Aristotle

Alilembele pa Fintu Ifyalekanalekana

Aristotle alilembele pali art, pa fya mu muulu, pa fya mweo, pa ntambi, pa ndimi, pa mafunde, pa fyo umuntu alingile ukulatontonkanya, pa maka ayatinta ifintu, pa fyo twingeshiba ukuti fintu fimo e ko fyaba ne fyo fyaishilebako, pa fyo ifintu fisela, pa fya kuba ne nsansa, pa mishikakulo, pa fikansa fya calo, pa fyo umuntu atontonkanya, pa fya kulanda bwino, e lyo na pa mweo uo atile ulafwa. Na lyo line, ico abantu bamwishibilako sana fintu alembele pa fya mweo na pa fyo umuntu alingile ukulatontonkanya.

AbaGriki abasambilile sana balebika sana amano ku fintu kabili balelinganya ifishinka baishibe pa fintu fimo pa kuti balondolole bwino ububumbo. Balebala batontonkanya pa fyo bashininkishe ukuti fishinka, kabili balemona kwati nga batontonkanya sana pali ifyo fintu kuti baishiba icishinka pa fintu fimo.

Ukucita ifi kwalilengele beshibe ifishinka pa fintu ifingi, pamo nga ifyo ifya mu muulu fyaikala bwino. Nomba apo Aristotle na bantu bambi abali aba mano icine cine tabakwete ifya kubafwilisha ifingi ilyo balefwailisha pali ifi fintu, balifililwe ukusanga ifishinka pa fintu ifingi. Ku ca kumwenako, baishibe ukuti intanda na maplaneti fishinguluka icalo. Pali ilya nshita, balemona kwati ici e cishinka. Icitabo icitila The Closing of the Western Mind citila: “Ifyo abantu baletontonkanya ne fyalecitika ifyo balemona, fyalengele balamona kwati icalo e co ifintu fyonse ifya mu muulu fishinguluka.”

Ici icilubo bapangile acitwalilila ukuba fye muli sayansi nga tacabipile sana. Nomba ifi te fyo cali.

Ba Katolika Basumina Ifyo Aristotle Aishibe

Ukutampila muli ba 400 C.E., ba Katolika abaali ku Bulaya balisumiine fimo ifyo Aristotle aishibe pa fintu. Abasambilile sana ifya mapepo aba mu Katolika pamo nga ba Thomas Aquinas (abaliko mu 1224-1274) balitendeke ukusambilisha mu calici ifyo Aristotle alembele. Ici calengele ba Katolika basumine ukuti ifintu fyonse ifyaba mu muulu fishinguluka isonde. Bashimapepo ba ku Protestanti pamo nga ba Calvin na ba Luther, nabo batendeke ukusambilisha ukuti Baibolo ilanda ukuti ifintu ifyaba mu muulu fishinguluka isonde. Belengeni akabokoshi akaleti: “Balibelengele Baibolo Ukucila mu Cipimo.”

Ba Charles Freeman batile: “Tapaali ubupusano nangu bumo mu fintu fimo ifyo Aristotle alesambilisha ne fyo ba Katolika balesambilisha.” Ici e calenga abantu balelanda ukuti Aquinas “alibatishe” Aristotle mu Katolika. Ba Freeman balembele no kuti, icishinka ca kuti “Aquinas e wasumiine mu fyo Aristotle alesambilisha.” Kanshi kuti twalanda ukuti ba Katolika nabo balisumiine mu fyo Aristotle alesambilisha. Ici calengele batwale Galileo, umwina Italy uwasambilile sana insamushi ne fya mu muulu, mu cilye umo bamucushishe sana no kumupatikisha ukulanda ukuti ifyo asangile fya bufi, ilyo alandile ukuti ifya mu muulu tafishinguluka isonde.a Icishinka ca kuti Aristotle alishibe ukuti ifyo abasambilila sayansi basanga filaaluka, kabili bafwile ukufipitulukamo. Nga caliweme sana aba mu macalici abeshiba ici cishinka.