Amafya Nakwete pa Nshita ya Nkondo Yanengele Ukuiteyanya mu Mikalile

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA ERNST KRÖMER

“Uyu e muputule wenu.” Aya e mashiwi batwebele pa kutupokelela ine no munandi ilyo twafikile mu Gabon, icalo cabela ku Masamba ya Afrika. Muli uyu muputule mwali fye incende ya kwikalapo mateleshi. Twaikele muli uyu muputule pa myeshi 6.

IFYO naikele pa farmu pa nshita ya Nkondo ya Calo iyalenga Bubili, kwanengele ukuba uwaiteyanya ku mafya yali ku ntanshi. Lintu inkondo yatendeke mu 1939, aba Nazi ba ku Germany mu kwangufyanya bapokele icalo ca Poland. Ilya nshita nali ne myaka ine. Mu lupwa lwesu twali ine, abafyashi bandi, umwaice wandi umwaume, nkashi yandi umwaice, na bakalamba bandi babili abanakashi. Batata batusokele libela ukuti tufwile ukuiteyanya ku mafya yali no kwisa nga ca kuti bacimfya icalo ca Germany.

Twaleikala mu mushi wa Löwenstein mu calo ca Germany. Uyu mushi unono waba mu citungu ca Lower Silesia. Pali ndakai waba mu Poland. Mwi farmu lyesu ilyali bahekita 25 twalelimamo ifilimwa fya nseke kabili twaleteka ne nama. Batata bali e bakalamba pa balimi bonse abali muli cilya citungu. Ilyo aba Nazi bapokele cilya citungu, basontele batata ukweba abalimi bonse ukuti bafwile ukutungilila inkondo.

Batata balibombeleko incito ya bushilika bwa pali bakabalwe ilyo kwali inkondo ya calo iya kubalilapo, kanshi iyi ine ncito babombele mu buteko bwa ba Nazi e ya bapuswishe ku kulembwa ubushilika. Abafyashi bandi balekele kale ukuya ku calici pantu ifyo bamwene kuli bashimapepo pa nshita ya Nkondo ya Calo iya Kubalilapo tafyabasekeshe. E calengele no kuti na ine ilyo nalekula nitemwa amapepo.

Natendeke isukulu mu 1941, lelo nshatemenwe isukulu pantu naletontonkanya ukuti kwali ifisuma ifingi ifya kucita ukucila ukwikala mu sukulu ulelolesha pa cipampa ca fiita. Ku mpela ya 1944, ilyo kwashele imyeshi 6 ukuti inkondo ipwe, abena Russia bapokele umusumba wa Breslau (uwitwa pali nomba Wrocław). Uyu e musumba wa kulisha mu citungu ca Lower Silesia. Bushiku bumo mu nshita ya cungulo pa Cibelushi, twamwene mu tauni mubutile na tutu ku mulandu wa fipolopolo no kupulika kwa mabomba yalepona mu ndeke. Apo twabelele na pali itauni pali bakilomita mupepi na 50. Tapakokwele twafulumukile ku mpili. Ilyo inkondo yapwile, twabwelelemo ku mwesu ku Löwenstein.

Pa Numa ya Nkondo

Ilyo inkondo yapwile kwali amafya. Abanakashi balicendelwe, kabili cila bushiku kwali ukusampa ifintu. Ifitekwa fyesu ifingi fyalibilwe.

Mu July 1945, batata balibekete. Pa numa ya kubalubulwisha mu nshita ya bushiku pa nshiku 7, balibalekeleko. Ilyo imyeshi itatu yapwile, na kabili balibekete no kubasenda. Uyu wali e muku wa kulekeleshako ukubamona. Abaume babili abena Poland batupokele ifarmu lyesu lyaba lyabo. Mu April 1946 bonse abena German babatamfishe mu mushi no kubeba ukusenda utupe uto bengakwanisha.

Bamayo baliiteyenye kuli ifi fyonse lelo balitekele umutima. Balongele ifya kufimbana mu museke wabo uukalamba uwakwete ne mipeto, e lyo ifwe twalongele ifyo twalekabila cila muntu mu cola cakwe. Abashilika ba ku Poland batulongele mu fimatolokoshi fya ng’ombe. Mu cilitolokoshi cimo balongelemo abantu 30. Mupepi ne milungu ibili pa numa, twafikile uko baletutwala, e kutila pa kati ka masamba na kapinda ka ku kuso aka Germany, mupepi ne calo ca Netherlands.

Ubuteko bwapeele ing’anda ya miputule ibili iyali pa farmu ku lupwa lwesu na balupwa besu bambi, bonse pamo twali 19. Apali ili farmu pali bakilomita nalimo 8 ukufuma ku Quakenbrück. Mu kuya kwa nshita, balupwa besu bamo babapeele incende iya kwikalapo ku mafarmu yambi. Ici calengele tucepaneko.

Bamayo baleipusula ifintu ifingi pa mulandu wa ifwe, ilingi line ifya kulya nga naficepa balelekela fye fwe bana twalya. Umupepo wa ntanshi watusangile ninshi ne nkuni tatukwete. Ku fibumba fya ng’anda yesu na kuli palafu kwali fye amenshi makasa yeka yeka, ne miputule yalemoneka nge ncengo sha menshi makasa. Ifya kufimbana fyatikima twakwete e fya tupuswishe ku mpepo.

Ukumonana na baNte

Muli ba1949, bamayo bapokelele Ulupungu lwa kwa Kalinda ulo babatumine kuli bamukayama. Icipande cali muli uyu magazini calengele bamayo bebukishe ifyo Hitler alandile pa mulabasa ilyo alesusha ‘ibumba lya bantu’ abasobele ukucimfiwa kwa calo ca Germany. Bamayo tabaishibe aba bantu. Ilyo babelengele mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ukuti aba bantu ni Nte sha kwa Yehova, balefwaisha ukwishiba na fimbi pali aba bantu, e co basalilepo ukulasambilila Baibolo na bo.

Bushiku bumo mu April 1954, nasangile baNte babili, umulume no mukashi, balesambilila na bamayo. Pa numa ye sambililo, napokele akatabo kaleti Bushe Kuti Waikala Umuyayaya mu Nsansa pe Sonde? na kapepala ka kulembeseshapo Ulupungu lwa kwa Kalinda. Pa numa ya kubelenga aka katabo, nalishininwe ukuti ninsanga icine. E co natwele aka katabo ku wanembele incito ukuti na o abelengemo. Ilyo namwipwishe ukuti anjebe ifyo aletontonkanya pa fyo abelengele, atile: “Ifili muli aka katabo fisuma sana, nomba te kuti ficitike. Teti nsumine.”

Naebele umwine wa ncito nati: “Ine nshiletwishika, ici cine, kabili nshaleke.” Pa numa ya kupukunya umutwe, atile: “Aya mashiwi yalingile umuntu wafuuka. Iwe walyafya sana te kuti ube Nte.” Lelo natendeke ukwalula ubumi bwandi.

Nangu line muli ilya ncende tamwali baNte, naleibelengela ne mwine no kucofa incinga bakilomita 10 cila mulungu pa kuti nsangwe ku kulongana kwabo. Mu kupita kwa nshita nailesangwa na ku kulongana kwa muputule, ukwali ifilonganino fya Nte sha kwa Yehova ifingi fyalongene ku kupepa. Uku e ko nailebombako umulimo wa kubila imbila nsuma ku cintubwingi pa muku wa kubalilapo. Tapakokwele nayambile ukulabila lyonse. Pa July 14, 1954, ine na bamayo twalibatishiwe. Mu kuya kwa nshita, bamama, banyina lya bamayo abali ne myaka 80 na bo basangwike Inte.

Incito nalebomba pa farmu yalefwaya sana inshita, e co nalilekele iyi ncito no kuyaamba imbi iya bukapenda mabula. Lyena ulupwa lwesu lwakukile ku Reutlingen, umusumba unono uwabela mupepi na Stuttgart. Ilyo twali uku kwine, nkashi yandi umwaice, Ingrid, asangwike Nte. Pa baice bandi bonse na bakalamba bandi ni uyu wine fye eka e wasanguka Nte.

Ukubila Imbila Nsuma Inshita Yonse

Mu 1957, bamayo balembeshe ku buteko ukuti batata balifwa. E ico, ubuteko bwatendeke ukupeela bamayo indalama. Ishi shine ndalama shabalengele ukulaikalila ukwabula ukuti ine ndebapeelako indalama. Apo nomba umulimo wa kusunga bamayo walipwile, naingile incito ya kukanawisha kasuba kabili mu April 1957 natendeke bupainiya bwa nshita yonse. Mu kuya kwa nshita, napokelele ubwite bwa kuyabomba umulimo wa bupainiya bwaibela. Ilyo Nte munandi aumfwile ifi, ankutile kwi ofesi lyakwe no kuyanjeba ati: “Ni njishiba ukuti ulekabila ubwafwilisho.” Lyena ampele indalama 500 deutsche marks isha ku Germany. Muli ishi ndalama nashitilemo ifya kufwala nalekabila fyonse kwashele ne ndalama 200 marks.

Mu 1960, nailebombela ku Austria, uku kuntu naliipakishe nganshi ukubila imbila nsuma mu mushi unono uwa Scheibbs na mu musumba wa Linz umo nshakokwele, lelo ku kupwa kwa uyu wine mwaka, naponenwe no busanso bwabipisha ubwa pa citukutuku, kabili ukulu kwandi ukwa ku kulyo kwalifunike. Pa numa ya kubombelwa imiku iingi, natwalilile no mulimo wandi. Na lyo line, mu 1962 nalibwelelemo ku mwesu ku Reutlingen ku kuyabombela pa mapepala ya kunsuminisha ukwikala mu calo cimbi. Ilyo nali kulya, balimombele na kabili pa kufumya icela babikile mu kulu kwandi. Natalile naleka bupainiya pa myeshi 6 pa kuti mfwayeko ulupiya lwa kundapilwa.

Ilyo kangalila wenda atandalile icilonganino, anjebele ukulemba kalata wa kwipusha nga kuti nayabombela pa maofesi yanono aya Nte sha kwa Yehova ayali pali ilya nshita ku Wiesbaden, mu Germany. Nalicitile ifyo fine, kabili pa numa ya milungu ibili, napokelele telegramu apali amashiwi ya kuti mfwile ukuya kulya mu kwangufyanya. Pa numa ya mulungu umo, mu May 1963, nali pa maofesi yanono ayetwa Bethel mu Germany, nalebomba umulimo wa kupulinta bamagazini.

Ukuibikilishako pa Kusambilila

Nshabalile monapo icifulo cawamisha ukwikalapo nga pa Bethel. Bwangu bwangu nabeleshe ukubomba imilimo yakosa. Mu 1965 naile ku Spain mu kutwala impapulo shilanda pali Baibolo mu bumfisolo pantu umulimo wa kushimikila walibindilwe pali ilya nshita. Lulya lwendo lwanengele mfwaye ukusambilila ululimi na lumbi, kabili nasalilepo ululimi lwa ciNgeleshi. Naliposeleko sana amano ku kusambilila. Pali iyi ine nshita bapangileko ne bumba lya lulimi lwa ciNgeleshi mu Germany, kabili na ine nailundile kuli ili line bumba. Umuku wa kubalilapo ukusambilila icipande ca mu Ulupungu lwa kwa Kalinda mu ciNgeleshi, naposele amaawala 7. Umuku wakonkelepo naposele amaawala yasano, nalishibe ukuti ndelunduluka.

Mu 1966, napokelele ubwite bwa kuyasangwa kwi sukulu lya Gileadi ilyalenga 43. Ili sukulu lyaba ku United States kabili ico lyabelako kusambilisha abatumikishi baNte sha kwa Yehova ifyo balingile ukubomba umulimo wa bumishonari. Lyena, pa numa ya kupwisha isukulu ine na baGunther Reschke batutumine ku Gabon, ku Masamba ya Afrika mu April 1967. Ilyo twafikile mu Lebreville, umusumba wa bwangalishi mu Gabon, twaleikala mu muputule unono ulya numbwile pa kubala. Twalekobeka ifya kufwala fyesu mu muputule wa kulilamo. Ilyo imyeshi 6 yapwile, twakukile mu ng’anda imbi iya bamishonari.

Ubwafya bukalamba nakwete mu Gabon kusambilila ululimi lwa ciFrench. Pa numa ya kubombesha nasukile naishibako eyefilya. Lyena mu 1970, ukwabula ukwenekela babindile umulimo wesu uwa kubila mu Gabon, kabili bamishonari bonse batupeele imilungu ibili ukufuma muli cilya calo.

Twalupita Twaya ku Calo ca Central African Republic

Ine na bamishonari bambi batutumine ku calo ca Central African Republic. Muli ici calo ululimi lulandwa sana lwa ciFrench, lelo pa kuti tubile mbila nsuma ku bantu abengi, twasambilile ululimi lwa Sango. Batutumine ukuyaba aba ntanshi ukwikala mu ng’anda ya bamishonari mwi tauni lya Bambari, apaba bakilomita 300 ukufuma mu musumba ukalamba uwa Bangui. Mu Bambari tamwali malaiti nelyo menshi ya ku mipompi, nangu cibe ifi ifilonganino fibili fyalefwaya ubwafwilisho. Amafya nakwete ilyo ku Bulaya kwali inkondo yangafwile sana ukushipikisha amafya ya ku Bambari ne ncende shimbi isho twaileko.

Pa numa ya kubomba imyaka ibili mu Bambari, bampele umulimo wa kutandalila ifilonganino. Mu calo conse mwali ifilonganino mupepi na 40, kabili pa cilonganino cimo na cimo nalepwishapo umulungu umo. Nalikwete motoka unono, lelo nga ca kuti imisebo taili bwino, nalenina fye bamotoka bambi.

Mu calo conse ica Central African Republic ni ku Bangui fye kweka e ko balelungisha bamotoka. Apo ukwenda kwalekabilwa sana pa kubomba umulimo wandi, nashitile amabuuku yalanga ifya kulungisha bamotoka, nashitile ne fisolobelo fya kulungishishako kabili imiku iingi motoka yandi nga yafwa nine ne walelungisha. Bushiku bumo icela ca kuli motoka calitobeke na motoka yaiminina. Apa motoka yafwilile na pabelele umushi wa bantu pali bakilomita 60, kanshi natemene icimuti cakosa mu mpanga nacipanga nge cela catobeke, nabikako na girisi iingi, nabula na waaya nacikakilila, nakonkanyapo no bulendo.

Calikosele sana ukubombela mu mpanga nelyo mu mishi pantu bantu fye banono abaishibe ukubelenga no kulemba. Mu cilonganino cimo, mwali fye umuntu umo uwaishibe ukubelenga, kabili alebulubusa. Isambililo lya Ulupungu lwa kwa Kalinda lyalikosele sana, lelo lyali lya kukosha icitetekelo nga wamona ifyo bamunyina na bankashi baleesha na maka ukumfwa ifishinka twalesambilila.

Pa numa ye sambililo, naipwishe abantu ifyo bamwenenemo mwi sambililo ilyakosele. Nalitemenwe sana ifyo bayaswike, batile: “Tulakoseleshanya.”—AbaHebere 10:23-25.

Nangu line abengi bamunyinane ba Bwina Kristu tabaishibe kubelenga no kulemba, bansambilishe ifingi pa bumi ne fyo bekala. Nalyumfwikishe ubucindami bwa kufunda kwa mu Malembo ukwa ‘kumona bambi ukuti balincila.’ (Abena Filipi 2:3) Bamunyinane ba mu Afrika bansambilishe ifingi pa kutemwa, inkumbu, icileela ne fya kwikala mu mpanga. Amashiwi ya kulekelesha Munyinane Nathan Knorr alandile ubushiku nalepwisha isukulu e lyo nayomfwikishe umo yalolele. Munyina Nathan Knorr ali e president we Sukulu lya Gileadi pali ilya nshita. Atile: “Muleba abafuuka, mwilatila twalishiba fyonse. Te fyonse twaishiba. Fingi ifyo tufwile ukusambilila.”

Ifyo Bekala mu Mpanga sha Afrika

Ilyo naletandalila ifilonganino, naleikala na bamunyinane. Ilingi line umulungu ndetandalila icilonganino kwaleba umutebeto wa fya kulya fyalekanalekana, sana sana ku bana. Nalande fi ni mu kuti nga natandalila icilonganino, bamunyinane baleya mu kulunga inama nelyo ukwipaya isabi no kumona ukuti bonse nabakwata ifya kulya.

Ilyo naleikala na bamunyinane mu misakuta yabo, nalelya fyonse ukwambila ku bubenshi ukufika na ku nsofu. Inama ya kolwe tayalepuswa pa fya kulya twalelya. Umunani waweme sana ni kapoli ne cinungi. Kwena te cila bushiku kwaleba ifya kulya fyalekanalekana. Pa kubala palipitile nshita pa kuti umubili wandi ubeleshe ifya kulya, lelo pa numa ya kubelesha, umubili wandi walesungulula ifya kulya fye fyonse. Nasambilile ukuti ukulya popo kumo ne nseke kulondapa mu maala.

Mu mpanga mucitika ne fintu ushenekele. Bushiku bumo abantu bamwene ngo mulungulwa wa mu menshi, uo abene baleti mupashi wa musungu wafwile kale kabili uwikala mu menshi. Abantu basumina ukuti uyu mupashi kuti wakulila umuntu mu menshi no kumunwensha. E ico, bushiku bumo ilyo napwishishe ukowa mu mumana natile kanje ku mulundu, awe umukashana aishile mu kutapa amenshi atendeke ukubutuka ulubilo ninshi uku alekuta no kukuta. Ilyo munyinane Nte ayeseshe ukubalondolwela ukuti nshili mupashi, naile kulya ku kubila imbila nsuma, abantu tabasumine. Balikeene abati: “Umusungu te kuti ese kuno ku mpanga.”

Ilingi line nalelala pa mbilibili pantu palepita akamwela katalala. Lyonse nalesenda icandaluwa, pantu calencingilila na ku nsoka, bakaling’ongo, impuku, ne fintu fimbi. Imiku iingi nalesanswa ku mpashi, kabili icandaluwa e calencingilila. Bushiku bumo nasanike toci ku candaluwa no kumona ukuti nacitebelelwa ku mpashi. Apo pene nalifulumwike pantu impashi shalikalipisha kabili nangu shalicepa kuti shaipaya ne nkalamo.

Lintu nali ku kapinda ka ku kulyo aka calo ca Central African Republic, mupepi no Mumana wa Congo, nabilile imbila nsuma kuli bantele mafwasa. Aba bantu bekala ku mulundu. Balicenjela sana mu kulunga inama kabili balishiba ne nama umuntu engalya ne yo ashingalya. Bamo balanda ululimi lwa Sango, kabili balitemenwe ukukutika ku bukombe bwa mu Baibolo. Balesumina ukubatandalila na kabili, lelo nga twabwelelako twalesanga bakukile kumbi. Takwali nelyo umo uwasangwike Inte ya kwa Yehova pali ilya nshita, lelo pa numa naumfwile ukuti bamo abekala mu calo ca Congo balisanguka baNte.

Nali kangalila wa muputule pa myaka isano mu calo ca Central African Republic. Nalyendele icalo conse, ilingi line naletandalila ifilonganino fya mu mpanga.

Ukubombela pa Maofesi Ya Musambo mu Nigeria

Mu May 1977, banjitile ukuyabombela pa maofesi yanono aya Nte sha kwa Yehova mu Lagos, ku Nigeria. Ici calo cakwatisha abantu mu Afrika ilya nshita cali na baNte mupepi na 100,000, kabili abantu 80 e balebombela pa ofesi. Bampeele umulimo wa kubombela mu cikulwa balungishishamo bamotoka kabili nalelungishako na bamotoka bene.

Mu 1979, nabwelele ku mulimo wa bulimi. Uyu mulimo eo nabombele sana ilyo nali umusepela ku Bulaya. Ifarmu lyalefumamo ifyo balelya pa maofesi yanono lyali mwi tauni lya Ilaro, apaba bakilomita mupepi na 80 ukufuma mu Lagos. Kulya eko nasambilile ukuti ubulimi bwa mu mpanga umo imfula iloka sana, bwalipusana no bulimi bwa ku Bulaya. Pa numa ya kubomba imyaka itatu na hafu, nabwelelemo ku Lagos no kuyabombela na kabili mu cikulwa balungishisha bamotoka.

Mu 1986, bantumine ku Igieduma, apaba bakilomita 360 ukufuma mu Lagos, ukwali ubukule bukalamba ubwa maofesi yanono. Ici cifulo capeelwe mu January 1990. Paba icikuulwa ca kupulintilamo, ifarmu linono, na mayanda ya bantu ukucila pali 500. Ifi fyonse fyaba pa ncende ya bahekita 60 kabili fyacingililwa ne cibumba ca mamita yabili ukulola mu muulu. Pali ino nshita nakwata umulimo wa kwangalila ifarmu no kuwamya ulubansa. Abantu mupepi na 35 e bo momba nabo uyu mulimo.

Ninjikala mu Nigeria imyaka 27 no kuipakisha sana imilimo yalekanalekana pa maofesi ya Musambo. Ndi ne nsansa pantu bamayo bacili na bucishinka kuli Yehova kabili umwaice wandi nao, Ingrid, uwabomba umulimo wa bupainiya pa myaka 14, acili alebombela Yehova pamo no mulume wakwe.

Te mulandu no kuponenwa na mafya, ndaipakisha sana ukubombela Yehova na bamunyinane ba ku mupashi ku Masamba ya Afrika. Ndetasha pa bumi busuma ncili ndeipakisha kabili ndepepa ukuti ntwalilile ifi fine ukuba uwapimpa pa kubombela Yehova, Lesa wesu uwakulisha.

[Mapu pe bula 21]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Nigeria

Central African Republic

Gabon

[Abatusuminishe]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Icikope pe bula 18]

Ine na bamayo ba Gertrud, na nkashi yandi Ingrid mu 1939

[Icikope pe bula 20]

Ukubomba umulimo wa bumishonari mu Gabon

[Icikope pe bula 20]

Ilyo nali mu calo ca Central African Republic, naleikala mu mishi ngo uyu