Ifyo Abana Bakabila ne fyo Bafwaya

UKUTULA fye pa kufyalwa, akanya kafwaya ukusakamanwa bwino, pamo no kukangasha e lyo no kukafukatila. Badokota bamo batila, ici cilakabilwa sana pa ma-awala ya kubalilapo 12 ilyo kafyalwa fye. Basosa ati ico nyina afwaya sana ilyo fye umwana afyalwa, “te kulaala nelyo ukulya, lelo kwikata umwana no kumufukatila, pamo no kumusosha. Ifi fine e fyo no mwana afwaya.”a

Mu cifyalilwa fye, abafyashi balekata umwana no kumwimya, balamutomona, balamwangasha e lyo no kumufukatila. Umwana na o alatemwa sana banyina kabili alankula na ku fyo balemusakamana. Uku kwikatana kulakula sana ica kuti abafyashi balaipusula ifingi pa kuti fye basakamane umwana ukwabula ukutendwa.

Lelo, abafyashi nga balekelesha umwana, alanakuka no kufwa. E ico, badokota bamo batila calicindama ukupeela nyina akanya nga kafyalwa fye. Basosa ati napamo kuti cawama akanya ukuba na nyina pa maminiti 30 ukufika kuli 60 nga kafyalwa fye.

Nangu line bamo balakomaila sana pa kuti akanya kafwile ukuba na nyina ilyo kafyalwa fye, mu fipatala fimo ico kuti cayafya. Ilingi line, tabapeela umwana kuli nyina pantu balatiina ati akanya kuti ka-ambula amalwele kuli nyina. Lelo, kwaliba ifilangilila ukuti nga ca kuti utunya tuli na banyina e lyo tushingambula sana amalwele. E ico, ifipatala ifingi fyalitendeka ukusuminisha nyina ukuba no mwana pa nshita ntali nga afyalwa fye.

Isakamika lya Kutemwa Umwana

Banacifyashi bamo tabatemwa umwana wabo ilyo bamumona umuku wa kubalilapo. E ico balaipusha ati, ‘Bushe cikankosela ukutemwa umwana wandi?’ Kwena, te banacifyashi bonse abatemwa abana babo ilyo line fye babamona. E ico, tamufwile ukusakamikwa.

Nangu line pakokola pa kuti nyina atendeke ukutemwa umwana, kuti asuka amutemwa umuye nshiku. Nyina uwaishiba sana ifya kusakamana abana atile: “Takwaba ifili fyonse ificitika pa kufyalwa kwa mwana ifikosha nelyo ukonaula ukutemwa kuba pali nyina no mwana.” Na lyo line, nga muli pa bukulu, kabili mulasakamikwa, kuti cawama mwalanshanishisha kabela na bapapisha abana. Balondolweleni bwino ifyo mulefwaya. Bebeni ilyo mulefwaya ukufukatila umwana wenu ne nshita mukapoosa ukucite fyo.

“Nsosheni!”

Cimoneka kwati kwaba inshita shimo ilyo abana bangwa sana ku filecitika. Iyo nshita yaibela ilapwa. Ku ca kumwenako, bongobongo wa mwana aleshiba bwangu ululimi, kabili kuti aishiba fye ne shingi. Lelo, cimoneka kwati inshita basambilila bwangu sana ululimi itendeka ukupwa nga bakwata imyaka isano.

Umwana nga akwata imyaka 12 ukufika ku myaka 14, kuti camukosela ukusambilila ululimi. Ukulingana na Peter Huttenlocher, uwasambilila sana imikulile ya bana, iyi e nshita “insandesande muli bongobongo ishafwilisha umwana ukusambilila ululimi shicepa.” Ici calanga fye ukuti ilyo umwana ali fye umunono, e nshita isuma engasambilila ululimi!

Bushe abana basambilila shani ukulanda, ukukabilwa sana pa kuti beshibe ifintu? Ni pa kukutika ku bafyashi babo. Utunya tukonkelesha sana abantunse. Barry Arons uwa pe sukulu likalamba ilya Massachusetts Institute of Technology atila: “Akanya . . . kalakopa ishiwi lya kwa nyina”. Na lyo line, takakopa ifiunda fyonse. Nga fintu Arons asanga, akanya “takakopa iciunda ca fintu fimbi icumfwikila pamo ne shiwi lya kwa nyina.”

Abafyashi ba mu fyalo fyalekanalekana, bashimbula amashiwi mu nshila yapalana ilyo balelanda ku bana babo. Ilyo umufyashi alelanda mu kutemwa, umutima wa kanya ulatendeka ukutunta sana. Batila ici cilafwa abana ukwampanya bwangu amashiwi ne fintu yemininako. Ukwabula ukulanda, akanya kaleba abafyashi ati “Nsosheni!”

“Ndolesheni!”

Casangwa ukuti mu mwaka wa kubalilapo nelyo iyakonkapo, umwana alatemwa sana uulemusunga, ne lingi line uyu aba ni nyina. Nga ca kuti umwana abelesha ukuba na nyina, alampana bwino na bambi ukucila balya abashiba na bafyashi. Batila ilyo umwana alefisha imyaka itatu, afwile ninshi kale kale alibelesha nyina.

Cinshi cingacitika nga ca kuti akanya kalekeleshiwa pali iyi nshita yacindama ilyo kakonkelesha sana ifilecita bambi? Martha Farrell Erickson, uwabebetele banacifyashi 267 na bana babo pa myaka 20, alanda ifyo asangile. Atila: “Ukulekelesha umwana kulatwalilila ukumubombomanika panono panono mpaka [umwana] aleka ukufwaya ukuba na bambi nelyo ukwishiba ifintu fimbi.”

Pa kuti alangilile ifyo cabipa ukulekelesha umwana, Dokota Bruce Perry uwa ku cipatala ca bana ica Texas Children’s Hospital atile: “Nga mwampeele umwana wa myeshi 6 no kunjeba ukusalapo pa kumukontaula amafupa yonse mu mubili nelyo ukumulekelesha pa myeshi ibili, kuti natila cawamapo ukukontaula amafupa yonse aya mwana.” Mulandu nshi? Ukulingana na Perry, “amafupa kuti yalundana, lelo nga tamwafwilishe bongobongo wa mwana ukwishiba ifintu pa myeshi ibili, ninshi calaala capwa ashalila.” Bamo balakaana ati bongobongo nga aonaluwa te po cipwila. Na lyo line, abasoma sayansi basanga ukuti ukwangwa umwana kulakabilwa pa kuti aletontonkanya bwino.

Icitabo ca Infants citila “ca cifyalilwa fye [ku tunya] ukutemwa bambi no kufwaya ukutemwikwa.” Akanya nga kalila, ilingi line ninshi kale-eba abafyashi ba kako ati “Ndolesheni!” Calicindama ku bafyashi ukwankulako mu cikuuku. Nga balecite fyo, akanya kaleshiba ukuti kanshi kuti kalenga bambi baishiba ifyo kalekabila. Kalesambilila ifya kwampana na bambi.

‘Bushe Nshakatumpike Umwana?’

Napamo kuti mwaipusha ati, ‘nga ca kuti nde-angwako lyonse umwana nga alila, bushe nshakamutumpike?’ Napamo kuti cabe fyo. Abantu balanda ifyapusanapusana pali ici. Apo abana tabalingana, abafyashi bafwile ukumona icingawama. Lelo, ifyo bafwailishe nomba line filanga ukuti umwana nga ali ne nsala, taleumfwa bwino, nelyo nafulwa, kulaba fimo ificitika mu mubili wakwe ku kucincintila ifi fintu. Alanga ukuti fimo nafilubana pa kulila. Batila umufyashi nga alecita ifyo umwana alefwaya, alalenga bongobongo wa mwana ukutendeka ukumwafwa ukusambilila ukuitalalika. E lyo, ukulingana na Dokota Megan Gunner, umwana nga alesakamanwa bwino, umubili wakwe taubombesha ukucincintila ukunakuka. Kabili na lintu afulwa, alalenga umubili ukuleka ukubombesha ukuti ucincintile fimo.

Erickson atila: “Na kuba abana abo batalalika bwangu kabili libili libili, maka maka mu myeshi ya kubalilapo 6 ukufika kuli 8, tabalila sana nga balya bashitalalika nga balelila.” Calicindama no kwankula ku mwana mu nshila shalekanalekana. Nga ca kuti lyonse mucita fimo fine, tutile mulamonsha nelyo ukumwimya nga alila, lyene kuti mwamutumpika. Limo kuti mwalandako fye fimo ku kumulanga ukuti namumfwa ukuti alelila. Nelyo ukuselela mupepi no mwana no kulanda fimo panono pa kutwi kwakwe kuti kwaba bwino. E lyo kabili, ukumwikata mu numa nelyo pa lufumo kuti kwa-afwa.

“Ukulila e ncito ya bana.” E fyo basosa mu fyalo fya ku Asia. Ico umwana alangilako sana ifyo alefwaya kulila. Bushe kuti mwaumfwa shani nga ca kuti lyonse balemutana nga mwalomba fimo? E ico, bushe umwana wenu, uukabila ukusakamanwa, kuti aumfwa shani nga ca kuti tamuleangwako lyonse ilyo alefwaya imwe? Lelo, bushe nani afwile ukutalalika umwana?

Nani Afwile Ukusakamana Akanya?

Mu kupenda abantu ukwali mu United States nomba line casangilwe ukuti ukucilako panono pali hafu wa bana kulya basungwa na bantu bambi, te bafyashi babo. Ukusungwa kutendeka ilyo bafyalwa fye mpaka bafika na mu gredi 3. Limo abafyashi bonse babili balakabila ukubomba pa kuti bakwate ifyo bakabila. Kabili banacifyashi abengi balaleka ukuya ku ncito pa milungu nelyo imyeshi inono pa kuti basakamane akanya. Lelo, nani afwile asakamana umwana pa numa?

Kwena takwaba amafunde yapampamikwa pali uyu mulandu. Lelo, cilawama ukwibukisha ukuti icibi kuti cacitikila umwana pali iyi nshita yacindama iya bumi bwakwe. Abafyashi bonse capamo bakabila ukutontonkanyapo sana. Ilyo balesalapo ica kucita, bafwile ukubebeta sana uyu mulandu.

Dokota Joseph Zanga uwa ku American Academy of Pedriatrics atile: “Cileilanga apabuuta ukuti ukuleka bambi ukutukushisha abana, nangu bengaba shani bwino, tacilenga abana ukukanakabila ukuba na banyinabo na bashibo.” Abasambilila sana bamo balasakamikwa ukuti abana abasungwa na bantu bambi tabampana sana na babasunga nga fintu bakabila.

Banacifyashi bamo abaya ku ncito, apo balishiba ifikabila umwana, basalapo ukwikala pa ng’anda ukucila ukuleka bambi balesakamana abana babo mu fyo bakabila. Umwanakashi umo atile: “Nshitwishika ukuti ukukusha umwana mulimo uusuma uwandetela insansa ukucila imilimo imbi.” Kwena, pa mulandu wa ndalama ukwafya, te bonse banacifyashi abacite fyo. Abafyashi abengi tabakwata mwa kulosha, bafwile fye ukutwala abana ku kulelwa na bantu bambi. E co baleesha na maka ukusakamana umwana wabo no kumulanga ukutemwa nga bali nankwe. Na bafyashi abashimbe ababomba, na bo tabakwata mwa kulosha kabili balabombesha ukuti bakushe bwino abana.

Ukuba umufyashi kulaleta insansa ne cimwemwe. Na lyo line mulimo wayafya kabili uufwaya ukubombesha. Kuti mwatunguluka shani?

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

Utunya Utwatalalila

Badokota bamo ku Japan baleti utunya utushilila nelyo ukumwentula tulefulilako. Satoshi Yanagisawa dokota wa bana eta utu tunya ati utunya utwatalalila. Mulandu nshi utunya tulekela ukulanga ifyo tuleumfwa? Badokota bamo batila ici e citumbukamo abafyashi nga tabaleangwa abana. Ici e cilya batila ukulenga umwana ayumfwa uwalekeleshiwa. Ifyebo fimo fitila nga ca kuti abafyashi lyonse tabalecitila umwana ifyo alefwaya nelyo balemwena mumbi ifyo alefwaya, utunya mu kulekelesha tulaleka ukulanga abafyashi ifyo tuleumfwa.

Dokota Bruce Perry umukalamba wa cipani cilolekesha pa balwala umutima pa cipatala ca bana ica Texas Children’s Hospital atila, nga ca kuti tamuleangwa akanya pa nshita cakabilwa, ulubali lwa bongobongo ululenga kabe ne cililishi te kuti lulunduluke. Nga ca kuti mwalekelesha sana umwana, pambi te kuti asambilile ukuba ne cililishi. Dokota Perry atila inshita shimo icilenga abana kukula ukubomfya bubi bubi imiti ikola nelyo ifya kunwa fikola no kuba no lukaakala ni co balalekeleshiwa ilyo bali abanono.

[Icikope pe bula 7]

Ukutemwa kuba pa mufyashi na kanya kulakulilako umufyashi nga alesosha akanya