Abacaice Bepusha Ukuti

Finshi Mfwile Ukwishiba pa Kulanshanya na Bambi pa Intaneti?—Ulubali 1

“Nalikwata ifibusa ku fyalo fimbi, kabili inshila isuma iya kulanshanishishamo nabo kubomfya Intaneti. Nalitemwa ukulanshanya na bo nangu ca kuti baba ukutali sana.”—E fyalandile Sue, uuli ne myaka 17.a

“Ine mona kwati ukulalanshanya na bambi pa Intaneti kupoosa fye inshita, kwati abacita ifi ni balya abomfwa ubunang’ani bwa kupanga ifibusa. Ukulanshanya no muntu pa kanwa nkati e kwingalenga bucibusa ukutwalilila.”—E fyalandile Gregory, uuli ne myaka 19.

PA FYEBO fili pa muulu, ni fili kwi ifyo ulemona kwati e filelondolola ifyo utontonkanya? Te mulandu ne fyo wasalapo, ico ufwile ukwishiba ca kuti: Abantu abalekwata ifibusa pa Intaneti muno nshiku nabafula sana. Ku ca kumwenako, pa kuti abantu abakwete ama redio bafike 50 milioni, papitile imyaka 38, e lyo kabili pa kuti abakwete TV bafike impendwa imo ine pena papitile imyaka 13, nomba Intaneti yena myaka fye 4 e yapitilepo. Nomba mu mwaka fye umo, abantu abatendeke ukubomfya Facebook, inshila ya kulanshanishishamo ne fibusa pa Intaneti, bafikile 200 milioni!

Conga pa fyakonkapo nga cishinka nelyo nga bufi:

Abaice e babomfya sana inshila shalekanalekana isha kumfwaninamo ne fibusa pa Intaneti. ․․․․․ Cishinka ․․․․․ Bufi

Icasuko: Bufi. Abengi ababomfya inshila imo iyo abantu abengi batemwa ukubomfya pa kulanshanya na bambi pa intaneti bantu abali ne myaka 25 no kucilapo. Mu 2009 abaali ne myaka ukucila pali 55 e balembeshe sana!

Na lyo line, abaice abengi nga nshi balabomfya Intaneti, kabili bamo e nshila batemenwe sana ukubomfya pa kulanshanya na banabo. Umwaice umo uwe shina lya Jessica atile: “Nalilekele ukubomfya Intaneti pa kulanshanya na banandi, lelo nalitendeke na kabili pantu takwali nangu umo uwalentumina foni. Ciba kwati abantu nabakulabako nga waleka ukubomfya Intaneti!”

Mulandu nshi abengi babomfesha sana Intaneti pa kulanshanya na bambi? Icasuko ca kuti: E fyo fye abantu bapangwa, balafwaya aba kulanshanya na bo. Kabili Intaneti ilafwa abantu ukulanshanya ne fibusa fyabo. Moneni ifilenga abantu ukufwaya ukulembesha.

1. Calyanguka Ukulanshanya.

“Te kuti ukumemo ukulalanshanya ne fibusa fyobe fyonse, lelo cilanguka ukulanshanya na bo nga bonse mubomfya inshila imo ine!”—E fyalandile Leah, uuli ne myaka 20.

“Nga nalemba fye ifyebo pa Intaneti, ciba kwati nalembela ifibusa fyandi fyonse kalata pa nshita imo.”—E fyalandile Kristine, uuli ne myaka 20.

2. Ukukonkelela ifibusa.

“Abanandi lyonse balafwaya tulelanshanya na bo pa Intaneti, nomba ine te kuti ncite ifi pantu nshibomfya intaneti.”—E fyalandile Natalie, uuli ne myaka 22.

“Nga naeba abantu ukuti nasalapo ukukanabomfya Intaneti, balapapa.”—E fyalandile Eve, uuli ne myaka 18.

3. Ifyo balanda pa milabasa na mu manyunshipepala.

“Ifyo balanda pa milabasa na mu manyunshipepala filenga cilemoneka nga taubomfya Intaneti, ninshi te kuti akwate ifibusa. E lyo umuntu nga takwete ifibusa ciba kwati alifwa. Kanshi nga taubomfya Intaneti ninshi tapali ifyo uli.”—E fyalandile Katrina, uuli ne myaka 18.

4. Isukulu.

“Bakafundisha besu balabomfya Intaneti. Bamo batuma ifyebo pa Intaneti ifya kutweba ilyo tuli no kukwata amashindano. E lyo nga nshishibe ifya kusanga insamushi, kuti natumina fye bakafundisha wandi bangafwa ukusanga pa Intaneti pene.”—E fyalandile Marina uuli ne myaka 17.

5. Incito.

“Abalefwaya incito balabomfya Intaneti pa kuti bengepushako abanabo. Limo limo ne ncito kuti baisanga.”—E fyalandile Amy uuli ne myaka 20.

“Ndabomfya Intaneti mu ncito yandi. Ilalenga abo tubombela imilimo baishiba bwino bwino ifyo ndebombelapo.”—E fyalandile David uuli ne myaka 21.

Bushe na iwe ulingile ukutendeka ukubomfya Intaneti pa kuti ulelanshanya ne fibusa? Nga ucili pa bafyashi, ninshi e bafwile ukukusuminisha nelyo iyo.b (Amapinda 6:20) Abafyashi bobe nga tabalefwaya, ufwile ukukonka ifyo fine bakweba.—Abena Efese 6:1.

Lelo Abafyashi bamo balasuminisha abana babo abakulileko mu mano ukulabomfya Intaneti pa kulanshanya na banabo lelo balabikako amano ukumona ifyo baleibomfya. Nga ca kuti abafyashi balefwaya ukulaishiba ifyo ulebomfya Intaneti, bushe ninshi balefwaya ukulaishiba inkaama shobe? Iyo nakalya! Intaneti yaliba fye bwino, lelo kuti mwafuma ne fyabipa, e co abafyashi bobe bengalafwaila ukumona ifyo uleibomfya. Icishinka ico ufwile waishiba ca kuti mu kulanshanya na bambi pa Intaneti kuti mwafuma amafya, filya fine fye cingaba na lintu ulebomfya Intaneti kuli fimbi. Abafyashi bobe nga bakusuminisha ukulabomfya Intaneti pa kulanshanya na bambi, kuti wacita shani pa kuti tauiletelele?

Ufwile Ukucenjela

Kuti twalinganya ukubomfya Intaneti ku kwensha motoka. Nalimo na iwe walishiba ukuti te banamutekenya bonse ababikako amano pa kwensha motoka. Na kuba abantu abengi balaba mu masanso ya pa musebo pa mulandu wa kukanaensha bwino nangu pa mulandu wa mulekelesha.

E fyo caba na ku babomfya Intaneti. Bamo balabomfya bwino nomba bambi bena iyo. Abafyashi nga balikusuminisha ukubomfya Intaneti pa kulanshanya na banobe, ninshi balikucetekela kanshi ufwile ukubikishako amano pantu nga taucenjele kuti wailetelela. Bushe ubomfya shani Intaneti? Bushe ‘ulasunga amano yene yene no kulingulula’ nelyo iyo?—Amapinda 3:21.

Muli cino cipande nomba twalalanda pa fintu fibili ifyaba mu kulanshanya na bambi pa Intaneti ifyo ulingile ukubikishako sana amano, ne fi fintu ni inkama e lyo ne inshita upoosa pa Intaneti. Icipande cimbi ica “Abacaice Bepusha Ukuti” icili muli ino ine Loleni! nacilanda pa fyo bambi e lyo ne fibusa fyobe bengalakumona.

INKAMA

Nalimo tawatontonkanyapo ukuti kwaliba fimo ifikukumine ifyo ushifwile ukusungila pa Intaneti. Bushe, na kuba, te kwishibana na bantu ulelanshanya nabo ufwaya? Nomba nga taucenjele kuti mwafuma amafya.

Natulangilile, tutile naukwata indalama ishingi. Bushe kuti washibika fye pa mulola apa kuti na bonse abalepita mu musebo baleshimona? Buwelewele ukucita ifi pantu ninshi uleita abapuupu! Uwacenjela kuti ashifisa apa kuti umuntu te kuti ashimone.

Ufwile ukulamona ifyebo fyacindama ifikumine iwe nge ndalama. E ico, lolesha pa fyebo fili pe samba; uconge pa fyo ulemona ukuti te kuti webeko umuntu uo ushishibe bwino bwino.

․․․․․ inambala ya ng’anda yesu

․․․․․ e-mail yandi

․․․․․ isukulu apo nsambilila

․․․․․ inshita mba pa ng’anda

․․․․․ inshita ilyo pa ng’anda pashiba bantu

․․․․․ ifikope fyandi

․․․․․ ifyo umona ifintu

․․․․․ ifyo natemwa

Nangu walitemwa shani abantu, ufwile naumona ukuti paliko fimo pa fili pa muulu ifyo ushilingile ukweba umuntu uo ushishibe bwino bwino. Nomba abaice bamo, na bakalamba kumo, mu kukanaishiba, baleba abantu abo bashaishiba nangu panono ifi fyebo! Kuti wacita shani nga taulefwaya ukucita ica musango uyu?

Abafyashi nga balikusuminisha ukulalanshanya na bambi pa Intaneti, ulingile ukwishiba bwino bwino ifyo ulingile ukucita pa kuicingilila. Taulingile ukushintilila pa kampani walembeshako ukubomfya Intaneti ukuti e ko kalekucingilila. Ico ufwile ukwishiba ca kuti nga tapali ifyo walwile pa kompyuta abantu abengi kuti balemona no kulandapo pa fyebo fyobe ukwabula no kuti wishibe. E calengele umukashana umo uwe shina lya Allison alule fimo pa kompyuta pa kuti abanankwe sana e bo balemona fye ifyo abikapo. Atile: “Abanandi bamo balikwete ifibusa ifyo nshaishibe, kabili nshalefwaya abo bantu ukulabelenga ifyebo fyandi.”

Nangu fye ulanshanya fye ne fibusa fyobe, na lyo line ufwile wacenjela. Corrine uuli ne myaka 21 atile: “Ukufwaisha ukumfwa ifyo abanobe balelandapo, kuti kwalenga walemba ne fyo ushilingile ukulemba.”

Ufwile ukwishiba ukuti pa Intaneti te kuti usungilepo ifyebo fyonse ifikukumine. Mulandu nshi? Gwenn Schurgin O’Keeffe alemba mu citabo cakwe ica kuti CyberSafe ukutila: “Ifyebo fya pa Intaneti balafisunga. Ifyebo tubika pa Intaneti te kuti tufifuute. Tufwile ukwishiba ukuti ifyo tubika pa Intaneti ilingi line balafikopa no kufisungila kumo; umuwelewele fye e wingamona kwati filafuutika.”

INSHITA UPOOSAPO

Inshita na yo ine kuti twailinganya ku ndalama nga filya fine tulandile pa fyebo ifikukumine. Kanshi kuti twatila ufwile waishiba ifya kubomfya bwino inshita. (Lukala Milandu 3:1) Ubu e bwafya ubukwata bonse fye ababomfya Intaneti.c

“Ilingi line ntila, ‘Nshakokolepo sana.’ Iawala limo kuti lyapwa ncili fye pa Intaneti.”—E fyalandile Amanda uuli ne myaka 18.

“Nalitemenwe sana ukuba pa Intaneti. Cila bushiku nga nainuka ku sukulu nalepoosa inshita iikalamba ukumona ifyo abantu balandile pa fyo nabikile pa Intaneti no kumona ifyo bambi babikilepo.”—E fyalandile Cara uuli ne myaka 16.

“Nalebomfya foni pa kubelenga ifyo babikile pa Intaneti. Kanshi nga ndeya ku sukulu, na lintu ndi ku sukulu, e lyo na lintu ndebwelela ku ng’anda nalebelenga ifyo bambi babikile pa Intaneti. E lyo nga nafika ku ng’anda, ninshi kuya pa kompyuta. Nalishibe ukuti nalikunkwime, lelo nshalefwaya ukuleka!”—E fyalandile Rianne uuli ne myaka 17.

Nga ca kuti abafyashi bobe balikusuminisha ukulalanshanya ne fibusa ukubomfya Intaneti, ulingile ukutontonkanya pa nshita yalinga iyo wingalapoosapo cila bushiku. Uleibebeta we mwine. Mu mweshi umo ulingile ukumona inshita ulepoosa ukulanshanya na bambi pa Intaneti ukamone nga ca kuti taulecila mu nshita waipeela. Uleibukisha ukuti inshita yaba nge ndalama. E ico wileka Intaneti ikupwishishe inshita. Pantu kwaliba ifintu fimbi ifyacindama sana ifyo ulingile ukubikako amano!—Abena Efese 5:15, 16; Abena Filipi 1:10.

Abaice bamo balicitapo fimo pa kuti bengalabomfya bwino inshita bakwata. Umfwa ifyo bamo bamo bacita:

“Nalilekele ukubomfya Intaneti pa kulanshanya na bambi, kabili ici calengele ukuti ndekwata sana inshita. Ala nalyumfwile bwino sana! Pali ino nshita nalitampa ukuibomfya na kabili, nomba nalishiba ifya kucita pa kuti nshilepoosapo sana inshita. Limo palapita ne nshiku ukwabula ukubomfyapo Intaneti. Limo limo no kulaba ndailabako. Nga naisakwata ubu bwafya, nkaleka ukuibomfya na kabili.”—E fyalandile Allison uuli ne myaka 19.

“Ine ndaleka ukuibomfya pa myeshi iinono e lyo naisatendeka na kabili. Nga namona ukuti ndepoosapo sana inshita, ndaleka ukuibomfya. Pali ino nshita nshatemwa Intaneti nge fyo naitemenwe kale. Njibomfya fye nga pali ico ndefwaya capwa.”—E fyalandile Anne uuli ne myaka 22.

Ifyo Ufwile Ukwishiba

Pali na cimbi ico ufwile ukutontonkanyapo. Pa kuti umfwikishe bwino bwino, conga ✔ ifyo walasalapo.

Ukulanshanya na bambi pa Intaneti . . .

(A) ․․․․․ makwebo.

(B) ․․․․․ kupanga fye ifibusa.

(C) ․․․․․ mwa kulesesha icitendwe.

Casuko nshi icilungeme? Icasuko ni A. Ica kubalilapo fye ca kuti ukulanshanya na bambi pa Intaneti bukwebo. Ico bafwaya, kupanga indalama, sana sana pa kulasabakanya amakwebo yabo. E lyo kabili abasabankanya amakwebo nga bamona ukuti abantu abalebomfya Intaneti bafula ninshi ifyo balebika pa Intaneti fya kulabelengwa ku bantu abengi. Pantu nga abantu balepoosa inshita iikalamba pa Intaneti, ninshi bakulamona ifingi ifyo aba makwebo basabankanya.

Ukwishiba ifi kuti calenga waishiba ukuti nga ulalanshanya na bambi pa Intaneti nangu nga ulepoosa inshita iikalamba pa Intaneti ninshi ulelenga fye aba makwebo ukumwenamo. E ico kanshi, nga ulabomfya Intaneti ukulanshanya na bambi, taulingile ukulasungilapo ifikukumine kabili ulingile ukumona inshita upoosapo.

Nga mulefwaya ifipande na fimbi ifya “Abacaice Bepusha Ukuti” kuti mwafisanga pa adresi ya pa Intaneti iya www.watchtower.org/ype

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 17]

Papitile imyaka 38 pa kuti abantu abakwete redio bafike 50 milioni

[Amashiwi pe bula 17]

Nomba line, mu mwaka fye umo, abantu abatampile ukubomfya Facebook bafikile amamilioni 200

[Akabokoshi pe bula 19]

IPUSHA ABAFYASHI BOBE!

Lanshanya na bafyashi bobe ifyo wingaicingilila pa Intaneti. Finshi ifyo ushilingile ukweba abantu ushaishiba bwino, kabili mulandu nshi? Fyebo nshi ifingakuletelela nga wafilemba pa Intaneti? Kuti waipusha abafyashi bobe ukukupandako amano na pa fyo wingacita pa kuti taulepoosa fye inshita yonse pa Intaneti ukwabula ukukwata ne fibusa fimbi. Finshi ifyo bengatemwa ukuti wabombelapo?

[Icikope pe bula 18]

Wilamona kwati tapali umbi uwingeshiba ifyo ulanshanya na bambi a Intaneti

[Icikope pe bula 19]

Inshita yaba kwati ni ndalama. Nga wayonawila fye ku cintu cimo, te kuti ukwate iya kubomfya kuli fimbi