Ni Lilali Ubumi bwa Muntu Butendeka?
“BA MAYO bali ne fumo lya myeshi 7 na hafu ninshi bali ne myaka 17. Baeseshe ukufumya ili ifumo ukubomfya umuti uo bapangila ku mucele.” E fyalondolwele Gianna.a Asosele no kuti: “Nine nali mwi fumo balefwaya ukufumya, lelo nshafwile, nalipuswike.”
Mu 1996 ninshi Gianna ali ne myaka 19 e lyo aebele icilye ca buteko bwa United States ili lyashi ilyo calekutika ku mulandu umo uwakumine ukuponya ifumo. Ilyo Gianna ali ne myeshi 7 na hafu mwi fumo lya banyina ninshi ifilundwa fya mubili fyonse fyalipangwa. Na imwe mufwile mulesumina ukutila ali muntu, pantu alitwalilile ukuba umuntu uwa mweo ilyo afyelwe.
Nomba, inga lilya Gianna ali fye ne milungu isano mwi fumo lya banyina, bushe ali muntu na pali ilya nshita? Ca cine ifilundwa fya mubili ninshi tafilapangika bwino bwino. Lelo bongobongo na fimbi ifibombela pamo na yo, ninshi fyalitendeka ukupangika. Pali iyi nshita alikwete umutima uwaletunta imiku 80 pali mineti imo no kulenga umulopa ukulaenda mu mubili. Bushe tamulesumina ukuti apo Gianna ali muntu ilyo ali ne myeshi 7 na hafu mwi fumo, ninshi na lintu ali ne milungu isano mwi fumo ali muntu nangu ca kutila iyo nshita ifilundwa fya mubili ifingi ninshi tafilapangika?
Ukwimita Cisungusho
Lilya line fye insandesande sha mwaume isha bufyashi shakumana ne sha mwanakashi, no mwanakashi aimita, e lyo ne filundwa fya kana fitendeka ukupangika. Ifya kupangapanga ifya muno nshiku fyalilenga abasambilila sayansi ukulamona ificitika mwi fumo. Insandesande shitwa ati DNA ishifuma kuli nyina wa mwana na kuli wishi shilasakana pa kuti umwana atendeke ukupangika mwi fumo.
Ulusandesande lwa kubalilapo fye lumo, e luya luleyakanikana pa kuti ifilundwa fyonse ifya muntu fipangike. Icilenga ifi fyonse ni mfyalo shesu ishiba muli DNA ishilanga fyonse pa fyo umuntu akaba. Ishi e shitungulula fyonse ificitika ilyo umuntu alepangika. E shilanga ifyo akaba ubutali, ifyo umuntu akalamoneka pa menso, ne fyo amenso yakaba, e lyo e shilanga ne fyo umushishi ukalamoneka pamo ne fintu fimbi ifingi.
Lulya ulusandesande lwa kubalilapo fye nga lwayakanikana, cila lusandesande ulufumamo lulakwata ifyebo fimo fine ifiba muli DNA. Ku ca kupapusha, cila lusandesande lulatungululwa ukuti lusanguke cilya cine cilundwa lufwile ukuba, pamo nga umutima, bongobongo, amafupa, inkanda, e lyo na menso. Filya ulusandesande lwa kubalilapo lukwata ifyebo fyonse ifilanga ifyo umuntu uulekula mwi fumo akaba, e cilenga abantu ukusosa ukuti ukwimita, “cisungusho.”
Ba Dokota David Fu-Chi Mark abasambilila sana ifyo umubili wapangwa, batile: “Ulusandesande lwa kubalilapo ilyo umwana atendeka fye ukupangika lulakwata ifilanga ifyo uyu muntu akalamoneka.” Icishinka balandile pali ifi fyonse ca kuti: “Tatufwile no kutwishika ukuti umuntu onse alaibela ukutula fye pa ntendekelo ya bumi bwakwe.”
Bushe Muntu Uuba mwi Fumo?
Umwanakashi nga aimita fye, mwi fumo lyakwe muba umuntu umbi uwaibela, te cilundwa fye cimbi ica mu mubili wakwe iciba mwi fumo. No mubili wakwe ulomfwa ukuti uli ne cintu cimbi icaibela. Kanshi umwana mwi fumo nga tacingililwa bwino, nga alafilwa no kwikalamo. Akana nga katendeka fye ukupangwa, kaba mwi fumo lya kwa nyina umo kacingililwa bwino bwino kabili kalaikwatila na DNA iyaibela.
Abantu abengi batila apo amafumo ayengi yalafuma ayene yeka pa mulandu wa mafya yamo, bushe umuntu nga aya kuli dokota ayafumisha ifumo ninshi alufyanya? Ukuponya ifumo no kuifumina fye iline lyeka fyalipusana. Mu calo cimo ica ku South America, pa bana 1,000 abafyalwa palafwa abana 71 ilyo bashilafisha umwaka umo. Lelo bushe ifi abana abengi bafwa muli uyu musango, kuti caba fye bwino ukwipaya umwana uushilakumanya umwaka umo? Awe iyo!
Kanshi e co Baibolo isosela ukuti uuba mwi fumo, muntu. Davidi mwi lumbo aimbile alandile pali Lesa ukuti: “Ilyo fye nalepangwa amenso yenu yalimwene, kabili mwi buuku lyenu mwalembelwe ifilundwa fyandi fyonse.” (Amalumbo 139:16) Davidi asosele ukuti, ‘ilyo fye NALEPANGWA.’ Kanshi cailanga bwino bwino ukuti ubumi bwa kwa Davidi bwatendekele mwi fumo, ninshi talafyalwa no kufyalwa. Kabili Lesa atungulwile Davidi ukusokolola ukuti ilyo atendeke fye ukupangwa, ifilundwa fya mubili wakwe fyatampile ukupangwa ukulingana ne fyalangililwe mu nsandesande shakwe kabili ifi e fyalengele abe ifyo ali.
E lyo kabili mwilaba ukuti Baibolo yalilandapo ukuti “Umwaume naimitwa!” tayatila iciba mwi fumo umwanakashi nga aimita cilundwa fye cimo ifi ica mubili wakwe. (Yobo 3:3) Ici na co cilanga ukuti ukulingana na Baibolo, ilyo umwanakashi aimita fye, mwi fumo lyakwe muba umuntu. Kanshi lilya line fye umuntu aimitwa e lyo atendeka no kubako.
[Futunoti]
a Pa kufumya ifumo muli uyu musango, bengisha uyu muti mwi fumo pa kuti akana nga kaumina kafwila mu mala pa numa fye ya maawala yabili. Lyena uuli pa bukulu alakomwe fumo pa numa ya nshiku shibili no kufyala umwana uwafwa, e lyo limo limo umwana afwa lilya line fye alefyalwa.
[Ifikope pe bula 6, 7]
Akana akali ne milungu isano mwi fumo ninshi kale kale nakakwata insandesande ishikasanguka ifilundwa fyonse ifya mu mubili
(e fyo kaba ubukulu)