Icipandwa 6

UbuBuddha—Ukusapika Ukusanikila Ukwabula Lesa

1. (a) Ni shani fintu ubuBuddha bwaisokolola muli sosaite wa ku Masamba? (b) Finshi fyalenga ifi fya kucitikako fya ku Masamba?

UKWISHIBIKWA panono ku nse ya Asia pa kwaluka kwa mwanda wa myaka walenga 20, ubuBuddha ilelo bwakwata ulubali lwa butotelo bwa calo. Na kuba, abantu abengi ku Masamba balipapushiwa nga nshi ukusanga ubuBuddha buletemfuma mu bwina mupalamano bwabo mwine. Ubwingi bwa ici bwaisako nge ca kufumamo ca kusela kwa mbutushi ukwa pa kati ka nko. Amabumba yakalamba aya bena Asia yalikala ayene mu Europe ya ku Masamba, North America, Australia, ne fifulo fimbi. Lintu abakuuka bafulilako balimbe mishila mu calo cabo icipya, na kabili besa no butotelo bwabo. Pa nshita imo ine, abafulilako abantu ba ku Masamba balesa mu kulolenkana no buBuddha umuku wa kubalilapo. Ici, pamo pene no mulekelesha kabili no kubotelela kwa bumupashi mu macalici ya cishilano, calenga abantu bamo ukuba abayalulwa ku butotelo “bupya.”—2 Timote 3:1, 5.

2. Ni kwi abakonshi ba buBuddha bali no kusangwa ilelo?

² Muli fyo, ukulingana na 1989 Britannica Book of the Year, ubuBuddha butunga ifilundwa fya mu kusaalala kwa calo ukufika kuli 300 milioni, mu kuba apepi na 200,000 muli cimo cimo muli Europe ya ku Masamba na North America, 500,000 mu Latin America, na 300,000 mu Soviet Union. Ubwingi bwa baikatilila ku buBuddha, nangu cibe fyo, bacili balasangwa mu fyalo fya mu Asia, pamo nga Sri Lanka, Myanmar (Burma), Thailand, Japan, Korea, na China. Nani, nangu ni fyo, aali Buddha? Ni shani fintu ubu butotelo bwatendeke? Fisambilisho nshi ne fibelesho ifya buBuddha?

Ubwipusho bwa Ntulo Yacetekelwa

3. Fyebo nshi ifya ntulo ifyabako pa lwa bumi bwa kwa Buddha?

³ “Icaishibikwa ku bumi bwa kwa Buddha cashimpwa apakalamba pa bushininkisho bwa fyalembwa fyatantikwa, ifyacilapo ukutanunuka kabili ifyakwatisha ifingi ni fyo ifyalembwa mu ciPali, ululimi lwa India ya pa kale,” e fisosa icitabo World Religions—From Ancient History to the Present. Ico ici cipilibula ca kuti takwaba ifyebo fya ntulo ya nshita yakwe ukutweba icili conse pa lwa kwa Siddhārtha Gautama, kasanga wa ubu butotelo, uwaikele mu India ya ku kapinda ka ku kuso mu mwanda wa myaka walenga mutanda B.C.E. Ico, kwena, cipeela impika. Nangu cibe fyo, icacilapo ukukakala bwipusho bwa lintu na fintu “ifyalembwa fyatantikwa” fyaletelweko.

4. Ni shani fintu icisambilisho ca cine cine ica kwa Buddha cabakilwe intanshi?

⁴ Icishilano ca buBuddha caikatilila ukuti mu kwangufyanya pa numa ya mfwa ya kwa Gautama, icilye ca bashimbe baume ba butotelo 500 calilongene ku kupingulapo icali icisambilisho ca cine cine ica kwa Cibinda. Nampo nga icilye ca musango yo calicitikeko mu cine cine ca kubikaninapo ifikansa apakalamba pa kati ka basambilila ba ciBuddha na bakalemba ba lyashi lya kale. Icishinka cakatama tufwile ukumona, nangu cibe fyo, ca kuti nangu fye filembo fya ciBuddha filasumina ukuti icisambilisho ca cine cine icapingwilwepo tacabikilwe mu kulemba lelo casungilwe ku mutwe na basambi. Ukulemba kwine kwine ukwa fyalembwa fyashila kwali no kupembelela pa nshita yalepa.

5. Ni lilali ifyalembwa fya ciPali fyabikilwe mu kulembwa?

⁵ Ukulingana ne fya kucitika fyalembwa fya ku Sri Lanka ifya mu myanda ya myaka walenga ine no walenga mutanda C.E., ifyabangilileko fya ifi “fyalembwa fyatantikwa” ifya ciPali fyabikilwe mu kulembwa mu kati ka kuteka kwa Mfumu Vattagamani Abhaya mu mwanda wa myaka wa kubalilapo B.C.E. Ubulondoloshi bumbi ubwa bumi bwa kwa Buddha tabwamoneke mu kulembwa ukufikila napamo mu mwanda wa myaka wa kubalilapo nelyo fye uwalenga isano C.E., mupepi ne myaka ikana limo pa numa ya nshita yakwe.

6. Kulengulula nshi kwalandwa ukulwisha “ifyalembwa fyatantikwa”? (Linganyeniko 2 Timote 3:16, 17.)

⁶ Muli fyo, Abingdon Dictionary of Living Religions yamwene ukuti, “‘Ifyalembwa fya bumi’ fyaliba ifya ntulo yacelwa kabili fyaisulamo ifyebo fya milumbe ne nshimi, kabili ifyalembwa fyatantikwa ifyakokwesha fisabo fya mibombele yalepa iya kupeela ifyebo kwa pa kanwa uko mu kushininkisha kwasanshishemo ukupitulukamo kumo no kulundako ukwingi.” Uwasambilila umo afikile na ku “kupaasha ukuti takuli nelyo fye lishiwi limo ilya cisambilisho calembwa ilingapeelwa mu kushininkisha kwabula ukutwishikwa kuli Gautama umwine.” Bushe ukulengulula kwa musango yo kwalilungamikwa?

Ukwimitwa kwa kwa Buddha no Kufyalwa

7. Ukulingana ne fyalembwa fya ciBuddha, ni shani fintu nyina kwa Buddha amwimite?

⁷ Languluka ifyafumishiwa mu Jataka fyakonkapo, ulubali lwa calembwa catantikwa ica ciPali, na Buddha-charita, icilembo ca Sanskrit ca mu mwanda wa myaka walenga ibili C.E. pa bumi bwa kwa Buddha. Intanshi, ubulondoloshi bwa fintu nyina kwa Buddha, Namfumu Maha-Maya, aishile ku kumwimita mu ciloto.

“Bamalaika abalinshi bane baishile no kusumbula umwanakashi, pamo pene no musengele wakwe, no kumusenda ku Mpili sha Himalaya. . . . Lyene kwaishile abakashi ba aba bamalaika abalinshi, kabili bamutwele ku Cishiba ca Anotatta, no kumowesha, ukufumyako ukukantaika kwa buntunse konse. . . . Takwalepele ukwali Ulupili lwa Silfere, na muli lwene mwali iciyanda ca golde. Mulya bayanshike umusengele wa bulesa mu kuba no mutwe wa uko ukuloshiwa ku kabanga, no kulalika umwanakashi pali wene. Nomba Buddha wa nshita ya ku ntanshi asangwike insofu yabuuta iyawama . . . Aninine Ulupili lwa Silfere, kabili . . . imiku itatu ayendawike ukushinguluka umusengele wa kwa nyina, mu kuba no lubali lwakwe ulwa ku kulyo ukulosha ku musengele, no kupama nyina ku lubali lwakwe ulwa ku kulyo, amoneke ukwingila mwi fumo lyakwe. Muli fyo ukwimita kwalicitike mu mutebeto wa pa kati ka lusuba.”

8. Cinshi casobelwe ukulosha ku nshita ya ku ntanshi iya kwa Buddha?

⁸ Lintu namfumu ashimike iciloto ku mulume wakwe, imfumu, yaitile bashimapepo balumbuka aba ciHindu 64, abaliishishe no kubafwika, no kubepusha ubwilulo. Ici cali e casuko cabo:

“Wisakamikwa, we mfumu ikata! . . . Ukakwata umwana mwaume. Kabili wene, nga atwalilila ukwikala ubumi bwa mu cinshingwa-ŋanda ca lupwa, akaba kateka wa kubumbwa konse; lelo nga asha ubumi bwa cinshingwa-ŋanda ca lupwa no kufuma ku calo, akasanguka Buddha, no kusunkila ku numa amakumbi ya lubembu no butumpe bwa ici calo.”

9. Fya kucitika nshi fishili fya lyonse fyasoselwe ukukonka pa kubilisha ukulosha ku nshita ya ku ntanshi iya kwa Buddha?

⁹ Pa numa ya ico, ifipesha mano 32 fyasoselwe ukucitikako:

“Ifyalo amakana ikumi fyonse mu kupumikisha fyalikankile, ukusokona, no kutenta. . . . Imililo yalishimine muli ba helo bonse; . . . amalwele yalipwile mu kati ka bantu; . . . ifilimba fya nyimbo fyonse fyapeele ifiunda ukwabula ukulishiwa; . . . muli bemba wa maka amenshi yalilowele; . . . fyonse ifyalo amakana ikumi fyasangwike icikama cimo icapombwa ca maluba aya kuyemba kwacilishapo.”

10. Ni shani fintu ifyalembwa fyashila ifya ciBuddha fyalondolola ukufyalwa kwa kwa Buddha?

¹⁰ Lyene kwaishileko ukufyalwa kushali kwa lyonse ukwa kwa Buddha mwi bala lya fimuti fya sal ilyainikwe Iteshi lya Lumbini. Lintu namfumu afwaile ukwikata ku musambo wa cimuti ca sal cacililepo ukulepa mwi teshi, icimuti mu kuitemenwa cakongeme mu kuti afikepo. Ukwikatilila ku musambo no kwiminina, alifyele.

“Afumine mwi fumo lya kwa nyina ukupala kashimikila aletentemuka ukufuma ku cipuna cakwe ca kushimikila, nelyo umwaume aleika pa mutanto, natambalika amaboko yonse yabili na makasa yonse yabili, uwabula ukukantaikwa ku fiko fili fyonse ukufuma mwi fumo lya kwa nyina. . . . ”

“Mu kwangufyanya fye lintu afyalwa, [Buddha wa nshita ya ku ntanshi] alimba mu kushangila amakasa yonse yabili pa mushili, aenda intampulo cinelubali ukuya ku kapinda ka ku kuso, mu kuba ne cifimbo cabuuta cisendelwe pa mulu wa mutwe wakwe, kabili alengula iciputulwa cimo na cimo ica muli fine ica calo, ukupunda mu ciunda cishingalinganishiwako: Mu calo conse ndi mfumu, uwawama no wapulamo; kuno e kufyalwa kwandi kwa kupelako; nshakafyalwe na kabili.”

11. Kusondwelela nshi uko abasambilila bamo bafikapo ukulosha ku bulondoloshi bwa bumi bwa kwa Buddha nge fyo busangwa mu fyalembwa fyashila?

¹¹ Kwabako na kabili inshimi ishingi mu kulinganako ukulosha ku bwaice bwakwe, ifyakukumanya fyakwe na bakashana balemukumbwa, ukwendauka kwakwe, na kabili apepi fye ne ca kucitika icili conse mu bumi bwakwe. Mu kukanapapa, napamo, abasambilila abengi balafumyapo ubulondoloshi bonse ubu nge milumbe ne nshimi. Mushika wa British Museum atubulula fye no kuti pa mulandu we “bumba lyakulisha ilya milumbe ne cipesha mano, . . . ubumi bwa mu lyashi lya kale ubwa kwa Buddha bwalicila pa kupuupuutulwa.”

12, 13. (a) Kulondolola nshi kwa cishilano ca bumi bwa kwa Buddha? (b) Cinshi capokelelwa mu cinkumbawile ukulosha ku nshita lintu Buddha afyelwe? (Linganyeniko Luka 1:1-4.)

¹² Ukwabulo kusakamana ishi nshimi, ubulondoloshi bwa cishilano ubwa bumi bwa kwa Buddha bwaananishiwa mu kusaalala. Icalembwa ca muno nshiku, A Manual of Buddhism, icasabankanishiwe mu Colombo, Sri Lanka, cipeela ubulondoloshi bwayangushiwa ubwakonkapo.

“Pa bushiku bwa kushula kwa mweshi wa May mu mwaka wa 623 B.C. kwafyelwe mu citungu ca Nepal Cilolo wa Sakya wa mu India, uwe shina lya Siddhattha Gotama.a Imfumu Suddhodana aali e wishi, kabili Namfumu Mahā Māyā ali e nyina. Afwile inshiku shinono pa numa ya kufyalwa kwa mwana kabili Mahā Pajāpati Gotamī abele nyina umuleshi.

“Pa mushinku wa myaka 16 aupile umufyala wakwe, Namfumu wayemba Yasodharā.

“Mupepi ne myaka ikumi na itatu pa numa ya cupo cakwe cabamo insansa aikele ubumi bwa maliila, ukusendwa mu kusangalala ica kukanaishiba na kali konse pa lwa kwaluka kwa bumi ku nse ya mpongolo she sano.

“Mu kupita kwa nshita, icine panono panono cabalike pali wene. Mu mwaka wakwe walenga 29, uwamwene inshita ya kwalukilapo iya mulimo wakwe, umwana wakwe umwaume Rāhula alifyelwe. Amwene ubufyashi bwakwe nge cipindami, pantu aishibe ukuti fyonse ukwabula ukushako fyanakile ku kufyalwa, ubulwele, ne mfwa. Ukwiluka muli ifyo ukuseeka kwa bulanda, apingwilepo ukusanga ukundapa kwa uku kulwala kwaseeka ukwa buntunse.

“E co ukukaana ubuseko bwakwe ubwa cifumu, ashile umushi bushiku bumo . . . ukubeya umushishi wakwe, ukufwala ifya kufwala fyayanguka ifya kuipusula amaliila, no kwendauka nga Kafwaya wa Cine.”

¹³ Mu kumfwika ubu bulondoloshi bunono bwa fyalembwa fya bumi bwaba mu kucilana kwamonekesha ku bulondoloshi bwa makukumya ubusangwa mu “fyalembwa fyatantikwa.” Kabili ukufumyako fye umwaka wa kufyalwa kwakwe, fyalipokelelwa mu cinkumbawile.

Ukusanikila—Fintu Kwacitike

14. Cinshi cali inshita ya kwalukilapo iya bumi bwa kwa Gautama?

¹⁴ Cinshi cali “inshita ya kwalukilapo iya mulimo wakwe” iilumbwilwe akatanshi? Cali lintu, pa muku wa kubalilapo mu bumi bwakwe, amwene umuntu walwala, umuntu mukote, no muntu wafwa. Ici cakukumanya camulengele ukulunguluka pa bupilibulo bwa bumi—Mulandu nshi abantu bafyalilwe, ku kucula fye, ukukota, no kufwa? Lyene, casoselwe ukuti amwene umuntu wa mushilo, umo uwakeene icalo mu kusupila icine. Ici capatikishe Gautama ukusha ulupwa lwakwe, ifikwatwa fyakwe, ne shina lyakwe ilya bucilolo no kupoosa imyaka yakonkelepo mutanda ukufwaya icasuko ukufuma kuli bakafundisha ba ciHindu na ba guru, lelo ukwabula ukutunguluka. Ubulondoloshi butweba ukuti asupile inshila ya kwetetula, ukuleka ukulya, Yoga, no kuikaanya kwacishamo, nalyo line tasangile mutende wa ku mupashi nelyo kusanikila.

15. Ni shani fintu mu kupelako Gautama afikile ku kusanikilwa kwakwe kwatunganishiwe?

¹⁵ Mu kupelako aishile ku kwishiba ukuti inshila yakwe iya kuikaanya kwacishamo yali iya fye pamo ngo bumi bwa kuyobekamo buntu aikele akatanshi. Nomba abuulile icaitilwe Inshila ya pa Kati, ukusengauka ukucishamo kwa musango wa bumi kuntu alekonka. Ukupingulapo ukuti icasuko cali no kusangwa mu kwibukila kwakwe umwine, aikele mu kwetetula pe samba lya pipal, nelyo icimuti ca mukunyu ca ku India. Ukucincintila ukusansa na matunko kuli ciwa Mara, atwalilile uwashangila mu kwetetula kwakwe pa milungu ine (bamo basosa ukuti imilungu cinelubali) ukufikila mu kutunganya acilile ukwishiba konse no kwiluka no kufika ku kusanikilwa.

16. (a) Cinshi Gautama abele? (b) Mimwene nshi yapusanapusana yabako ukulosha kuli Buddha?

¹⁶ Kuli iyi mibombele, mu mashiwi ya ciBuddha, Gautama asangwike Buddha—Umo Uwalola, nelyo Uwasanikilwa. Afikile ku buyo bwapelako, Nirvana, imibele ya mutende wapwililika no kusanikila, ukulubulwa ukufuma ku kufwaisha no kucula. Na kabili aishibikwa nga Sakyamuni (indamu ya mukowa wa Sakya), kabili ilingi line aloseshe ku mwine eka nga Tathagata (umo uwaishile muli fyo [ku kusambilisha]). Utubungwe twapusanapusana utwa ciBuddha, nangu cibe fyo, twakwata imimwene yapusanapusana pali ili sambililo. Bamo bamumona mu kukosa ngo muntunse uwasangile inshila ya kusanikila ku mwine eka kabili asambilishe yene ku bakonshi bakwe. Bambi bamumona nga umo wapelelekeshako mu kukonkana kwa baBuddha ukwisa mu calo ku kushimikila nelyo ukupuupuutula dharma (Pali, Dhamma), icisambilisho nelyo inshila ya kwa Buddha. Nalyo line bambi bamumona nga bodhisattva, umo uyo afikile ku kusanikila lelo uwalalikishe ukwingila mu Nirvana mu kuti afwilishe bambi mu kusupila kwabo kwa kusanikila. Conse cintu cingaba, ici ica kucitika, Ukusanikilwa, ca bucindami bukalamba ku masukulu yonse aya buBuddha.

Ukusanikila—Cinshi Kwaba?

17. (a) Ni kwi kabili kuli nani uko Buddha ashimikile ilyashi lyakwe ilya kubalilapo? (b) Londolola mu kwanguka ifya Cine Fyakatama Fine.

¹⁷ Pa kuba nafika pa kusanikila, na pa numa ya kucimfya ukushimunuka kumo ukwa kubalilako, Buddha atendeke ukusambilisha icine cakwe casangilwe icipya, dharma wakwe, kuli bambi. Ilyashi lyakwe ilya ntanshi kabili napamo ilyacilapo ukukatama lyapeelwe mu musumba wa Benares, muli parka wa ntandala, kuli ba bhikku basano—abasambi nelyo abashimbe baume ba butotelo. Muli lyene, asambilishe ukuti pa kupusuka, umo alingile ukusengauka shonse inshila sha kuyobekamo kwa bucisenene ne sha kuipusula amaliila no kukonka Inshila ya pa Kati. Lyene, umo afwile ukwiluka no kukonka ifya Cine Fyakatama Fine (moneni umukululo, pe bula likonkelepo), ifyo mu kwipifya fingasupawilwa nge fyakonkapo:

(1) Ukubako konse kulecula.

(2) Ukucula kufuma ku kufwaisha nelyo ukukumbwa.

(3) Ukupwa kwa kufwaisha cipilibula impela ya kucula.

(4) Ukupwa kwa kufwaisha kufikwapo pa kukonka Inshila yabamo Cinekonsekonse, ukulama imyendele ya umo, ukutontonkanya, ne cisumino.

18. Cinshi Buddha asosele ku lwa ntulo ya kusanikilwa kwakwe? (Linganyeniko Yobo 28:20, 21, 28; Ilumbo 111:10.)

¹⁸ Ili lyashi lya Nshila ya pa Kati ne ya fya Cine Fyakatama Fine lyabimbamo ubukulu bwa Kusanikila kabili lyalangulukwa ngo kusupawila kwa cisambilisho conse ca kwa Buddha. (Mu kucilanya, linganyeniko Mateo 6:25-34; 1 Timote 6:17-19; Yakobo 4:1-3; 1 Yohane 2:15-17.) Gautama tatungile ukupuutwamo kwa bulesa ukwa ili lyashi lelo apeele umucinshi ku mwine eka mu mashiwi ya kuti “fyasangwa kuli Tathagata.” Casoswa ukuti pa busanshi bwa mfwa yakwe, Buddha aebele abasambi bakwe ati: “Fwaya ipusukilo weka mu cine; wilolesha ku kwafwilisha ku uli onse pa mbali ya we mwine.” Muli fyo, ukulingana na Buddha, ukusanikila kwisa, te kufuma kuli Lesa, lelo ukufuma ku kubombesha kwa pa lobe mu kulundulula ukutontonkanya kwalungama ne ncitilo shisuma.

19. Mulandu nshi ubukombe bwa kwa Buddha bwapokelelwe pa nshita ilya?

¹⁹ Tacaba icakosa ukumona umulandu ici cisambilisho capokelelwe muli sosaite wa bena India uwa iyo nshita. Casenwike ifibelesho fyafunuka ne fyabola ifya butotelo ifyatwelwe pa ntanshi na baBrahman ba ciHindu, nelyo bashimapepo ba fiputulwa, ku lubali lumbi, no kuikaanya kwacishamo ukwa baJain ba mipepele ya kusefya imbi iya fimpa ku lubali lubiye. Na kabili cafumishepo amalambo no kusefya kwa ntambi, imyanda mishila ya balesa baume na balesa banakashi, ne fiputulwa fya mabumba yabamo icisendo ayo yatekele no kucita ubusha ulubali ululi lonse ulwa bumi bwa bantu. Mu kwipifya, calaile ukulubulwa kwa uuli onse uwaitemenwe ukukonka inshila ya kwa Buddha.

UbuBuddha Ukwananya Ukusonga kwa Buko

20. (a) Finshi fyaba “Ifisaamo Fitatu” ifya buBuddha? (b) Atanunwike shani kampeini wa kushimikila kwa kwa Buddha?

²⁰ Lintu ba bhikku basano bapokelele icisambilisho ca kwa Buddha, basangwike sangha wa kubalilapo, nelyo ilongo lya bashimbe baume aba butotelo. E co “Ifisaamo Fitatu” (Triratna) fya buBuddha fyalipwilikishiwe, ukufilumbula, Buddha, dharma, na sangha, ifyalingile ukwafwilisha abantu ukuba pa nshila ya kusanikilwa. Ukupekanishiwa ifyo, Gautama umuBuddha aile aleshimikila mu butali na mu kusaalala kwa mupokapoka wa Ganges. Abantu ukufuma ku mutande wa kwangalila capamo uuli onse ne mibele baishile ku kumfwa wene, kabili babele abasambi bakwe. Ukufika ku nshita ya mfwa yakwe pa munshiku wa myaka 80, ali uwaishibikwa bwino no kucindikwa bwino. Cashimikwa ukuti amashiwi yakwe ya kupelekeshako ku basambi bakwe yali ya kuti: “Ukubola kwa cifumanda mu fintu fyonse ifyakambantana. Bombeleni ipusukilo lyenu no mukoosha.”

21. (a) Nani ali icibombelo ca kutanunuka kwa buBuddha? (b) Cinshi cafumine mu kubombesha kwakwe?

²¹ Mu mwanda wa myaka walenga itatu B.C.E., mupepi ne myaka 200 pa numa ya mfwa ya kwa Buddha, kwamoneke impalume yacililepo ubukulu iya buBuddha, Kateka Aśoka, iyaletele mupepi na India yonse pe samba lya kuteka kwakwe. Ukulengwa ubulanda ku kwipayaulwa no kubuukana kwalengelwe no kucimfya kwakwe, afukatile ubuBuddha no ku bupeela ukwafwilisha kwa Buteko. Aimike ifya kwibukishako fya butotelo, alonganika ifilye, no kukonkomesha abantu ukwikalila ku fyebo fya kwa Buddha. Aśoka na kabili atumine bamishonari ba ciBuddha ku mbali shonse isha India na ku Sri Lanka, Syria, Egypt, na Greece. Maka maka ku kubombesha kwa kwa Aśoka, ubuBuddha bwakulile ukufuma ku kuba icakaniko ca bena India ukufika ku butotelo bwa calo. Mu kulungamikwa, amonwa kuli bamo nga katampa wa cibili uwa buBuddha.

22. Ni shani fintu ubuBuddha bwaishile ku kwimikwa ukupulinkana Asia yonse?

²² Ukufuma ku Sri Lanka, ubuBuddha bwasalanganine lwa ku kabanga mu Myanmar (Burma), Thailand, ne mbali shimbi sha Indochina. Lwa ku kapinda ka ku kuso, ubuBuddha bwasalanganine ku Kashmir na Asia wa pa kati. Ukufuma kuli isho ncende, kabili mu kubangilila pamo nga mu mwanda wa myaka wa kubalilako C.E., abashimbe baume ba bubotelo aba ciBuddha baendele ukulalanya impili shayafya ne fiswebebe no kutwala ubutotelo bwabo mu China. Ukufuma ku China, lwali lutampulo lwipi ukuti ubuBuddha busalanganine ku Korea na Japan. UbuBuddha na kabili bwatendekwe mu Tibet, umwina mupalamano wa ku kapinda ka ku kuso aka India. Ukutumbinkana ne fisumino fya cikaya, bwaibwike ngo buLama, ubwatekele ubumi bwa fyonse fibili ubutotelo no bupolitiki kulya. Ukufika mu mwanda wa myaka walenga mutanda nelyo cinelubali C.E., ubuBuddha bwali nabwimikwa bwino mu Southeast Asia na ku Far East. Lelo cinshi calecitika mu India?

23. Cinshi cacitike ku buBuddha mu India?

²³ Ilintu ubuBuddha bwalesalanganya ukusonga kwa buko mu fyalo fimbi, bwalebotelela panono panono ku numa mu India. Ukuibimba mu kushikama mu kusupila kwa mano ya buntunse no kwishiba icilenge mpika shonse, abashimbe baume ba butotelo batendeke ukulufya ukwampana na bakonshi babo abantuuntu fye. Mu kulundapo, ukulufya kwa kwafwilisha kwa cifumu no kupokelela kwa mfundo sha ciHindu ne fibelesho fyonse fyacincishe ukuloba kwa buBuddha mu India. Nangu fye fifulo fya mushilo fya ciBuddha, pamo nga Lumbini, uko Gautama afyalilwe, na Buddh Gaya, kuntu akumenye “ukusanikilwa,” fyalipomweke. Ukufika mu mwanda wa myaka walenga 13, ubuBuddha bwalilubile umupwilapo mu India, icalo ca ntuntuko ya buko.

24, 25. Fya kucitikako nshi na fimbi mu buBuddha fyamwenwe mu mwanda wa myaka walenga 20?

²⁴ Mu kati ka mwanda wa myaka walenga 20, ubuBuddha bwapitile mu kwaluka na kumbi ukwa mimonekele. Ukubuukana kwa bupolitiki mu China, Mongolia, Tibet, ne fyalo fya ku Southeast Asia kwacitile ulupumo lwa kubongolola. Amakana ya fiyanda fya bashimbe baume ba butotelo na matempele fyalyonawilwe ne myanda ya makana ya bashimbe baume ba butotelo na bashimbe banakashi ba butotelo balitamfiwe, ukubikwa mu fifungo, nelyo fye ukwipaiwa. Nangula ni fyo, ukusonga kwa buBuddha kucili kulomfwika mu kukosa mu kutontonkanyo ne mibele ya bantu ba ifi fyalo.

²⁵ Mu Europe na North America, imfundo ya ciBuddha iya kufwaya “icine” mu kati ka muntu umwine imoneka ukukwata ukwipukisha kwasaalala, kabili ukubelesha kwa iko ukwa kwetetula kupayanya ukufyuka ku cimpungili ca bumi bwa ku Masamba. Mu ca kusekesha, amashiwi ya kubangilila aya citabo Living Buddhism, Tenzin Gyatso, Dalai Lama wa ku Tibet uwaulwilwe muli bunkole, alembele ati: “Napamo ilelo ubuBuddha kuti bwakwata ulubali lwa kubomba mu kwibukisha abantu ba ku masamba ulwa cipimo ca ku mupashi ca bumi bwabo.”

Inshila sha buBuddha Shalekanalekana

26. Ni mu nshila nshi ubuBuddha bwaakanikana?

²⁶ Nangu caba mwata ukulanda pa lwa buBuddha ngo butotelo bumo, mu cishinka bwalyakanikana mu masukulu ye tontonkanyo ayengiko. Ukushimpwa pa bupilibulo bwapusanapusana ubwa mibele ya kwa Buddha ne fisambilisho fyakwe, cimo na cimo cakwata ififundisho fya ciko, ifibelesho, na malembo. Aya masukulu mu kulundapo yalakanishiwa mu mabumba ayengi ne fyakaniko, ubwingi bwa yako yasongwa apakalamba ku fikulilo fya ku mwabo ne fishilano.

27, 28. Ni shani fintu wingalondolola ubuBuddha bwa Theravada? (Linganyeniko Abena Filipi 2:12; Yohane 17:15, 16.)

²⁷ Isukulu lya Theravada (Inshila ya Bakalamba), nelyo Hinayana (Ica Kwendelapo Cacepako), ilya buBuddha lyalitunguluka mu Sri Lanka, Myanmar (Burma), Thailand, Kampuchea (Cambodia), na Laos. Bamo balanguluka ili ukuba isukulu lya bashifwaya kwaluka. Likomaila pa kunonka amano no kubombela ipusukilo lya umo umwine pa kukaana icalo no kwikala ubumi bwa mushimbe mwaume wa butotelo, ukuipeelesha ku kwetetula no kusambilila mu fiyanda fya bashimbe baume ba butotelo.

²⁸ Caba ca kumoneka caseeka muli fimo ifya ifi fyalo ukumona amabumba ya balumendo ba mitwe yabeyewa ulukusu, ne nkansu sha mutuntula na makasa ya busokwa, nabasenda imbale shabo ishafonka isha fya bupe ku kupokelela impao shabo sha cila kasuba ukufuma ku basumina abantuuntu fye abo icakaniko cabo caba kubafwilisha. Caba mwata ku baume ukupoosa mu kucefyako ulubali lwa bumi bwabo mu ciyanda ca bashimbe baume ba butotelo. Ubuyo bwa kupelako bwa bumi bwa mu ciyanda ca bashimbe baume ba butotelo kusanguka arhat, uko e kuti, umo uwafika pa kupwililika kwa ku mupashi no kulubulwa ukufuma ku kukalipwa no kucula mu kushinguluka kwa kufyalwa cipya cipya. Buddha alilanga inshila; cili kuli umo na umo ukuikonka.

29. Misango nshi iya buBuddha bwa Mahayana? (Linganyeniko 1 Timote 2:3, 4; Yohane 3:16.)

²⁹ Isukulu lya Mahayana (Ica Kwendelapo Cikalamba) ilya Buddha lyaseeka ukusangwa mu China, Korea, Japan, na Vietnam. Ili lyainikwa ifyo pa mulandu wa kuti likomaila pa cisambilisho ca kwa Buddha ica kuti “icine ne nshila ya kwi pusukilo ca onse nampo nga umo ekala mu ninga, mu ciyanda ca bashimbe baume ba butotelo, nelyo mu ŋanda . . . Tacaba fye ca abo abafuma ku calo.” Itontonkanyo lya cishinte ilya Mahayana lya kuti ukutemwa ne cililishi ca kwa Buddha fyaba ifyakulisha ica kuti te kuti akanye ipusukilo ku uuli onse. Lisambilisha ukuti pa mulandu wa kuti imibele ya ciBuddha yaba muli bonse ifwe, uuli onse alikwata amaka ya kusanguka Buddha, umo uwasanikilwa, nelyo bodhisattva. Ukusanikila kwisa, te ku kuisalapula kwakosesha, lelo ku citetekelo muli Buddha na mu cililishi ca fintu fyonse ifya mweo. Ici mu kumonekesha cakwata ukwipukisha kwakulisha ku cinabwingi ca bakwato muntontonkanya ubomba. Pa mulandu wa iyi mibele yacilapo ukusuminisho kwaluka, nangu cibe fyo, amabumba yafula ne mipepele ya kusefya fyalimako.

30. Buyo nshi ubo abaipeelesha ba buBuddha bwa “Impanga Yasanguluka” bafwaya? (Linganyeniko Mateo 6:7, 8; 1 Ishamfumu 18:26, 29.)

³⁰ Mu kati ka fyakaniko fyafula ifya Mahayana ifyo ifyaima mu China na Japan mwabamo amasukulu ya Impanga Yasanguluka na Zen aya buBuddha. Ilya kubalilako lyashimpa icitetekelo ukushinguluka ukusumina mu maka ya kupususha ya Amida Buddha, uwalaile abakonshi bakwe ukufyalwa cipya cipya mu Impanga Yasanguluka, nelyo muli Paradise ya ku Masamba, icalo ca buseko no kusangalala icaikalwamo ne milungu na bantunse. Ukufuma kulya, cabe cayanguka ukunyantukila ku Nirvana. Ku kubwekeshapo ipepo lya kuti “Nabika icitetekelo candi muli Amida Buddha,” inshita shimo imiku amakana ayengi akasuba kamo, uwaipeelesha alaisangulula umwine eka mu kuti afike ku kusanikila nelyo ukunonka ukufyalwa cipya cipya muli Paradise ya ku Masamba.

31. Ni mbali nshi isha buBuddha bwa Zen? (Linganyeniko Abena Filipi 4:8.)

³¹ UbuBuddha bwa Zen (isukulu lya Ch’an mu China) bwafumishe ishina lya buko ku cibelesho ca kwetetula. Amashiwi ch’an (icina China) na zen (icina Japan) kulekanya kwe shiwi lya ciSanskrit ilya dhyāna, ilipilibula “ukwetetula.” Uku kusalapula kusambilisha ukuti ukusambilila, imilimo isuma, no kusefya kwa ntambi fya bucindami bunono. Umo kuti afika ku kusanikila pa kulanguluka fye ificoleko fyapikana pamo nga, ‘Ciunda nshi ica kuboko kumo kuletoota?’ na, ‘Cinshi tusanga ukushili nangu cimo?’ Imibele ya mu nkama iya buBuddha bwa Zen yalumbululwa mu mano yabeleshiwa ayalopololwa aya mitantikile ya maluba, ukulemba kwayemba, ukupenta kwa inki, imishikakulo, ukulima, na fimbipo, kabili ifi fyalipokelelwa mu kusenaminwa ku Masamba. Ilelo, ififulo fya kwetetula kwa Zen fisangwa mu fyalo fya ku Masamba ifingi.

32. Ni shani fintu ubuBuddha bwa ku Tibet bubeleshiwa?

³² Mu kupelako, kwalibako UbuBuddha bwa ku Tibet, nelyo ubuLama. Uyu musango wa buBuddha inshita shimo witwa Mantrayana (Ica Kwendelapo ca Mantra) pa mulandu wa kubomfya kwalumbuka ukwa mantra, ukukonkana kwa fiunda fya mashiwi ifyakwata nelyo ifishikwata bupilibulo, mu kulumbulula kwalepa. Mu cifulo ca kukomaila pa mano nelyo icililishi, uyu musango wa buBuddha ukomaila pa kubomfya ukusefya kwa ntambi, amapepo, ubuŋanga, no kupupa imipashi mu kupepa. Amapepo yalabwekeshiwapo imiku amakana ayengi akasuba kamo mu kuba no kwaafwa kwa bulungu bwa mapepo ne mipeto ya mapepo. Ukusefya kwa ntambi ukwapikana kuti kwasambililwa fye pe samba lya kufunda kwa pa kanwa kuli ba lama, nelyo intungulushi sha mu fiyanda fya bashimbe ba butotelo, pa kati kabo abacilapo ukwishibikwa ni ba Dalai Lama na ba Panchen Lama. Pa numa ya mfwa ya kwa lama, ukusapika kulacitwa ukwa mwana uo lama ebwa ukufyalilwamo cipya cipya ukuti abe e ntungulushi ya ku mupashi yakonkapo. Ishiwi, nangu cibe fyo, na kabili lilabomfiwa mu cinkumbawile ku bashimbe baume bonse aba butotelo, abo, ku cipimo cimo, pa nshita imo bapendelwe apepi ne cakaniko ca fisano ica bekashi bonse aba Tibet. Ba lama na kabili babombele nga bakafundisha, badokota, abene ba mpanga, na bantu ba bupolitiki.

33. Ni shani fintu amalekano ya buBuddha yapala kuli ifyo ifya Kristendomu? (Linganyeniko 1 Abena Korinti 1:10.)

³³ Uku kwakanikana kukalamba ukwa buBuddha mu kukonkapo kwakanishiwa na kabili mu mabumba ayengi, nelyo ifyakaniko. Yamo yaipeela ku ntungulushi imo, pamo nga Nichiren mu Japan, uwasambilishe ukuti Mahayana Lotus Sutra eka fye e wakwata ifisambilisho fyashininkishiwa ifya kwa Buddha, na Nun Ch’in-Hai mu Taiwan, uwakwata abakonshi abafula. Muli uku kuloshako, ubuBuddha tabwapusana sana ukufuma kuli Kristendomu mu kuba na mabumba ya macalici ayengi ne fyakaniko. Mu cishinka caba icaseeka ukumona abantu abaitunga ukuba abaBuddha ukuibimba mu kubelesha ubuTao, ubuShinto, ukupepa ifikolwe, nangu fye abo aba mu Kristendomu.b Fyonse ifi fyakaniko fya ciBuddha fitunga ukushimpa ifisumino fyabo ne fibelesho pa fisambilisho fya kwa Buddha.

Imiseke Itatu na Malembo Yambi aya ciBuddha

34. Cinshi tufwile ukusunga mu muntontonkanya lintu tulelanguluka ifisambilisho fya buBuddha?

³⁴ Ifisambilisho fyapeelwa kuli Buddha fyapishiwe kwi shiwi lya pa kanwa kabili fyatendeke fye ukubikwa mu kulembwa imyanda ya myaka pa numa abe nafuma pa cisebele. Muli fyo, mu kucitikako nga nshi, fimininako ico abakonshi bakwe mu nkulo sha pa numa batontonkenye ukuti e co asosele no kucita. Ici mu kulundapo cipikanishiwa ne cishinka ca kuti, pali iyo nshita, ubuBuddha kale kale bwali nabwakanikana mu masukulu ayengi. Muli fyo, ifyalembwa fyapusanapusana fipeela amabupilibulo yapusanapusana aya buBuddha.

35. Fyalembwa nshi fyashila ifya mu kubangilila ifya ciBuddha?

³⁵ Ifilembo fyabangilileko ifya ciBuddha fyalembelwe mu ciPali, icasoswa ukwampana no lulimi lwa cikaya lwa kwa Buddha, mupepi no mwanda wa myaka wa kubalilapo B.C.E. Fyapokelelwa mwi sukulu lya Theravada nge filembo fya cine. Fyakwatamo amabuku 31 ayateyanishiwa mu kulonganika kutatu ukwaitwa Tipitaka (Sanskrit, Tripitaka), icipilibula “Imiseke Itatu,” nelyo “Ukulonganikwa Kutatu.” Vinaya Pitaka (Umuseke wa Kusalapula) ubomba apakalamba na mafunde ne fipope fya bashimbe baume aba butotelo na bashimbe banakashi aba butotelo. Sutta Pitaka (Umuseke wa Malyashi) wabamo amalyashi, imilumbe, na mapinda yapeelwe na Buddha na basambi bakwe bakalamba. Mu kupelako, Abhidhamma Pitaka (Umuseke wa Cisambilisho Capelako) wakwatamo ukulandapo pa fifundisho fya ciBuddha.

36. Cinshi cilangilila amalembo ya ciBuddha aya Mahayana?

³⁶ Ku lubali lumbi, ifyalembwa fye sukulu lya Mahayana fyaba ukucilisha mu ciSanskrit, icina China, ne cina Tibet, kabili fyaba ifyafulisha. Ifilembo fya cina China fyeka fyakwata amavolyumu ukucila pali 5,000. Fyakwatamo imfundo ishingi ishishali mu fyalembwa fya mu kubangilila, pamo ngo bulondoloshi bwa baBuddha ubwafula kwati musensenga wa mu Ganges, abasoswa ukwikalako aba mweo pa myaka amamilioni yashingapendwa, umo na umo ukwangalila icalo cakwe ica ciBuddha. Tacaba makukumya lintu kalemba umo amona ukuti ifi fyalembwa “fyaishibikilwa ku kwelenganya kwalekanalekana, ukwacishamo, ubuntu bwabamo ukubalabata, no kubwekeshabwekeshapo kushalinga.”

37. Ni mpika nshi shaimishiwe ku fyalembwa fya Mahayana? (Linganyeniko Abena Filipi 2:2, 3.)

³⁷ Icishili icakabilwa ukusosa, bantu banono e baba na maka ya kwiluka ifi fyalembwa fya kwelenganya fye nga nshi. Pamo nge ca kufumamo, ifi fya kucitikako fya pa numa fyalitalusha ubuBuddha ukufuma ku fyo Buddha afwaile mu kubangilila. Ukulingana na Vinaya Pitaka, Buddha afwaile ifisambilisho fyakwe ukumfwika te kwi bumba lya bamasomo lyeka lelo ku musango onse uwa bantu. Kuli iyi mifwaile, apampamine pa kuti imfundo shakwe shisambilishiwe mu lulimi lwa bantu yaweyawe, te lulimi lwashila lwafwa ulwa buHindu. Muli fyo, ukukaana kwa ciBuddha ukwa Theravada ukwa kuti ifi fitabo tafyali lilongo lyatantikwa, ukwasuka kwa bakonshi ba Mahayana kwa kuti Gautama umuBuddha intanshi asambilishe abafye na batuutu, lelo ku basambilila na ba mano asokolwele ifisambilisho ifyalembelwe pa numa mu fitabo fya Mahayana.

Ukushinguluka kwa Karma na “Samsara”

38. (a) Ni shani ifisambilisho fya ciBuddha ne ciHindu filinganishiwa? (b) Cinshi caba itontonkanya lya ciBuddha ilya mweo mu kwelenganya na mu kubomba?

³⁸ Nangula ubuBuddha bwalubwile abantu ukufuma ku minyololo ya buHindu ku cipimo cimo, imfundo sha buko shikalamba shicili fya cishale fya buHindu ifya Karma na samsara. UbuBuddha, nge fyo mu kutendekelako bwasambilishiwe na Buddha, bupusana no buHindu mu kuti bukaana ukubako kwa mweo uushifwa lelo bulanda ulwa muntu pamo nga “ukulundinkana kwa maka ya ku mubili na ya muntontonkanya nelyo ulupikwe.”c Nangu cibe fyo, ifisambilisho fya buko ficili fyashintilila pa mfundo sha kuti ubuntunse bonse bwendauka ukufuma ku bumi ukuya ku bumi ukupitila mu kufyalwa libili kushingapendwa (samsara) no kucula ifya kufumamo fya mibombele yapita ne ya nomba (Karma). Nangula ubukombe bwa buko ubwa kusanikila no kulubulwa ukufuma kuli uku kushinguluka bwingamoneka ubwa kucebusha, bamo balepusha ukuti: Cakosa shani icitendekelo ca buko? Bushinino nshi bwabako ubwa kuti ukucula konse kwafuma ku mibombele ya umo mu bumi bwa ntanshi? Kabili, mu cishinka, bushininkisho nshi bwabako ubwa kuti kwabako ubumi bwapita ubuli bonse?

39. Ni shani fintu icalembwa cimo ica ciBuddha cilondolola ifunde lya Karma?

³⁹ Ubulondoshi bumo ubwe funde lya Karma butila:

“Kamma [icapalanako ca Pali ica Karma] lifunde mu line lyeka. Lelo talikonka ukuti kufwile ukubako kapeela we funde. Amafunde ya fye aya cifyalilwa, ukupala ukutiinta, tayakabila kapeela we funde. Ifunde lya Kamma nalyo line talipinda kapeela we funde. Libomba mwi bala lya liko lyeka ukwabula ukucilimamo kwa cibombelo ca ku nse, icibombelo ciipingula.”—A Manual of Buddhism.

40. (a) Cinshi ukubako kwa mafunde ya cifyalilwa kulangisha? (b) Cinshi Baibolo isosa pa lwa cilenga ne ca kufumamo?

⁴⁰ Bushe uku kupelulula kutuntulu? Bushe amafunde ya cifyalilwa mu cine cine tayakabila kapeela we funde? Incenshi ya roketi Dr. Wernher von Braun limo alondolwele ati: “Amafunde ya cifyalilwa aya bubumbo yaba ayalingana nga nshi ica kuti tatukwata bwafya ukukuula icibwato ca mu lwelele ukupuupukila ku mweshi kabili kuti twapima inshita ya kupupuka mu kuba no kulingana kwa kashita nyunsu. Aya mafunde yalingile yaimikwa no muntu umo.” Baibolo na kabili ilanda pa lwe funde lya cilenga ne ca kufumamo. Itweba ukuti, “Lesa tasentekwa; pantu ico umuntu abyala, e co akalobolola.” (Abena Galatia 6:7) Mu cifulo ca kusosa ukuti ili funde talikabila kapeela we funde, lisontako kuti “Lesa tasentekwa,” ukulangisha ukuti ili funde lyabikwa mu kusela kuli Kapanga wa liko, Yehova.

41. (a) Kulinganya nshi pambi kwingacitwa pa kati ke funde lya Karma ne funde lya filye? (b) Cilanya Karma no bulayo bwa Baibolo.

⁴¹ Mu kulundako, Baibolo itweba ukuti “icilambu ca lubembu ni mfwa,” na “uwafwa nalungamikwa, naupwo mulandu wa lubembu.” Nangu fye ifilye fya bulungi fyalishiba ukuti takwaba uwingacula libili pa mulandu wa misoka. Mulandu nshi, lyene, umuntu uyo kale kale alipila imembu shakwe ku kufwa engafyalwa cipya cipya ukwisacula cipya cipya ifya kufumamo mu ncitilo shakwe shapita? Ukulundapo, ukwabula ukwishiba ico incitilo shakwe shapita akandilwepo shali, ni shani fintu umo engalapila no kuwamyako? Bushe ici kuti calangulukwa ngo bulungi? Bushe cilomfwana no luse, ulwalandwa ukuba e mibele yapulishamo iya kwa Buddha? Mu kucilana, Baibolo, pa numa ya kulondolola ukuti “icilambu ca lubembu ni mfwa,” itwalilila ukutila: “Lelo ica bupe ca kwa Lesa mweo wa muyayaya muli Yesu Kristu Shikulwifwe.” Ee, ilayo kuti Lesa akafumyapo ukubola konse, ulubembu, ne mfwa kabili akaletako ukulubuka no kupwililika ku mutundu wa muntu onse.—Abena Roma 6:7, 23; 8:21; Esaya 25:8.

42. Ni shani fintu uwasambilila umuBuddha alondolola ukufyalwa cipya cipya?

⁴² Pamo nga ku kufyalwa cipya cipya, buno e bulondoloshi bwa wasambilila uwa ciBuddha Dr. Walpola Rahula:

“Icabako tacili kantu kano ukulundinkana kwa maka ya ku mubili na ya muntontonkanya nelyo ulupikwe. Ico twita imfwa kukanabomba kwapwililika ukwa mubili wa buntu. Bushe aya maka yonse no lupikwe filaleka umupwilapo no kukanabomba kwa mubili? UbuBuddha butila ‘Iyo.’ Ukufwaya, amaka ya kusala, ukukumbwa, icilaka ca kubako, ukutwalilila, ukusanguka ifyafula no kucilapo, caba maka yakulisha ayo yasesha imyeo yonse, ukubako konse, ayo yasesha fye ne calo conse. Aya e maka yakula ukucilapo, ulupikwe lwacilapo mu calo. Ukulingana no buBuddha, aya maka tayaleka no kukanabomba kwa mubili, icaba imfwa; lelo yatwalilila ukuisokolola ayene mu mibele imbi, ukuletako ukubako kwa cipya cipya ukwitwa ukufyalwa cipya cipya.

43. (a) Mu kwampana kwa kufyalwa, ni shani fintu ukupangwa kwa mfyalo ya umo kupimwa? (b) “Bushininkisho” nshi inshita shimo bupeelwa ku kwafwilisha ukufyalwa cipya cipya? (c) Bushe “ubushininkisho” bwa musango yo ubwa kufyalwa cipya cipya bwaba mu kumfwana ne cakukumanya caseeka?

⁴³ Pa kashita ka kwimitwa, umuntu apyana 50 peresenti wa mfyalo shakwe ukufuma ku mufyashi umo na umo. E co takwabako inshila engabelamo 100 peresenti ukupala umuntu umo mu kubako kwa ntanshi. Icine cine, imibombele ya kufyalwa cipya cipya te kuti yafwilishiwe ku cishinte icili conse icaishibikwa ica sayansi. Libili libili, abo bacetekela mu cifundisho ca kufyalwa cipya cipya basonta pamo ngo bushininkisho bwa ca kukumanya ca bantu abatunga ukwibukisha impumi, ifya kucitika, ne fifulo ifyo bashaishibe akale. Bushe ici cabamo amano? Ukusosa ukuti umuntu uwingapituluka mu fintu fya nshita yapita afwile aikele muli iyo ine nshita, umo na kabili kuti asosa ifyo umuntu uwingasobela inshita ya ku ntanshi—kabili kwabako abengi abatunga ukucite fyo—afwile alikeleko mu nshita ya ku ntanshi. Ico, mu kumonekesha, te fintu caba.

44. Linganyeniko icisambilisho ca Baibolo ukulosha ku “umupashi” ne cifundisho ca ciBuddha ica kufyalwa cipya cipya.

⁴⁴ Ukucila pa myaka 400 pa ntanshi ya kwa Buddha, Baibolo yasosele ulwa maka ya bumi. Ukulondolola icicitika pa mfwa ya muntu, itila: “No lukungu lwabwelela pa nshi ifyo lwali, no mupashi wabwelela kuli Lesa uwaupeele.” (Lukala Milandu 12:7) Ishiwi “umupashi” lyapilibulwa ukufuma kwi shiwi lya ciHebere ruʹach, ilipilibula amaka ya bumi ayo yalenga ubutuntulu mu fibumbwa fya mweo fyonse, abantunse ne finama. (Lukala Milandu 3:18-22) Nangu cibe fyo, ukupusana kwacindama kwa kuti ruʹach maka ayashaba buntu; tayakwata kufwaya kwa yako ayene nelyo ukulama ubuntu nelyo uuli onse uwa misango ya muntu wafwa. Tayaya ukufuma ku muntu umo ukuya kuli umbi pa mfwa lelo “[yabwelela] kuli Lesa [wa cine, NW] uwaupeele.” Mu mashiwi yambi, ifilolelo fya muntu ifya bumi bwa nshita ya ku ntanshi—isubilo lya kubuuka—mu kupwililika caba mu maboko ya kwa Lesa.—Yohane 5:28, 29; Imilimo 17:31.

Nirvana—Bushe Kufika Kucishingafikwako?

45. Ni mfundo nshi iya ciBuddha iya Nirvana?

⁴⁵ Ici cituleta ku cisambilisho ca kwa Buddha pa kusanikila ne pusukilo. Mu mashiwi ya ciBuddha, imfundo ya cishinte ye pusukilo kulubulwa ukufuma ku mafunde ya Karma na samsara, pamo pene no kufika ku Nirvana. Kabili Nirvana cinshi? Ifyalembwa fya ciBuddha fisosa ukuti te kuti cicitike ukulangilila nelyo ukulondolola lelo kuti cakumanishiwa fye. Tauli mulu uko umo aya pa numa ya mfwa lelo cakufikako ico bonse bengafikako, pano kabili pali nomba. Ishiwi iline lyaebwa ukupilibula “ukupuutako, ukushimya.” Muli fyo, bamo balondolola Nirvana ngo kuleka kwa kukumbwa konse no kufwaisha; ukubako kwalubuka ku kuyumfwa konse ukwa mu nkuntu, pamo ngo kukalipwa, umwenso, ukufwaya, ukutemwa, nelyo ukupata; imibele ya mutende wa ciyayaya, ukutuusha, no kubulo kwaluka. Sana sana, casoswa ukuba ukuleka kwa kubako kwa umo.

46, 47. (a) Ukulingana ne fisambilisho fya ciBuddha, cinshi caba intulo ye pusukilo? (b) Mulandu nshi imimwene ya ciBuddha iya ntulo ye pusukilo yapusanina ne cakukumanya caseeka?

⁴⁶ Buddha asambilishe ukuti ukusanikila ne pusukilo—ukupwililika kwa Nirvana—kwisa, te kufuma kuli Lesa uuli onse nelyo amaka ya ku nse, lelo kufuma mu kati ka muntu ku kubombesha kwakwe umwine mu ncitilo shisuma na matontonkanyo yalungama. Ici cimya ubwipusho bwa kuti: Bushe icintu cimo icapwililika kuti cafuma mu cintu icishapwililika? Bushe icakukumanya cesu icaseeka tacitweba, nge fyo kasesema wa ciHebere Yeremia acitile, ukuti “te kwa muntunse ukwenda kwakwe; te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe”? (Yeremia 10:23) Nga ca kuti takwaba uwingaba na maka ya kulama mu kupwililika incitilo shakwe nangu fye mu milandu yayanguka iya cila kasuba, bushe calibamo amano ukutontonkanya ukuti uuli onse kuti abomba ipusukilo lyakwe lya ciyayaya umwine eka?—Ilumbo 146:3, 4.

⁴⁷ Pamo nge fyo umuntu uwatika mu musensenga ukuti akailulula umwine eka, mu kupalako umutundu wa muntu onse waikatwa mu lubembu ne mfwa, kabili takuli nangu umo uwakwata amaka ya kuifumyamo muli uku kukobenkana. (Abena Roma 5:12) Lelo, Buddha asambilishe ukuti ipusukilo lyashintilila fye apakalamba pa kubombesha kwa umo umwine. Ukukonkomesha kwakwe ukwa kulekana ku basambi bakwe kwali “tetekeleni pali mwe bene kabili mwilatetekela pa kwaafwilisha kwa ku nse; ikatisheni icine nge nyali; fwaya ipusukilo weka mu cine; wilolesha ku kwafwilisha ku uli onse pa mbali ya we mwine.”

Kusanikila Nelyo Kukutuluka?

48. (a) Ni shani fintu icitabo cimo cilondolola ukusonga kwa mfundo shapikana isha ciBuddha pamo nga Nirvana? (b) Cinshi caba ica kufumamo ca buseko bwa nomba line mu fisambilisho fya ciBuddha mu ncende shimo?

⁴⁸ Cinshi cifuma mu cifundisho ca musango yo? Bushe cilapuutamo abasumina muli cene ku citetekelo ca cine no kuipeelesha? Icitabo Living Buddhism cishimiko kuti mu fyalo fya ciBuddha fimo, nangu fye “bashimbe baume aba butotelo bapeelako itontonkanyo linono ku kusumbuka kwa butotelo bwabo. Ukufika ku Nirvāna mu kusaalala kwatontonkanishiwa ukuba ukuibililika kwabulamo isubilo kushashininkishiwa, no kwetetula kubeleshiwa panono. Pa mbali ya kusambilila kushalondoloka ukwa Tipitaka, baipeelesha ku kuba ukusonga kwa kunonsha no kumfwana muli sosaite.” Mu kupalako, World Encyclopedia (iya cina Japan), mu kulanda pa kubuukana kwa nomba line ukwa buseko mu fisambilisho fya ciBuddha, yatile: “Lintu ukusambilila ubuBuddha kwacilapo ukwangwako, e lintu kucililako ukufuma ku mifwaile ya kuko ya mu kubangilila—ukutungulula abantu. Ukufuma kuli iyi mimwene, ukukongama kwa nomba line mu kusambilila kwabamo ukulungulusha ukwa buBuddha mu kulinga takupilibula ukubukulula kwa citetekelo icumi. Ukucila, ifwile ukumonwa ukuti lintu ubutotelo bwasanguka ica kuloshako capikana ica kwishiba kwa basambilila, ubumi bwa buko bwa cine cine nge citetekelo bulelufya amaka.”

49. Ku bengi, cinshi ubuBuddha bwasanguka?

⁴⁹ Icitontonshi ca kutendekelako ica buBuddha ca kuti ukwishiba no kwiluka fitungulula ku kusanikila ne pusukilo. Lelo ififundisho fyapikana ifya masukulu yalekanalekana aya buBuddha fyaletako fye imibele ilumbwilwe pa mulu ‘iyabulamo isubilo iishashininkishiwa,’ ukucila pa kumfwikisha kwa basumina abengi. Kuli bene, ubuBuddha bwacefiwa ku kucita icisuma no kukonka ukusefya kwa ntambi ne fishimiko fyayanguka. Tabumfwikisha amepusho ya bumi yapelenganya, pamo nga: Ni kwi twafuma? Cinshi twabela pano? Kabili cinshi caba inshita ya ku ntanshi iya muntu ne sonde?

50. Bwipusho nshi bwisa ku muntontonkanya mu cilolwa ca fyakukumanya fya baBuddha bafumaluka bamo? (Linganyeniko Abena Kolose 2:8.)

⁵⁰ AbaBuddha bafumaluka bamo balishiba ukupelenganishiwa no kukutuluka ukwima ukufuma ku fisambilisho fyapikana no kusefya kwa ntambi kwayafisha ukwa buBuddha nge fyo bubeleshiwa ilelo. Ukubombesha kwabamo uluse ukwa mabumba ya buBuddha no tubungwe mu fyalo fimo pambi kuti kwaletele ukwiluluka ukufuma ku kukalipwa no kucula ku bengi. Lelo nge ntulo ya kusanikila kwa cine no kulubuka kuli bonse, bushe ubuBuddha bwaikalila ku kulaya kwa buko?

Ukusanikila Ukwabula Lesa?

51. (a) Cinshi icalembwa cipi cimo cilanda pa lwa fisambilisho fya kwa Buddha? (b) Kushako nshi kwakatama kwamonekeshiwa mu fisambilisho fya kwa Buddha? (Linganyeniko 2 Imilandu 16:9; Ilumbo 46:1; 145:18.)

⁵¹ Ubulondoloshi bwa bumi bwa kwa Buddha bushimika ukuti pa kashita kamo wene na basambi bakwe bali mu mutengo. Atolele ikama lya mabula no kutila ku basambi bakwe: “Ifyo namusambilisha fyalingana na mabula yali mu kuboko kwandi, ifyo nshamusambilisha fyalingana no bwingi bwa mabula yali mu mutengo.” Umo calolele, kwena, ni mu kuti Buddha asambilishe icipimfya ca fintu aishibe. Nangu cibe fyo, kwaba ukushako kwakatama kumo—Gautama umuBuddha aali mupepi no kukanakwata nangu cimo ica kusosa pa lwa kwa Lesa; kabili tabalile aitunga ukuba Lesa. Na kuba, casoswa ukuti aebele abasambi bakwe ati, “Nga kwalibako Lesa, tacingelenganishiwa ukuti Wene kuti aba uwayangwako pa lwa milandu yandi iya cila kasuba,” kabili “takwabako balesa abengaafwa nelyo abakaafwa umuntu.”

52. (a) Mimwene nshi iya buBuddha iya kwa Lesa? (b) Cinshi ico ubuBuddha bwasuula?

⁵² Muli aya mano, ulubali lwa buBuddha mu kusapika Lesa wa cine ukwa mutundu wa muntu lunono. The Encyclopedia of World Faiths itila “ubuBuddha bwa mu kubangilila bwamoneka ukukanabuula mu kulanguluka ubwipusho bwa kwa Lesa, kabili mu kushininkisha tabwasambilishe nelyo ukufwaya icisumino muli Lesa.” Mu kukomaila kwa buko pa kufwaya kwa muntu umo umo ipusukilo lya pa lwakwe, ukwalukila lwa nkati ku muntontonkanya wakwe wine nelyo ukwiluka ku kusanikila, ubuBuddha mu cituntulu tabwasumina muli Lesa, nga tabuli bumukanalesa. (Moneni umukululo, ibula 145.) Mu kwesha ukupoosa iminyololo iya buHindu ya kutiina imipashi ne longo lya buko lipelenganya lya milungu ya mu nshimi, ubuBuddha bwatanukila ku mpela imbi. Bwasuulile imfundo ya kutendekelako iya Wabako Wapulamo, ku kufwaya kwa uyo icili conse cabelako no kubomba.—Imilimo 17:24, 25.

53. Cinshi cingalandwa ku lwa kufwaya ukusanikila ukwabula Lesa? (Linganyeniko Amapinda 9:10; Yeremia 8:9.)

⁵³ Pa mulandu wa iyi nshila ya bumano kuikwatila kabili iya kutontonkanya kwa bucaibela, cafumamo imilumbe ya kupelenganya, ifishilano, ififundisho fyapikana, no bwilulo bwapangwa na masukulu ayengi ne fyakaniko mu kupita kwa myanda ya myaka. Icapilibwilwe ukuletako ukupikulula kwayanguka ku mpika shapikana isha bumi cafumamo imicitile ya butotelo na mano ya buntunse ayacila pa kumfwika ku bantu abengi. Mu cifulo ca ico, umukonshi wa cipimo ca pa kati uwa buBuddha akwatisha fye incito ya kupepa ifilubi na babenye, balesa ne fibanda, imipashi ne fikolwe, no kucita ukusefya kwa ntambi ukwingi ne fibelesho ifyakwata ne fya kucita finono na fintu Gautama Buddha asambilishe. Mu kulengama, ukufwaya ukusanikila ukwabula Lesa takubomba.

54. Fisambilisho fya bakatontonkanya nshi bambi aba butotelo aba ku Kabanga fikalangulukwapo mu kukonkapo?

⁵⁴ Mupepi ne nshita imo ine lintu Gautama Buddha alesapika inshila ya kusanikila, mu lubali lumbi ulwa calo ca Asia kwaikeleko bamano ya buntunse babili abo imfundo shabo shaishile ku kusonga amamilioni ya bantu. Bali ni Lao-tzu na Confucius, indamu shibili abashinshimwinwe ne nkulo sha bena China na bambi. Finshi basambilishe, kabili ni shani basongele ukusapika Lesa kwa mutundu wa muntu? Ifyo e fyo tukalanguluka mu cipandwa cilekonkapo.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 139]

Ifya Cine Fyakatama Fine Ifya kwa Buddha

Buddha alondolwele icisambilisho cakwe cikalamba muli ico ciitwa Ifya Cine Fyakatama Fine. Pano twayambula ukufuma muli Dhammacakkappavattana Sutta (Icitendekelo ca Bufumu bwa Bulungami), mu bupilibulo bwa kwa T. W. Rhys Davids:

▪ “Nomba ici, Mwe Bhikku, e cine icakatama ukukuma ku kucula. Ukufyalwa kwalundana no kukalipwa, ukubola kwabamo ukukalipwa, ukulwala kwabamo ukukalipwa, imfwa yabamo ukukalipwa. Icalundana ne cishawama cabamo ukukalipwa, ukukalipwa kupaatuka ukufuma ku cawama; kabili ukufuluka ukuli konse ukushikushiwa, ico naco kukalipwa. . . .

▪ “Nomba ici, Mwe Bhikku, e cine cakatama ukukuma ku kutendeka kwa kucula. Cine cine, caba ni co cilaka, ukulenga ukucitwa cipya cipya ukubako, ukukonkwapo no kusekelela kwa kuyumfwa, ukufwaya ukwikushiwa nomba pano, nomba kulya—uko e kuti, ukufuluka ukwikusha ulunkumbwa, nelyo kufuluka kwa bumi, nelyo ukufuluka kwa kutunguluka. . . .

▪ “Nomba ici, Mwe Bhikku, e cine cakatama ukukuma ku konaulwa kwa kucula. Cine cine, bwaba bonaushi, umo ulunkumbwa lushishalako, ulwa ici cilaka cine; ukubika pa mbali, ukufumyapo, ukuba uwalubukako, ukukanasunga na kabili ici cilaka. . . .

▪ “Nomba ici, Mwe Bhikku, e cine cakatama ukukuma ku nshila iyo itungulula ku bonaushi bwa bulanda. Cine cine, ni iyi nshila yakatama yabamo cinekonsekonse; uko e kuti: imimwene yalungama; amapange yalungama; insoso yalungama; imyendele yalungama; ukwikala kwalungama; ukubombesha kwalungama; ukusakamana kwalungama; no kulanguluka kwalungama.”

[Akabokoshi pe bula 145]

UbuBuddha na Lesa

“UbuBuddha busambilisha inshila ya ku busuma bwapwililika na mano ayabulwamo Lesa wa pa lwakwe; ukwishiba kwasumbukisha ukwabula ‘ukusokolola’; . . . ukucitikako kwa kulubulwa ukwabula kalubula wa kwimininako, ipusukilo muli ilyo uuli onse mupusushi pa lwakwe.”—The Message of Buddhism, ica kwa Bhikkhu Subhadra, nge fyo cayambulwa muli What Is Buddhism?

Lyene bushe abaBuddha ni bamukanalesa? Icitabo What Is Buddhism? icasabankanishiwe na Buddhist Lodge, London, casuka ati: “Nga ca kuti mukanalesa kupilibula umo uukana itontonkanyo lya kwa Lesa wa pa lwakwe, ni fwe.” Lyene catwalilila ukusosa ukuti: “Umuntontonkanya ulekula mu kwanguka kuti washetulula imfundo ya Bubumbo bonse ubutungululwa kwi Funde lishaluka, nge fyo itontonkanyo lya Muntu waba ukutali ilyo pambi lishingatala alimona ukushaishibikwa, uwikala uko ushaishiba, kabili uyo pa nshita shimo abumbile ukufuma apashaba kantu Ububumbo bonse bwaisulamo ubulwani, ulufyengo, umuncishanya wa mashuko ya mu nshita, no kucula kwabulo kupwa no kukansana.”

Muli fyo, mu kwelenganya, ubuBuddha tabulandilako kusumina muli Lesa nelyo Kabumba. Nangu cibe fyo, amatempele ya ciBuddha ne mpungu filasangwa ilelo mupepi na mu calo icili conse umo ubuBuddha bubeleshiwa, kabili ifipasho na babenye ifya baBuddha na ba bodhisattva fyasanguka ifya kuloshako amapepo, ifya kuninika, no kuipeelesha kwa baBuddha baipeelesha. Buddha, uushabalile aitunga ukuba Lesa, asanguka lesa mu mano yonse aye shiwi.

[Mapu pe bula 142]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

Ukufika mu mwanda wa myaka walenga cinelubali C.E., ubuBuddha bwasalangene ukufuma ku India ukufika kuli Asia yonse iya ku kabanga

INDIA

Benares

Buddh Gaya

UMWA. WA MYA. WA. 3 B.C.E. SRI LANKA

UMWA. WA MYA. WA. 4 C.E. KOREA

UMWA. WA MYA. WA. 6 C.E. JAPAN

UMWA. WA MYA. WA. 7 C.E. TIBET

[Ifikope pe bula 131]

Amatempele ya ciBuddha yalipusana mu misango mu kusaalala kwa calo

Chengteh, ku kapinda ka ku kuso ka China

Kofu, Japan

New York City, U.S.A.

Chiang Mai, Thailand

[Icikope pe bula 133]

Icipasho cabaswa ica libwe, Iciloto ca kwa Maya, ukufuma ku Gandhara, Pakistan, cilangisha Buddha wa nshita ya ku ntanshi pamo nge nsofu yabuuta yakwata icintengulusha cabeeka ukwingila ku lubali lwa ku kulyo kwa kwa Namfumu Maya ku kumulengo kwimita

[Ifikope pe bula 134]

Abashimbe baume ba butotelo ba ciBuddha na bakapepa mwi tempele mu New York City

[Ifikope pe bula 141]

Ifipasho fya kwa Buddha mu kuba no kulangisha amaboko kwabamo imisango

ukwingila mu Nirvana

ukusambilisha

ukwetetula

ukukaanya itunko

[Icikope pe bula 147]

Ukusefya mu kucindika ubushiku bwa kufyalwa kwa kwa Buddha, mu Tokyo, Japan. Insofu yabuuta ku numa imininako Buddha

[Ifikope pe bula 150]

Amabula ya Lotus Sutra (umwanda wa myaka walenga 10), mu cina China, yalondolola amaka ya bodhisattva Kuan-yin aya kupususha ukufuma ku mulilo ne lyeshi. Bodhisattva Ksitigarbha, ku kulyo, aali uwalumbuka mu Korea mu mwanda wa myaka walenga 14

[Icikope pe bula 155]

Icimfungwa ca ciBuddha ukufuma ku Kyoto, Japan, cilangisha ukulunguluka kwa “helo”

[Ifikope pe bula 157]

AbaBuddha ilelo bapepa pa ntanshi, nga fintu balemonwa ukulola ku kulyo ukufuma pa mulu ku kuso, lingam mu Bangkok, Thailand; benye wa Lino lya kwa Buddha mu Kandy, Sri Lanka; ifipasho fya kwa Buddha mu Singapore na New York

[Ifikope pe bula 158]

Umwanakashi wa ciBuddha alepepa pa ntanshi ya cipailo ca lupwa, kabili abana balebuulamo lubali mu mulimo wa mwi tempele