Icipandwa 2

Icitabo Icisokolola Ukwishiba Lesa

1, 2. Mulandu nshi uo tukabila ubutungulushi bwa kwa Kabumba wesu?

CILIMO ukupelulula ukutila Kabumba wesu uwakwato kutemwa kuti apayanishisha umutundu wa muntu icitabo ca makambisho no butungulushi. Kabili bushe taulesumina ukuti abantunse balakabila ubutungulushi?

² Ukucila pa myaka 2,500 iyapitapo, kasesema kabili kalemba wa lyashi lya kale alembele ukuti: “Te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe.” (Yeremia 10:23) Ilelo, bucine bwa ayo mashiwi bwaliba ubwacilapo ukumonekesha ukucila pali kale lyonse. Muli ifyo, uwasambilila ifya lyashi lya kale William H. McNeill atila: “Ubwikashi bwa muntunse pano isonde ni cikanga bube fye ubwaisulamo amafya ya mutatakuya no kupumfyanya kwa muyano untu ubwikalo bwaimika.”

3, 4. (a) Mibele nshi tulingile ukuba nayo pa kusambilila Baibolo? (b) Ni shani fintu imibebetele yesu iya Baibolo yalaba?

³ Baibolo ilekusha ukukabila kwesu konse ukwa kufwaya ukutungulula kwa mano. Ca cine, abengi balapeshiwa amano lintu bapenenga muli Baibolo pa muku wa kubalilapo. Caba citabo icikalamba, kabili ifiputulwa fya ciko fimo fyalyafya ukumfwa. Lelo nga ca kuti walipeelwe icalembwa ca mwi funde icalelangilila cintu wali no kucita pa kuti wingapyana ifya cishale fya mutengo, bushe te kuti usangeko inshita ya kucisoma mu kusakamanisha? Nga ca kuti wasangile ifiputulwa fimo ifya calembwa ifyayafya ukumfwa, mu kupalishako kuti waipusha uwabelesha mu milandu ya musango yo ukukwaafwako. Mulandu nshi te kukwatila imibele imo ine pa kubebeta Baibolo? (Imilimo 17:11) Fingi fyabimbwamo ukucila pa bupyani fye bwa ku mubili. Nga fintu twasambilile mu cipande cafumineko, ukwishiba Lesa kuti kwatungulula ku mweo wa muyayaya.

⁴ Lekeni tubebete icitabo icisokolola ukwishiba Lesa. Pa kubalilapo twalabebeta Baibolo mu cinkumbawile. Lyene twalalanshanya pa milandu abantu basoma abengi basuminina ukuti yaba Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo.

IFYABA MULI BAIBOLO

5. (a) Finshi fyaba mu Amalembo ya ciHebere? (b) Finshi fyaba mu Amalembo ya ciGreek?

⁵ Baibolo yakwata amabuuku 66 mu fiputulwa fibili, ilingi line ifiitwa Icipingo ca Kale ne Cipingo Cipya. Amabuuku 39 yalembelwe ukucilisha mu ciHebere na 27 mu ciGreek. Amalembo ya ciHebere, umwaba Ukutendeka ukupulinkana ukufika kuli Malaki, yalanda pa lwa kubumba pamo pene ne myaka ya kubalilapo 3,500 iya lyashi lya kale ilya buntunse. Ilyo tulebebeta ulu lubali lwa Baibolo, tusambilila pa lwa mibombele ya kwa Lesa na bena Israele—ukufuma pa kufyalwa kwabo ngo luko mu mwanda wa myaka uwalenga 16 B.C.E. ukutentemuka ukwingila mu mwanda wa myaka walenga 5 B.C.E.a Amalembo ya ciGreek, ayabamo ibuuku lya kwa Mateo ukupulinkana ukufika kwi buuku lya Ukusokolola, yatonta pa fisambilisho ne mibombele ya kwa Yesu Kristu na basambi bakwe mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E.

6. Mulandu nshi tulingile ukusambilila Baibolo yonse?

⁶ Bamo batunga ukuti “Icipingo ca Kale” ca baYuda ne “Cipingo Cipya” ca Bena Kristu. Lelo ukulingana na 2 Timote 3:16, “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo.” Kanshi, pa kusambilila bwino bwino Amalembo, Baibolo yonse ilingile ukusanshiwamo. Mu cishinka, ishi mbali shibili isha Baibolo shilasailishanya, ukukondenkana mu kumfwana ku kulundulula umutwe umo uwaandatila Baibolo yonse.

7. Baibolo yakwata umutwe nshi?

⁷ Napamo walisangwako ku calici ku mapepo pa myaka iingi kabili walyumfwa imbali shimo isha Baibolo ukubelengwa mu kupongomoka. Nelyo waliibelengelapo ifiputulwa fimo we mwine. Bushe walishibe ukuti Baibolo yakwata umutwe umo wine ukufuma ku Ukutendeka ukupulinkana ukufika ku Ukusokolola? Ee, umutwe waumfwana walyandatila Baibolo yonse. Mutwe nshi uyo? Waba wa kwebelwa kwa nsambu ya kwa Lesa iya kuteka umutundu wa muntu no kufikilishiwa kwa mifwaile yakwe iyabamo ukutemwa ukupitila mu Bufumu bwakwe. Pa numa, twalamona ifyo Lesa ali no kufikilisha iyi mifwaile.

8. Cinshi cintu Baibolo isokolola pa lwa buntu bwa kwa Lesa?

⁸ Ukulunda pa kulangilila imifwaile ya kwa Lesa, Baibolo ilasokolola ubuntu bwakwe. Ku ca kumwenako, muli Baibolo tusambililamo ukuti Lesa alikwata ukuyumfwa no kuti ukusalapo tucita kulamwambukila. (Ilumbo 78:40, 41; Amapinda 27:11; Esekiele 33:11) Ilumbo 103:8-14 lisoso kuti Lesa “wa nkumbu, kabili wa kusenamina, akokolo kukalipa, kabili afulo luse.” Atusunga mu cililishi, ‘alebukisho kuti tuli lukungu’ fye kabili e kuntu tubwelela ilyo twafwa. (Ukutendeka 2:7; 3:19) Mwandi mibele yawamisha alangisha! Bushe uyu tauli e musango wa kwa Lesa wingafwaya ukupepa?

9. Ni shani fintu Baibolo ipeela imimwene yaumfwika iya fipimo fya kwa Lesa, kabili ni shani fintu twinganonkelamo mu kwishiba kwa musango yo?

⁹ Baibolo ilatupeela imimwene yaumfwika iya fipimo fya kwa Lesa. Ifi nshita shimo shimo filapampamikwa nga mafunde. Nangu cibe fyo, ilingi line nga nshi filumbululwa mu fishinte ifisambilishiwa ukupitila mu filangililo fyabamo isambililo. Lesa alengele ukuti fimo ifyacitike mu lyashi lya kale ilya bena Israele ba pa kale filembwe pa kuti twinganonkelamo. Ubu bulondoloshi bwabula ukulamba bulangisha icicitika lintu abantu babomba mu kumfwana ne mifwaile ya kwa Lesa, ne fifumamo fya bulanda lintu abantu batalukako. (1 Ishamfumu 5:4; 11:4-6; 2 Imilandu 15:8-15) Ukubelenga ubulondoloshi bwa musango yo ubwa fintu ifyo mu cine cine fyacitike mu kushininkisha kuli no kwambukila imitima yesu. Nga ca kuti twaesha ukwelenganya ifya kucitika fyalembwa, kuti twayumfwa kwati ni balya bene bantu fyacitikile. Muli ifyo, kuti twanonkelamo mu fya kumwenako fisuma no kusengauka ifiteyo fyaikete bakacita wa fibi. Nangu cibe fyo, icipusho cakatama icilekabila icasuko ni ci: Ni shani fintu twingashininkisha ukuti fintu tubelenga muli Baibolo mu cine cine fyalipuutwamo na Lesa?

BUSHE KUTI WACETEKELA BAIBOLO?

10. (a) Mulandu nshi bamo bayumfwile fyo Baibolo yalileka ukubomba? (b) Cinshi cintu 2 Timote 3:16, 17 atweba pa lwa Baibolo?

¹⁰ Napamo walimona ukuti ifitabo ifingi ifyabamo ukupanda amano filaleka ukubomba pa numa ya myaka fye inono. Lelo ni shani pa lwa Baibolo? Ya kale sana, kabili palipita ne myaka mupepi na 2,000 ukutula apo amashiwi ya iko aya kulekelesha yalembelwe. Muli ifyo bamo bayumfwa ukuti taibomba muli ino nkulo. Lelo nga ca kuti Baibolo yalipuutwamo na Lesa, ukupanda amano kwa iko lyonse kulingile ukwendela pamo ne nshita te mulandu no bukokole bwa iko. Amalembo yalingile ukutwalilila ukuba aya “mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami; ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwapwililila, uwaiteyanya ku kubombo mulimo onse usuma.”—2 Timote 3:16, 17.

11-13. Mulandu nshi twingasosele fyo Baibolo kuti yabomba na muli shino nshiku shesu?

¹¹ Ukubebetesha Baibolo kusokolola ukuti ifishinte fya iko filabomba apakalamba ilelo pamo fye nga fintu fyalebomba lintu pa kubalilapo fye fyalembelwe. Ku ca kumwenako, ukukuma ku cifyalilwa ca buntunse, Baibolo ilangisha ukumfwikisha kwaswatuka uko kubomba ku nkulo iili yonse iya mutundu wa muntu. Calyanguka ukumone ci mu Lyashi lya pa Lupili ilya kwa Yesu, ilisangwa mwi buuku lya kwa Mateo, ifipandwa 5 ukufika ku 7. Ili lyashi lyalyambukile umuyashi intungulushi ya India Mohandas K. Gandhi ica kuti cashimikwe fyo aebele umulashi wa ku Britain ati: “Lintu icalo cobe ne candi fikekatanishiwa capamo ku fisambilisho fyaimikwe na Kristu muli ili Lyashi lya pa Lupili, tukaba natupikulula amafya te ya fyalo fyesu fye lelo aya calo conse.”

¹² Te ca kupapa abantu balambukilwa ne fisambilisho fya kwa Yesu! Mu Lyashi lya pa Lupili, atulangishe inshila ya ku nsansa sha cine. Alilondolwele ifya kuwikishanya. Yesu apeele amakambisho pa fya kupepa. Alilondolwele imibele yashilimuka iya kukwata pa lwa fikabilwa fya ku mubili kabili apeele Ifunde lya Mulinganya pa kuti kwingaba ukwampana kwalinga na bambi. Ifya kwishiba imipepele ya bucenjeshi ne fya kukwate nshita ya ku ntanshi iya mutelelwe na fyo fyali pa kati ka fyalandilwepo muli ili lyashi.

¹³ Mu Lyashi lya pa Lupili no kupulinkana kumbi ukwashala, Baibolo mu kumfwika itweba ifya kucita ne fya kusengauka nga tuli no kuwamya imibele yesu mu bumi. Ukufunda kwa iko kulabomba nga nshi ica kuti kwalengele kafundisha umo ukusoso kuti: “Nangu ca kuti ndi ciŋombe ca pa sukulu lya ku sekondari kabili nakwata amadigiri iya bachelors ne ya masters kabili nalibelenga ifitabo ifingi pa lwa butuntulu bwa ku muntontonkanya ne mitontonkanishishe ya muntu, nasangile ukuti ukufunda kwa Baibolo pa fintu pamo nge cupo catunguluka, ukucilikila ubuulungani bwa bana ne fya kunonka no kusungilila ifibusa kwalicila nga nshi icili conse ico nabelengele nangu ukusambilila ku koleji.” Ukulunda pa kuba iingabomba kabili iyendela pamo ne nshita, Baibolo yaliba iyashintililwapo.

IYALUNGIKA KABILI IYASHINTILILWAPO

14. Finshi filangishe fyo Baibolo yalilungika na mu fya sayansi?

¹⁴ Nangula ca kuti Baibolo te citabo ca kusambililamo sayansi, yaliba iyalungika mu fya sayansi. Ku ca kumwenako, pa nshita lintu abantu abengi basumine ukuti isonde lyaba ilyapapaatala, kasesema Esaya aloseshe kuli lyene pamo nge “cinshingwa-ŋanda” (iciHebere, chugh, ishiwi lyakwata itontonkanyo lya “cabulungana”). (Esaya 40:22) Imfundo ya kuti icalo caba icabulungama tayasuminwe ku bengi mpaka amakana ya myaka yapitile pa numa ya kwa Esaya. Mu kulundapo, Yobo 26:7—uwalembelwe ukucila pa myaka 3,000 iyapitapo—alondolola ukuti Lesa “akobeka ne calo apashaba kantu.” Uwasoma ifya Baibolo umo asosa ukuti: “Fintu Yobo aishibe icine ca kuti isonde lyaikobamina fye iline apashaba kantu, nga fintu cashininkishiwa ukupitila mu kusambilila ifya maplaneti, bwaba bwile ubo abalanda ukuti Amalembo ya Mushilo tayapuutwamo basanga ubwakosa ukupikulula.”

15. Ni shani fintu ukucetekela muli Baibolo kukoshiwa ku milembelwe ya iko?

¹⁵ Imilembele yaba muli Baibolo na yo ine ilakosha ukucetekela kwesu muli ici citabo cakokwesha. Mu kupusanako ne nshimi, ifya kucitika fyalandwapo muli Baibolo fyacitike ku bantu ba cine cine na pa nshiku sha cine cine. (1 Ishamfumu 14:25; Esaya 36:1; Luka 3:1, 2) Kabili ilintu bakalemba ba lyashi lya kale aba ku kale mupepi ne nshita yonse balekukumya ukucimfya kwa bakateka babo no kufisa ukucimfiwa kwabo ne filubo, bakalemba ba Baibolo tabalelamba kabili baali abafumacumi—nelyo fye ni pa lwa membu shabo ishabipisha.—Impendwa 20:7-13; 2 Samwele 12:7-14; 24:10.

ICITABO CA BUSESEMO

16. Bushininkisho nshi bwakosesha ubulangisha ukuti Baibolo yalipuutwamo na Lesa?

¹⁶ Ubusesemo bwafikilishiwa bupeela ubushininkisho bwapelako ubwa kuti Baibolo yalipuutwamo na Lesa. Mu Baibolo mwaba amasesemo ayengi ayafikilishiwa mu kulonsha. Ukwabulo kutwishika, abantunse fye te kuti babe e ntulo ya aya. Cinshi lyene cashingamwa na ya masesemo? Baibolo iine isoso kuti “ku kufwaya kwa buntu takwaletwa kusesema nangu limo, lelo ni pa kobelwa ku Mupashi wa mushilo [nelyo amaka yabomba aya kwa Lesa] e po abantu ba mushilo balandiile.” (2 Petro 1:21) Languluka ifya kumwenako fimo.

17. Masesemo nshi yasobele ukuwa kwa Babele, kabili ni shani fintu aya yafikilishiwe?

¹⁷ Ukuwa kwa Babele. Esaya na Yeremia bonse babili balisobele ukuwa kwa Babele ku bena Madai na bena Persia. Ku ca kupapusha, ubusesemo bwa kwa Esaya pa lwa ici ca kucitika bwalembelwe imyaka mupepi na 200 pa ntanshi Babele talacimfiwa! Imbali shakonkapo isha bulya busesemo nomba shalembwa fye nge lyashi lya kale: ukukama kwa mumana wa Yufrate ukupitila mu kupaatula amenshi ukuyatwala mu cishiba ca kupanga fye (Esaya 44:27; Yeremia 50:38); ukulekelesha ubulinde bwa mpongolo sha ku mulonga isha Babele (Esaya 45:1); no kucimfya kuli kateka we shina lya Koreshe.—Esaya 44:28.

18. Ni shani fintu ubusesemo bwa Baibolo bwafikilishiwe mu kwima no kuwa kwa “mfumu ya ku Greece”?

¹⁸ Ukwima no kuwa kwa “mfumu ya ku Greece.” Mu cimonwa, Daniele amwene sawe auma sukusuku, ukutoba insengo shakwe shibili. Lyene, ulusengo lukalamba ulwa kwa sawe lwalikontweke, na pe punda lya luko pamenene insengo shine. (Daniele 8:1-8) Calondolwelwe kuli Daniele ukuti: “Sukusuku uo umwene, cibinda wa nsengo shibili, insengo ni mfumu sha ku Madai na Persia. Sawe ni mfumu ya ku Yabani [“Greece,” NW], no lusengo lukalamba lwa pa kati ka menso yakwe ni mfumu ya ntanshi. No lwakontoka, ulo shine shaima pe punda lya luko, amabufumu yane yakemo kufuma ku luko ulo, lelo te bwa kuba na ’maka nga ’ya iko.” (Daniele 8:20-22) Umwabela ubu busesemo, mupepi ne myanda ya myaka ibili pa numa, “imfumu ya ku Greece,” Alekesandere Mukalamba, alitaashishe Ubuteko bwa Madai na Persia ubwa nsengo shibili. Alekesandere afwile mu 323 B.C.E. kabili mu kupita kwa nshita apyenwepo na bane aba muli bamushika bakwe. Nangu cibe fyo, tapali nangu bumo ubwa mabufumu aya ayakonkelepo ubwalingene amaka no buteko bwa kwa Alekesandere.

19. Masesemo nshi yafikilishiwe muli Yesu Kristu?

¹⁹ Ubumi bwa kwa Yesu Kristu. Mu Amalembo ya ciHebere mwaba amasesemo yafulilako ayafikilishiwe mu kufyalwa, ubutumikishi, imfwa, no kubuushiwa kwa kwa Yesu. Ku ca kumwenako, ukucila pa myaka 700 mu kubangilila, Mika asobele ukuti Mesia, nelyo Kristu, aali no kufyalilwa mu Betlehemu. (Mika 5:2; Luka 2:4-7) Esaya, uwaikeleko pa nshita imo ine na Mika asobele ukuti Mesia aali no kupamwa no kufwishilwa amate. (Esaya 50:6; Mateo 26:67) Imyaka 500 mu kubangilila, Sekaria aseseme ukuti Mesia aali no kufutukwa pa sha silfere 30. (Sekaria 11:12; Mateo 26:15) Ukucila pa myaka ikana limo mu kubangilila, Davidi asobele imibele yalundana ne mfwa ya kwa Yesu Mesia. (Ilumbo 22:7, 8, 18; Mateo 27:35, 39-43) Kabili mupepi ne myanda ya myaka isano mu kubangilila, ubusesemo bwa kwa Daniele bwasokolwele inshita lintu Mesia aali no kumoneka pamo pene no butali bwa nshita ya butumikishi bwakwe ne nshita ya mfwa yakwe. (Daniele 9:24-27) Twatolaulamo fye amasesemo ayanono ayafikilishiwe muli Yesu Kristu. Uli no kunonkelamo mu kubelenga ifyafulilako pa lwa wene pa numa.

20. Kucetekela nshi uko icalembwa capwililika ica masesemo yafikilishiwa aya mu Baibolo kulingile ukutupeela?

²⁰ Amasesemo ayengi aya Baibolo aya fyali no kucitika ku ntanshi kale kale yalifikilishiwa. Napamo kuti waipusha auti, ‘Lelo bushe ici cambukila shani ubumi bwandi?’ Cisuma, nga ca kuti umuntu umo akwebele icine pa myaka iingi, bushe mu kupumikisha kuti wamutwishika lintu asosa icintu cimo icipya? Iyo! Lesa alitweba icine ukupulinkana Baibolo yonse. Bushe ici tacilingile ukukusha ukucetekela kobe mu cintu Baibolo yalaya, pamo nga masesemo ya iko pa lwa paradise wa pe sonde uuleisa? Mu cituntulu, mu nshila imo ine kuti twaba no kucetekela kumo kwine ngo kwali na Paulo, umo uwa basambi ba kwa Yesu aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, uwalembele ukuti ‘Lesa tabepa.’ (Tito 1:2) Mu kulundapo, lintu twabelenga Amalembo no kubomfya ukufunda kwa yako, ninshi tulebomfya amano ayo abantunse bashinganonka pa lwabo, pantu Baibolo yaba citabo icisokolola ukwishiba Lesa uko kutungulula ku mweo wa muyayaya.

‘FULUKA’ UKWISHIBA LESA

21. Cinshi ulingile ukucita nga ca kuti ifintu fimo ifyo ulesambilila muli Baibolo fyamoneka ifyakosa?

²¹ Ilyo ulesambilila Baibolo, mu kupalishako uli no kusambilila ifintu fyapusana ku fintu wasambilishiwe kale. Pambi ukasanga fye no kuti imyata yobe imo iya mipepele iyo watemwisha taitemuna Lesa. Ukasambilila ukuti Lesa alikwata ifipimo pa lwa calungama ne calubana ifyasumbuka ukucila pali filya ifyaseeka muli cino calo ica bucaibela. Ici kuti pambi camoneka icakosa pa kubala. Lelo tekanya! Bebeta Amalembo mu kusakamanishisha ku kusanga ukwishiba Lesa. Ba uwaitemenwa ukusumina ukuti ukufunda kwa Baibolo napamo kuti kwafwaye fyo uteuluke mu kutontonkanya kobe ne ncitilo.

22. Mulandu nshi ulesambililila Baibolo, kabili ni shani fintu wingafwilishako bambi ukumfwikisha umulandu ulesambililila yene?

²² Ifibusa na balupwa abakwete amapange yasuma kuti pambi bakukaanya ukusambilila Baibolo, lelo Yesu atile: “E ico umuntu onse uunumbula bwino ku menso ya bantu, na ine nkamulumbula ku menso ya kwa Tata wa mu muulu; lelo onse uukankaana pa cinso ca bantu, na ine nkamukaana pa cinso ca kwa Tata wa mu muulu.” (Mateo 10:32, 33) Bamo napamo kuti basakamikwa ukuti uli no kuyobeka mu mipepele ya kusefya nelyo ukuti uli no kusanguka impelwa mano. Mu cishinka, nangu cibe fyo, uletukuta fye ukunonka ukwishiba kwalungikwa pa lwa kwa Lesa ne cine cakwe. (1 Timote 2:3, 4) Pa kwaafwa bambi ukumfwikishe ci, lintu ulelanda na bo pa lwa fintu ulesambilila ba uupelulula, te kuba uwa fikansa. (Abena Filipi 4:5) Ibukisha ukuti abengi ‘bakolopekwa ukwabule cebo’ lintu bamona ubushininkisho bwa kuti ukwishiba Baibolo mu cine cine kulanonsha abantu.—1 Petro 3:1, 2.

23. Ni shani fintu ‘wingafuluka’ ukwishiba Lesa?

²³ Baibolo itucincisha ukuti: “Fulukeni ishiba lya bumupashi ilyabulo bucenjeshi, ngo tunya utwafyalwa nomba.” (1 Petro 2:2) Akanya kashintilila pa fya kulya ififuma kuli nyina kabili kalaba akapampamina pa kwikusha iyo nsala. Mu musango umo wine, na ifwe twashintilila pa kwishiba ukufuma kuli Lesa. ‘Fuluka’ Icebo ukupitila mu kutwalilila isambililo lyobe. Na kuba, cilenge ukuba ubuyo bobe ukubelenga Baibolo cila bushiku. (Ilumbo 1:1-3) Ici cikakuletela amapaalo yafulisha, pantu pa lwa mafunde ya kwa Lesa, Ilumbo 19:11 litila: “Mu [kuyabaka] e mukonke cilambu icikalamba.”

[Futunoti]

MONA NGA NAWISHIBA

Ni mu nshila nshi umo Baibolo yapusanininako ku fitabo fimbi?

Mulandu nshi wingacetekelela Baibolo?

Cinshi cilekushinina ukuti Baibolo yaba Cebo capuutwamo ica kwa Lesa?

[Akabokoshi pe bula 14]

BELESHANYA NA BAIBOLO YOBE

Ukubeleshanya na Baibolo takulekabila ukuba ukwayafya. Bomfya umutande wa iko uulangilila ifilimo pa kusanga ifyo amabuuku ya Baibolo yatantikwa na kuntu yabela.

Pa kuti ukuloshako kube ukwayanguka amabuuku ya mu Baibolo yalikwata ifipandwa ne fikomo. Yayakanishiwe mu fipandwa mu kati ka mwanda wa myaka walenga 13, kabili mu kumonekesha uwaishibe fya kupulinta umuFrench uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 16 e wayakenye Amalembo ya ciGreek mu fikomo fisangwamo ilelo. Baibolo yakumanina iya kubalilapo ukukwata amanambala ya fipandwa ne fikomo yali kulembwa kwa ciFrench, iyasabankanishiwe mu 1553.

Lintu amalembo yaloshiwako muli ici citabo, inambala ya kubalilapo ilangilila icipandwa, ne yakonkapo imininako icikomo. Ku ca kumwenako, nga balosha ku “Amapinda 2:5” cilepilibula ibuuku lya Amapinda, icipandwa 2, icikomo 5. Ukupitila mu kufwaya amalembo yaloshiweko, mu kwangufyanya cikalakwangukila ukusanga amalembo ya mu Baibolo.

Inshila yawamisha iya kubeleseshamo Baibolo yobe yaba kuibelenga cila bushiku. Pa kubalilapo, ici kuti pambi camoneka icakosa. Lelo nga ca kuti ulebelenga fye ifipandwa fitatu ukufika kuli fisano pa bushiku bumo, ukushintilila pa butali bwa fiko, ukapwisha ukubelenga Baibolo yonse mu mwaka umo. Mulandu nshi ushingatendekela lelo line?

[Akabokoshi pe bula 19]

BAIBOLO—ICITABO CAIBELA

• Baibolo intu “yapuutwamo kuli Lesa.” (2 Timote 3:16) Nangu ca kuti abantunse e balembele amashiwi, Lesa e watungulwile amatontonkanyo yabo, ica kuti mu cine cine Baibolo “cebo ca kwa Lesa.”—1 Abena Tesalonika 2:13.

• Baibolo yalembelwe mu ciputulwa ca myanda ya myaka 16, ku basangwilileko mupepi na 40 aba fikulilo fyalekanalekana. Nangu ni fyo, Baibolo yonse yaba iyaumfwana ukufuma ku kutendeka ukufika ku mpela.

• Baibolo yalipula mu kukansana kwafulisha ukucila icitabo icili conse cimbi. Mu Nkulo sha Pa Kati, abantu baleocewa pa fimuti pa mulandu fye wa kukwata ifiputusha fya Amalembo.

• Pa fitabo fyonse fye ifyacilapo ukushitwa mu calo conse, Baibolo e ya kubalilapo. Yalipilibulwa, yonse nelyo imbali shimo, mu ndimi ukucila pali 2,000. Amabilioni ya makope yalipulintwa, kabili takwaba icifulo pano isonde uko ishingasangwa.

• Iciputulwa cakokwesha ica Baibolo ca mu mwanda wa myaka uwalenga 16 B.C.E. Ici cili pa ntanshi ya kubako kwa Rig-Veda wa baHindu (mupepi na 1300 B.C.E.), nelyo “Canon of the Three Baskets” uwa baBuddha (uwa mu mwanda wa myaka walenga isano B.C.E.), nelyo Koran wa baShilamu (uwa mu mwanda wa myaka walenga cinelubali C.E.), pamo pene na Nihongi wa baShinto (720 C.E.).

[Icikope pe bula 20]