Cinshi Umulopa Wacindamina Sana?

“Umulopa walicindama sana ku bumi nga filya fine amafuta yacindama kuli bamotoka.”—E fyasosele Arthur Caplan, umukalamba wa cipani cilanda pa mafunde yakonkwa pa kundapa pa University of Pennsylvania.

BUSHE amafuta ya mu motoka yalicindama sana ukucila ifintu fimbi? E fyo bamo bengatontonkanya pa mulandu wa fyo umutengo wa mafuta ya muli bamotoka ulenina shino nshiku. Lelo icishinka ca kuti, umulopa uo umuntu onse akwata mu mubili e wacindama sana. Taleni tontonkanyeni: Ilyo abantu baleenga amafuta mu madalamu iminshipendwa cila mwaka, ninshi uku balefumya umulopa mu bantu uwingi ukufika ku mapainti 90 milioni pa kuti bafwilishe abalwele.a Aya mapainti ya mulopa e bwingi bwa mulopa uo abantu 8,000,000 bakwata mu mibili yabo.

Lelo, umulopa nawafya ukusanga nga filya fine fye amafuta ya muli bamotoka yafishe ukusanga. Badokota icalo fye conse balelanda ukuti umulopa nawafya ukusanga. (Moneni umukululo uleti “Umulopa Nawafya Ukusanga Icalo fye Conse.”) Bushe cinshi umulopa wacindamina ifi?

Umulopa Waliibela

Apo umulopa ulabomba umulimo ushaikulila, ilingi line baulinganya ku cilundwa ca mubili. Dr Bruce Lenes aebele uulemba Loleni! ukuti: “Umulopa upendelwa pa filundwa fyalekanalekana ifya mubili 50 ifyapangwa mu kupapusha icine cine.” Ee kwena ca cine umulopa waliibela! Ibuuku limo litila umulopa “e wensha ifintu mu mubili.” Bushe calola mwi?

N. Leigh Anderson uwasambilila sayansi atile: “Umulopa wenda nga filya amenshi mu mifoolo yenda umupita ifintu ifisuma e lyo ne fiko.” Ilyo umulopa uleenda mu mubili, ulapita mu filundwa fyonse ifya mubili, kumo na mu mutima, mu mfyo, mu libu na muli bapwapwa. Ifi filundwa e fyafwa umulopa ukubomba bwino mu mubili. Lelo ukwabula umulopa, ifi filundwa te kuti fibombe mu mubili.

Umulopa ulatwala ifintu fisuma mu nsandensande sha mubili wenu. Ifi fintu fisuma, mwela usuma uwa oxygen, ifya kulya, e lyo ne ficingilila umubili wenu ku tushiishi utuleeta amalwele. E lyo kabili ulafumyamo ifiko mu mubili. Ne fi fiko, mwela wabipa uwa carbon dioxide, ne nsandensande ishonaike, e lyo ne fiko fimbi. Kanshi umuntu kuti ailetelela nga abomfya umulopa wa muntu umbi mu mubili wakwe pantu umulopa ulasenda ne fiko fyaba mu mubili. Kabili takwaba umuntu uwingashinkisha ukuti ifiko fyonse ifili mu mulopa balafimona no kufifumyamo ilyo tabalaubika mu muntu umbi.

Nge fyo twamona, umulopa walicindama sana ku bumi bwa muntu. E mulandu wine badokota babikila umulopa mu mulwele uushikwete mulopa. Badokota abengi kuti batila icalenga umulopa ukucindama sana ni co baubomfya kwati muti ku balwele abashikwete mulopa. Lelo ifintu fyalitampa kale ukwaluka muli iyi ncito ya kundapa. Kuti twatila ukwaluka kulecitika kwa mutalalila. Shino nshiku badokota abengi tababutukila ukubika umulopa mu balwele nga filya caleba kale. Cinshi cilengele?

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 20]

Ifyo Balecita pa Kuti Fye Basange Umulopa

Badokota batila amapainti ya mulopa ayafwaikwa cila mwaka icalo conse, kuti yafika ku mamilioni 200. Nangu ca kuti mu fyalo ifipiina e mwafula sana bantu, umulopa uo abantu bapeela muli ifi fyalo unono sana. Mu fipatala ifingi ifyaba muli ifi fyalo, tababomfya mulopa ilyo baleundapa abantu pantu ulaafya ukusanga. Inyunshipepala ya ku Kenya iya The Nation yatile ‘cila bushiku mu cipatala abantu abo bafwile ukubikamo umulopa ilyo balebondapa, balabeba ukuyako ubushiku bumbi, nelyo ukukanaundapwa pantu umulopa nawafya sana ukusanga.’

Umulopa walyafya ukusanga na mu fyalo ifikankaala. Ifi abantu muli ifi fyalo baleikala imyaka iingi pa calo, e lyo ne myundapile na yo naiya pa ntanshi, abengi balekabila ukulepulwa. Kabili, ifipatala filekaana ukupoka umulopa ku bantu abakwata imisango yabipa nelyo abenda sana mu fifulo fyalekanalekana pantu aba bantu kuti bakwata amalwele ayengambukila abantu bambi.

Cilemoneka kwati amano nayapela ku tubungwe utusunga umulopa. Abaice abashiyipoosa sana mu myendele yabipa, e bo balefwayako umulopa. Ica kumwenako, uko balefumya umulopa uwingi mu Zimbabwe, ni ku bana be sukulu. Amaofesi uko abantu bapeelela umulopa tayesalwa bwangu, kabili mu fyalo fimo fimo abantu abalepeela umulopa, balabapa ifintu pa kuti baletwalilila ukupeela umulopa na pa kuti abantu na bambi batampe ukulapeela. Ica kumwenako, mu calo ca Czech Republic, balaile abekala calo ukuti nga bapeela umulopa kuti babapako ubwalwa bwa kunwa! Ku citungu cimo ica mu India, abalashi baile ku mayanda ya bantu mu kufwaya abengabapeela umulopa pantu nawafya ukusanga mu ncende ishingi.