Icilenga Abantu Ukupeshiwa Amano
Ifyabipa ifilecitika mu calo conse filelenga abantu ukuba no mwenso wa fikacitika ku ntanshi. Mu misumba iingi ifipani fya buteko filabomfya ama vidio kamera ukufwaya ukwishiba ifyo abantu balecita. Kabili pa mulandu wa kutiina ukusanswa ku fipondo, abashilika lyonse balalonda ifibansa fya ndeke ifingi apasangwa sana abantu, e calenga ukuti fisanguke kwati ni nkambi sha bashilika ba nkondo. Abengi abafwaya ukuulungana na bana abanono e lyo na bapuupu nabo balebomfya amano ya bucenjeshi pa Intaneti ukusembelekelako abana pa kuti bolungane nabo e lyo no kwibila abantu. Mu calo fye conse abantu balekowesha umwela, balepwisha imiti mu mpanga, balekufya ne nama kumo. E lyo ukukaba kwe sonde na ko kuletiinya abantu, tabeshibe nampo nga ifya mweo fikapusuka e lyo na bantu nabo nga bakatwalilila no bumi.
IMYAKA 60 nelyo 90 iyapitapo abantu tabaletontonkanya ukuti ifintu twalumbula pa muulu fikalacitika, lelo ino nshita ficitika fye mpanga yonse. E mulandu wine abengi balafwaya ukwishiba ifilecitika kwi sonde lyesu, kabili balapapa abati, bushe tukekala shani ku ntanshi pamo na bana besu? Bushe ku ntanshi uku tuleya, abantu bakalatiina ukunina amabasi, amashitima e lyo ne ndeke? Kabili apo ifintu filenininako fye imitengo e lyo na bantu abengi balebomfya sana icuma icaba mwi sonde, bushe abakafyalwa ku ntanshi bakakumanisha ukusanga indalama sha kulalipila ku fipatala, isha kushitamo ifya kulya fisuma ne sha kushitamo amalasha, amafuta no kusonkela amalaiti?
Lintu umulashi wa buteko umwina Canada uulolekesha pa cipani ca bumi alelanda pa ndalama ubwingi isho abantu balipila pa kuti fye bondapwe atile: “Nga natontonkanya pa fikacitika ku ntanshi uku tuleya ndomfwa umwenso.” Ifya kulya, amalasha, amafuta na malaiti filelenga abantu ukusakamikwa sana. Mulandu nshi cibelele fi? Ni pa mulandu wa kuti ifyalo fimo balefwaya ukucefyako ukubomfya sana amafuta ayafuma mu mushili, kanshi nabapoosa indalama ishingi ukufwaya inshila ya kupangilamo amafuta pamo nga ethanol iipangwa ku fimenwa. Ici nacilenga ukuti impanga iyo bafwile ukulimamo ifya kulya baleibomfya na ku kusangamo amafuta ya kubomfya muli bamotoka, ne ci nacilenga imitengo ya fya kulya ukulanininako.
Na kabili paliba ubupusano ubukalamba nga nshi pa ndalama isho abakankaala bakwata e lyo ne ndalama abapiina bakwata, ne ci calilenga ififulunganya mu bwikashi. Lipoti ya ba World Health Organization yatile, mu myaka ya kubalilapo 10 ukutendekela mu 2000, “kuli abantu abo imikalile yabo ilundulwike sana lelo pa nshita imo ine bambi e lyo cicililemo ukubipa. Abantu mu fyalo fimo ifipiina sana bekala fye abomi imyaka hafu iya bantu abekala mu fyalo ifikankaala.” Ne cilenga ilingi line malwele ne mikalile e lyo no kukanakwata indalama pa mulandu wa fimfulunganya mu mitekele mu fyalo fyabo.
Pa mafya yonse aya twalandapo pali no bwafya bwa kukaba kwe sonde, ukukaba nalimo kukalenga impanga iikalamba ukushala fye ifiswebebe, pantu limbi kukalakaba ukucila mu cipimo, e cilengele ukuti abantu abasambilila balesakamana, tabeshibe ifyo isonde likaba ku ntanshi. Abalemba ulupapulo lwa Bulletin of the Atomic Scientists e lyo kabili pa nshita imo ine abateya inkoloko iyo abene batila kuti yalanga inshita lintu icalo cikapwa, balandile abati, “basayantisti nabasakamikwa sana pa kumona ifyo ukukaba kwe sonde kuleonaula ifyaba mwi sonde.”
Bushe ubucushi tulimo tabwakapwe? Bushe pa kuti tukekale bwino tufwile ukushintilila pa ba cuma, pa ba mapolitiki, pa ba mapepo e lyo na pali basayantisti? Bamo batila, ‘Bushe twalikwata mumbi umwa kulosha? Twailetelela fye fwe bene; kanshi ni fwe tufwile no kupwisha aya mafya fwe bene.’ Bambi nabo batila abantu te kuti bafumyepo aya mafya, batila ni Lesa fye eka e ukatutuula ku macushi. Nga ca kuti Lesa e wingapwisha aya mafya, bushinininkisho nshi twakwata ubwa kuti Lesa alitutemwa kabili akatupususha ku kukanayonaula fwe bene? Ifipande fyakonkapo fyalaasuka ifi fipusho.
[Amashiwi pe bula 12]
Bushe pa kuti tukekale bwino tufwile ukushintilila pa ba cuma, pa ba mapolitiki, pa ba mapepo e lyo na pali basayantisti?