lyo line, icitungu cikalamba ica Transcarpathia icali ku Czechoslovakia ilyo inkondo ishilabako, caishileba ku Ukraine wa Soviet Union. Mu 1945, Michal Moskal na ine twaile ku Bratislava, umusumba wa bwangalishi uwa Slovakia pali nomba, uko twakumene na bamunyinefwe balashikwe ukuteyanya cipya cipya umulimo wa kushimikila. Nangu line twalifunshike ku mubili na ku matontonkanyo, twali abapimpa ukukanaleka ukubomba umulimo wesu uwa kushimikila imbila nsuma ya Bufumu.—Mateo 24:14; 28:18-20.

Pa numa ya nkondo, amabungano yatukoseleshe sana ukubomba umulimo. Mu September 1946 ibungano lya kubalilapo mu calo conse lyabelele mu musumba wa Brno. Nali ne shuko lya kulanda ilyashi lyaleti “Ukuseepa ni Mpela ya Calo.”

Mu 1947 ibungano lya calo na limbi e ko lyali mu Brno. Pali lilya ibungano ba Nathan H. Knorr, ba Milton G. Henschel, na ba Hayden C. Covington, abatandele ukufuma ku maofeshi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova mu Brooklyn, New York, balandile amalyashi ya kukoselesha. Nali ne shuko lya kuba kapilibula ku fyo balelanda. Nangu line pali ilya nshita bakashimikila ba Bufumu mu Czechoslovakia bali fye 1,400, abasangilwe ku lyashi lya cintubwingi bali muli ba 2,300.

Ukupakaswa Kuli baKomyunisti

Mu 1948 baKomyunisti bapokele icalo, kabili ukwabula ukupoose nshita babindile umulimo wesu uwa kushimikila pa myaka 40. Mu 1952 abengi pali ifwe, abo abalashi bamwene ukuti e ntungulushi, bapooselwe mu cifungo. Icinabwingi bapeelwe umulandu wa bucipondoka, lelo abanono pali ifwe babapeele umulandu wakakala uwa kwimina ubuteko. Balinkakile no kundubulwisha pa myeshi 18. Ilyo nabepwishe ukuti banjebe umulandu mpangile, batile naleimina ubuteko, uwalepingula anjebele ati: “Ulesosa pa lwa Bufumu bwa kwa Lesa. Kabili uletila e bukapyana ubuteko bwa calo conse. Kumo fye ne calo ca Czechoslovakia.”

Natile, “uyo nga e mulandu mwampeela, ninshi mufwile ukupeela umulandu umo wine na kuli balya bonse abapepa Ipepo lya we Shifwe kabili abatila ‘Ubufumu bwa kwa Lesa bwise.’” Te mulandu ne fi, balinkakile imyaka isano ne myeshi mutanda kabili bantwele ku cifungo ca baKomyunisti icabipile sana mu Jáchymov, Czechoslovakia.

Ilyo nali mupepi no kupwisha inshita bampingwile ukwikala mu cifungo, balimfumishe. Umukashi wandi Anna, ali uwa cishinka kabili alintungilile pa kulanembelako amakalata no kumpempula, no kusakamana Mária, umwana wesu umwanakashi. Kuli pele pele, ulupwa lwesu lwatendeke ukwikala pamo na kabili, kabili twabukulwile imilimo yesu iya Bwina Kristu, iyo twalebomba mu bumfisolo.

Ubumi bwa Kubombela Yehova Ubushaiwamina

Imyaka ukucila pali 70 iyapitapo, Inte sha kwa Yehova mu ncende yesu balibomba mu nshita shalekanalekana, inshita ikulu lintu baKomyunisti baleteka. Kwena, ninkota no kunakuka, lelo ncili ndi eluda wa Bwina Kristu mu Záhor kumo na bambi aba cishinka pamo nga ba Ján Korpa-Ondo, abacili abomi kabili abali ne myaka 98.c Umukashi wandi uo natemenwe nga nshi, uwali bupe bwine bwine ukufuma kuli Yehova, afwile mu 1996.

Ncili ndebukisha bwino sana ifya kwelenganya ifyaba pa mabula 228 ukufika pa 231 mu citabo ca The Way to Paradise, icasabankanishiwe mu 1924. Uulebelenga bamwebele ukwelenganya ukuti ali mu Paradise kabili aleumfwa abantu babili ababuushiwe balelanshanya. Tabeshibe uko baali. Lyena umuntu wapuswike pa Armagedone aba ne shuko lya kulondolwela balya babili ukuti na babuushiwilwa mu Paradise. (Luka 23:43) Nga napusuka pa Armagedone, kuti natemwa ukulondolwela umukashi wandi, bamayo, na batemwikwa bambi ifi fintu ilyo bakabuushiwa. Nomba nga nafwa ilyo Armagedone tailaisa, nkalolela mpaka inshita ikafike ilyo umo mu calo cipya akanjeba ifyashele filecitika ilyo nafwile.

Pali nomba ndaipakisha ishuko lyaibela kabili ilikulu nga nshi ilya kulanda na Shikulu Mulopwe wa kubumbwa konse ne lya kupalama kuli wene. Ukupingulapo kwandi kwa kuti nkatwalilila ukwikala umwabela amashiwi ya mutumwa Paulo ayaba pa Abena Roma 14:8, ayatila: “Nga twaba abomi, ni kuli Yehova tubela abomi, kabili nga twafwa, ni kuli Yehova tufwila. E ico nga tuli abomi kabili nangu twafwa, tuli ba kwa Yehova.”

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 27]

Ine na Anna, pa numa ya mwaka umo ukutula apo twaupanine

[Ifikope pe bula 28]

Ine na ba Nathan H. Knorr pe bungano lya mu 1947 mu Brno