Icipandwa 1
Mulandu Nshi Ukubelengela Baibolo?
Tuleikala mu calo cakwata impika shafulisha kabili ifyasuko ifyacepesha nga nshi. Amabilioni ilingi line baba aba nsala. Impendwa shaingilishiwako balikunkuma ku miti ikola. Indupwa shafulilako shilepaatukana. Ukucenda kwa mu lupwa no lukaakala lwa mu lupwa fiba mu malyashi mu kutwalilila. Umwela tupeema na menshi tunwa panono panono filabikwamo sumu. Pali nomba, abafulilako aba ifwe balengwe finakabupalu fya misoka. Bushe uletontonkanyo kuti impika shapala ishi shikabala ashipikululwa?
1. (Sanshako imitendekele.) Ni mpika nshi isha muno nshiku shilango kuti umutundu wa muntu ukabila ukutungulula?
MU KULUNDAPO, twikala mu nkulo ya kusalapo kwayafya. Abengi, ku ca kumwenako, balipatisha ukuponye fumo, ukwita kwene ukwipaya kwa uushilafyalwa. Bambi bayumfwa mu kukosa ukuti abanakashi bakwato bulashi pa mibili yabo ine kabili balingile ukupingulapo umulandu wa musango yo abene beka. Bambi bamona ukulaalana kwa ba bwamba bumo bwine, ubucende, ukwampana kwa bwamba pa ntanshi ya cupo nga bucisenene bwabipisha. Bambi basumina ifi fibelesho ngo mulandu wa kusobolapo kwa pa lwakwe. Ni ani ali no kulanda uuli uwalungika no walufyanya?
2, 3. Ni shani fintu abengi ilelo bamona Baibolo?
2 Baibolo ipeela ukutungulula mu milandu ya mibele isuma, kabili ilondolola ukupikulula impika kwa kufumamo cimo ku mpika sha misoka, insala, no kukowesha. Ubwafya bwa kuti, abantu abengi tabamona na kabili Baibolo ngo bulashi mu milandu ya musango yo. Pa kashita kamo, yalekutikwako mu kuba no mucinshi—mu kucefyako ku Masamba. Nangu cingati Baibolo yalembelwe ku bantunse, mu nshita yapita icinabwingi muli Kristendomu capokelele yene nge Cebo ca kwa Lesa kabili basumine ukuti Lesa umwine alipuutilemo ifyabamo.
3 Ilelo, nangu cibe fyo, yaba mibele ya kwaluka ukuba iya kutwishika pa lwa cili conse: imyata, imfundo, imibele, nangu fye ukubako kwa kwa Lesa. Ukucilisha, abantu batwishika pa lwa kucindama kwa Baibolo. Abengi bamoneka ukulanguluka yene nge ya musango wa kale ne ishibomba. Abanono aba mano ba muno nshiku bamona yene nge Cebo ca kwa Lesa. Abantu abengi kuti basuminisha uwasambilila James Barr, uwalembele ukuti: “Ukulondolola kwandi ukwa mipangilwe kwa lutambi lwa mu Baibolo kwaba kulembwa kwa mulimo wa buntunse. Kwaba kulanda kwa muntu ukwa fisumino fyakwe.”1
4, 5. Mulandu nshi cacindamina ukwishiba nampo nga Baibolo yalipuutwamo na Lesa nelyo iyo? Mifwaile nshi iya ulu lupapulo?
4 Bushe ili e tontonkanyo lyobe? Bushe uletontonkanyo kuti Baibolo yaba cebo ca kwa Lesa, nelyo ca muntu? Te mulandu ne fyo wingasuka ico cipusho, languluka ici cishinka: Nga ca kuti Baibolo cebo fye ca muntu, lyene mu kubamo ukupelulula takuli icasuko calengama ku mpika sha mutundu wa muntu. Abantunse bali no kufundaukamo ukufika apo bengapesha, ukusubila mu nshila imo ukusengauka ukuibikamo sumu ukufuma mu kubako nelyo ukuipuusha abene beka mu nkondo ya manyukiliya. Lelo nga ca kuti Baibolo yaba Cebo ca kwa Lesa, e cintu cine fye tukabila ukutufumya muli iyi nshita yayafya.
5 Ulu lupapulo lukapeela ubushininkisho bwa kuti Baibolo mu cituntulu yaba Cebo ca kwa Lesa. Kabili bakasabankanya basubila ifyo pa numa walanguluka ubushininkisho, ukeluka ukuti Baibolo yakwatamo ifyasuko fyacetekelwa fyeka fye ku mpika sha mutundu wa muntu. Intanshi, nangu ni fyo, kuti twatemwa ukuleta ku kusakamana kobe ifishinka fimo ifyo, mu fine fyeka, filenga Baibolo ukuba iyalinga ukulangulukapo kobe.
Iyacishapo Ukushitishiwa Inshita Yonse
6, 7. Fishinka nshi ifyapulamo pa lwa Baibolo ififwaya ukusakamana kwesu?
6 Pa kutendekelako, yaba iyacishapo ukushitishiwa, ibuku lyaananishiwa mu kusaalala mu lyashi lya kale lyonse. Ukulingana no kulembwa kwa 1988 ukwa Guinness Book of World Records, amakope yatunganishiwa 2,500,000,000 yalipulintilwe pa kati ka 1815 na 1975. Ico cipendo cakulisha nga nshi. Takwabako icitabo icili conse mu lyashi lya kale icapalamako kuli Baibolo mu fipendo fya kwaananishiwa.
7 Pa mbali ya ico, takwabako ibuku lyapilibulwa mu ndimi shafule fyo. Baibolo kuti nomba yabelengwa, mu butuntulu bwa iko nelyo mu lubali, ukucila pa ndimi shalekanalekana 1,800. The American Bible Society yacita lipoti ukuti nomba yafika kuli 98 peresenti uwa bwingi bwa bekashi ba planeti wesu. Elenganya ukubombesha kukalamba kwabimbwamo mu kuletako amabupilibulo yafule fi! Libuku nshi limbi lyapokelela ukusakamana kwa musango yo?
Ibuku Lyakwato Kusonga
8, 9. Ni numbwilo nshi bamo bacita isho ishilangisha ukusonga Baibolo yabelesha?
8 The New Encyclopœdia Britannica ita Baibolo ngo “kulonganika kwacishamo ukusonga ukwa mabuku mu lyashi lya buntunse.”2 Kalemba wa nshintu uwa mu mwanda wa myaka walenga 19 umwina Germany Heinrich Heine asuminishe ukuti: “Nalye misha ya kubuutushiwa kwandi mu kwanguka nga nshi ku kubelenga kwe buku . . . Baibolo. Mu kulingisha nga nshi itwa Amalembo ya Mushilo. Uwalufya Lesa wakwe kuti asanga Wene muli ili buku.”3 Mu kati ka mwanda wa myaka umo wine, uwa mibombele yapato busha William H. Seward abilishe ukuti: “Isubilo lyonse ilya kulunduluka kwa buntunse lyapelama pa kusonga kukulilako ukwa Baibolo.”4
9 Abraham Lincoln, presidenti walenga 16 uwa United States, aitile Baibolo nge “ca bupe cawamisha Lesa abala apeela ku muntu . . . Lelo kuli yene te kuti twishibe icalungama ukufuma ku calubana.”5 Shimafunde wa ku Britain Sir William Blackstone aebekeshe ukusonga kwa Baibolo lintu atile: “Pali ifi fitendekelo fibili, ifunde lya cifyalilwa ne funde lya ukusokolola [Baibolo], e pashintilila amafunde yonse aya buntunse, uko e kuti, takwaba amafunde ya buntunse ayalingile ukucula ukupilika aya.”6
Yalipatwa no Kutemwikwa
10. Ni shani fintu ukukaanya kuli Baibolo kwalumbululwa?
10 Pa nshita imo ine, tuli no kumono kuti takwabako ibuku ilili lyonse ilyaba ca kutontapo ukukaanya kwakaluka ukwingi kabili nangu fye lupato ukupulinkana mu lyashi lya kale. AmaBaibolo yalyocewa pa fikuni mulilo fya pabuuta, ukufuma mu Nkulo sha pa Kati ukutentemuka ukufika ku mwanda wa myaka walenga 20. Kabili ukubelenga nelyo ukwananya Baibolo kwalikandilwapo mu kuba no kulipilishiwa kwa ndalama no kubikwa mu cifungo nangu fye ni mu nshita sha muno nshiku. Mu myanda ya myaka yapitapo, “imisoka” ya musango yo ilingi line yatungulwile ku kulungulusha ne mfwa.
11, 12. Ni shani fintu Tyndale alangishe ukutemwa kwakwe ukwa Baibolo?
11 Ukulinganishiwa kuli ici kwaba kuipeela kuntu Baibolo yapuutamo. Abengi balishishimisha mu kubelenga yene te mulandu no kupakasa kushibwelele numa. Languluka William Tyndale, umuNgeleshi wa mu mwanda wa myaka walenga 16 uwasambilile pa Oxford University kabili abele kasambilisha wacindikwa pa Cambridge University.
12 Tyndale atemenwe Baibolo. Lelo mu nshiku shakwe, amabulashi ya butotelo yapampamine pa kusungilila yene mu ciLatin, ululimi lwafwa. E co, pa kulenga yene ukubako ku bekala calo banankwe, Tyndale apampamine ku kupilibula Baibolo ukutwala mu ciNgeleshi. Apo ici caali mu kupusana ne funde, Tyndale aali no kuleka incito yakwe iisuma iya masambililo no kubutukila ku Europe. Aikele ubumi bwayafya ubwa mbutushi ubwalepa mu kulinga ku kupilibula Amalembo ya ciGreek (“Icipingo Cipya”) na yamo Amalembo ya ciHebere (“Icipingo ca Kale”) mu lulimi lwakwe; lelo mu kupelako aliketwe, ukushininwo mulandu wa kusangukile cisumino, kabili alinyongelwe, no mubili wakwe walyocewe.
13. Cintu nshi cimo icilenga Baibolo mu cine cine ukube yaibela?
13 Tyndale aba fye umo uwa mpendwa ikalamba iya bantu abapeele lambo icili conse pa kubelenga Baibolo nelyo ukuilenga ukubako kuli bambi. Takwabako ibuku limbi ilyapuutamo abaume bafule fi na banakashi ukwima ku kusumbuka kwa musango yo ukwa bukose. Muli uku kuloshako, Baibolo mu cine cine tayakwata ica kuilinganyako.
Ukutunga kwa Kuti Cebo ca kwa Lesa
14, 15. Kutunga nshi bakalemba ba Baibolo ilingi line bacita?
14 Baibolo na kabili yaba iyaibela pa mulandu wa kutunga kwacitwa na bengi aba bakalemba ba iko. Bamo abantu 40, ukusanshako ishamfumu, bakacema, abalondo be sabi, ababomfi ba mu buteko, bashimapepo, mu kucefyako mushika umo, na shiŋanga, bakwete ulubali mu kulemba ifiputulwa fyalekanalekana ifya Baibolo. Lelo libili libili, bakalemba bacitile ukutunga kumo kwine: ukuti balelemba te matontonkanyo yabo lelo aya kwa Lesa.
15 Muli fyo, muli Baibolo ilingi line tubelenga ulwa numbwilo pamo nga: “Umupashi wa kwa Yehova usosela muli ine, no kulaka kwa uko e kuli pa lulimi lwandi” nelyo, “E fyo Shikulu Yehova wa milalo atila.” (2 Samwele 23:2; Esaya 22:15) Muli kalata watuminwe kuli kabila wa mbila nsuma munankwe, umutumwa Paulo alembele ukuti: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami; ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwapwililila, uwaiteyanya ku kubombo mulimo onse usuma.”—2 Timote 3:16, 17.
16. Fipusho nshi fintu Baibolo ilandapo?
16 Mu kumfwana no kutunga kwa kuti yaba cebo ca kwa Lesa, te ca muntu, Baibolo yasuka ifipusho ifyo Lesa eka fye engasuka. Ilondolola, ku ca kumwenako, umulandu amakamfulumende ya buntunse tayabela na maka ya kuletako umutende ubelelela, ifyo abantunse bengasanga ukwikushiwa kwashikisha mu bumi, na cintu inshita ya ku ntanshi yakwatile sonde no mutundu wa muntu uwabapo. Nomba, pamo ngo muntu uutontonkanya, ufwile walipapa pa lwa ifi ne fipusho fyapalako imiku iingi. Mulandu nshi mu kucefyako ushingalangulukila ukucitikako kwa kuti Baibolo yaba Cebo ca kwa Lesa kabili muli ifyo mu kuibela ukuba na maka ya kupeela ifyasuko fyabamo ubulashi?
17, 18. (a) Kupeelwa milandu nshi kumo ukwapeelwa kuli Baibolo ukwalanshanishiwapo muli ulu lupapulo? (b) Mitwe ya lyashi nshi na imbi ikafimbwa?
17 Tulekukoselesha ukubebeta mu kusakamana ubushinino bupeelwe muli ici citabo. Ifipandwa fimo ifya ciko fili no kulanda pa kulengulula kwa Baibolo ukumfwika ilingi line. Bushe Baibolo yaba iishili ya busayansi? Bushe ilaipilika iine yeka? Bushe yalibamo mu cituntulu ilyashi lya kale nelyo lushimi fye? Bushe ifipesha amano fyalembwa muli Baibolo mu cituntulu fyalicitike? Ubushinino bwabamo ukupelulula bwalipeelwa ku kwasuka ifi fipusho. Pa numa ya ici, ukulangisha kwabamo amaka ukwa kupuutwamo kwa bulesa ukwa Baibolo kwalilandwapo: amasesemo ya iko, amano yashika aya iko, no kwambukila kwapulamo yakwata pa bumi bwa bantu. Mu kupelako, tuli no kumona ukwambukila Baibolo ingakwata pa bumi bobe.
18 Intanshi, nangula ni fyo, tuli no kulanshanya ifyo twakwete Baibolo. Nangu fye lyashi lya kale ilya ili buku lya kusungusha lipeela ubushinino bwa kuti lyakwata ukucila pa citendekelo ca buntunse fye.
[Icikope pe bula 4]
[Icikope pe bula 6]
Baibolo e yacilapo ukwanaanishiwa mu kusaalala ne buku lyacilapo ukupilibulwa mu lyashi lya kale lyonse
[Icikope pe bula 9]
Nga fintu ici cabaashiwa ku cimuti ica mwa- nda wa myaka walenga 15 cilangilila, abengi baocewe aba mweo pa “musoka” wa kubelenga Baibolo
[Icikope pe bula 11]
Bakalemba ba Baibolo batungile ukupuutwamo na Lesa