Icipandwa 19

Yehova Apelula Ukupulama kwa Turi

Esaya 23:1-18

1, 2. (a) Bushe Turi wa ku kale ali musumba wa musango nshi? (b) Cinshi Esaya aseseme pa lwa Turi?

AALI “uwayemba umupwilapo” kabili akwete “ifyuma fya misango yonse” ifingi. (Esekiele 27:4, 12, An American Translation) Ifimaato fyakwe ifishaifulila fyalalenye pali bemba ukufika ukwalepesha. Abele ‘uwacindamisha mu kati ka babemba,’ kabili ‘acindamike shamfumu sha pano isonde’ ku ‘fyuma fyakwe.’ (Esekiele 27:25, 33) Ifyo e fyali ubusambashi bwa Turi mu mwanda wa myaka uwalenga 7 B.C.E. Uyu Turi wali musumba wa bena Foinike ku kabanga ka bemba wa Mediterranean.

² Lelo, uboni bwalesungamina ukwisa pali Turi. Imyaka 100 ilyo Esekiele ashilaulondolola, kasesema Esaya asobele ukuwa kwa uyu musumba abena Foinike bacetekelemo, e lyo ne fyo abalemwenamo bali no kwikatwa ubulanda. Esaya aseseme no kuti ilyo pakapita inshita Lesa na kabili akasenamina uyu musumba no kuusambaasha. Bushe ifyebo fya kwa Esaya fyafikilishiwe shani? Kabili cinshi twingasambililako ku fyacitikile Turi? Ukumfwikisha ifyamuponene no mulandu fyamucitikile kuti kwakosha ifyo twatetekela Yehova na fintu alaya.

“Welesheni Imisowa, Mwe Ngalaba sha ku Tarshishi”

3, 4. (a) Ni kwi kwali Tarshishi, kabili kwampana nshi kwali pali Turi na Tarshishi? (b) Mulandu nshi aba pa menshi abalecita amakwebo na Tarshishi ‘bakawelesesha’?

³ Pa mashiwi ya kwiswila aya kuti, “Icisendo, Turi,” Esaya abilisha ati: “Welesheni imisowa, mwe ngalaba sha ku Tarshishi, nakupumpuntwa, tapali ng’anda, tapali apa kwingilila.” (Esaya 23:1a) Casoswo kuti Tarshishi ali ni ncende ya mu Spania, iyataluka kuli Turi uwabelele ku kabanga ka bemba wa Mediterranean.a Nalyo line, abena Foinike bali bakalapashi ku fya pa menshi, bakwete ne fimaato ifikalamba kabili ifituntulu sana. Abasambilila ilyashi lya kale bamo batila abena Foinike e babalilepo ukumona ifyo amatamba yambukilwa ku maka ya mweshi kabili bali e batanshi ukubomfya ifya mu lwelele ku kwafwilisha ukwenda pa menshi. Kanshi intamfu yalepa iyali pa kati ka Turi na Tarshishi tayali kantu kuli bena.

⁴ Mu nshiku sha kwa Esaya, Tarshishi uyu wabelele ukutali e waleshita sana ifipe fya ku Turi, napamo e ko Turi alefumya sana ifyuma pa nshita imo. Icalo ca Spania cili ne mikoti yapakamo ulubwe lwa silfere, ifyela, umutofwe, ne fyela fimbi. (Linganyeniko Yeremia 10:9; Esekiele 27:12.) Aba mu “ngalaba sha ku Tarshishi,” icilemoneke fyo ni ngalaba sha ku Turi abaleshishanya na Tarshishi, ‘bakawelesha,’ ukulila akalanda pa konaulwa kwa cabu cabo.

5. Ni kwi abayendo ba pa menshi abalefuma ku Tarshishi bakeshibila ulwa kuwa kwa Turi?

⁵ Ni shani ifyo abayendo ba pa menshi bali no kwishiba ulwa kuwa kwa Turi? Esaya ayasuka ati: “Pa calo ca Kitimu, casokolwelwa kuli imwe.” (Esaya 23:1b) “Icalo ca Kitimu” cimoneke fyo e cishi ca Kupro (Cyprus), icaba amakilomita 100 ku masamba ya lulamba lwa Foinike. Ici e cabu ca kulekelesha apeminina amaato ayafuma ku Tarshishi ukuya ku kabanga ilyo yashilashiika pa Turi. E co ilyo bakemininako pa Kupro, e lyo abayendo ba pa menshi bali no kumfwa imbila ya kuti icabu ca ku mwabo ico batemwa nabacitaasha. Fintu bakafulungana! Bakatentulwa ku mwenso no ‘kuwelesha’ ku bulanda.

6. Londololeni ukwampana kwaba pali Turi na Sidone.

⁶ Abekashi ba mu lulamba lwa Foinike na bo bakatentulwa ku mwenso. Esaya atila: “Talaleni, mwe bekashi ba ku lulamba; mwe basulushi ba ku Sidone, inkombe shobe shayabwike bemba, shali pa menshi ayengi; imbuto sha ku Shihore, ukulobolola kwa Mulonga, shali e cibwesha cobe, kabili ni we wali musulushi wa nko.” (Esaya 23:2, 3) “Abekashi ba ku lulamba,” abo e bena mupalamano ba Turi—bakatalala pantu bakakankamana fye pa kumona ukuwa kwabipisha ukwa Turi. Bushe “abasulushi ba ku Sidone” abaletela aba bekashi ifipe, ukubalenga ukuba abakankaala ni bani? Kale, Turi aletekwa no musumba wa ku cabu uwa Sidone, uwaba amakilomita 35 ku kapinda ka ku kuso. Pa makobili yakwe, Sidone alondolola ukuti e nyina kwa Turi. Nangu ca kuti Turi alicilile Sidone ku cuma, acili etwa “umwana mwanakashi Sidone,” na bekashi bakwe bacili baita abene ati bena Sidone. (Esaya 23:12) E co amashiwi ya kuti “abasulushi ba ku Sidone” napamo yalosha ku basulushi abena Turi.

7. Ni shani ifyo abasulushi abena Sidone basalanganya ifyuma?

⁷ Apantu bacita ubukwebo, abasulushi ba cuma abena Sidone bacilinganya bemba wa Mediterranean. Batwala ku ncende shingi imbuto sha ku Shihore, umulonga wabesha ku kabanga pa milonga yapaatuka mu Mumana wa Naelo pa mawilo ya mu Egupti. (Linganyeniko Yeremia 2:18.) “Ukulobolola kwa Mulonga [wa Naelo]” kusanshamo ne filimwa fifuma ku Egupti. Ukushitisha no kukaabushanya ifipe fya musango yu fya bunonshi sana kuli aba basulushi ba pa menshi pamo na ku fyalo baleshishanya na fyo. Abasulushi abena Sidone balenga Turi ukukwata indalama. Cine cine bakalila akalanda ilyo akonaulwa!

8. Cinshi ukonaulwa kwa Turi kuli no kucita pali Sidone?

⁸ Esaya mu kukonkapo alanda kuli Sidone amashiwi ya kuti: “Ba ne nsoni, we Sidone, we wa kushinamo kuli bemba, apo bemba asosa, atila: Nshashikitika nangu kupaapa, nshakusha balumendo, nshatuntulula bakashana.” (Esaya 23:4) Ilyo Turi akonaulwa, ululamba lwalipo uyu musumba lukamoneka nga matololo kabili lukashala mapopa. Bemba akamoneka ngo ulelila mu nkumbabulili, kwati ni nyina uwalufya abana kabili ashikitika nga nshi ica kuti akaana no kukaana ati te wabafyele. Sidone akomfwe nsoni pa cikacitikila umwana wakwe umwanakashi.

9. Bushe ubulanda bwa bantu pa kumfwa ukuwa kwa Turi bukapashanishiwa ku kutentulwa ku mwenso ukwakonkele pali finshi?

⁹ Cine cine, imbila ya konaulwa kwa Turi ili no kuleta ubulanda konse konse. Esaya atila: “Ilyo ulukumo [imbila, NW] lukafika ku Egupti, abantu bakashikitika pa kuumfwo lukumo lwa ku Turi.” (Esaya 23:5) Ukukalipwa bakakalipwa abaleloosha kukaba nga kulya ukwa pa mbila ya pali Egupti. Ni mbila nshi uyu kasesema alelandapo? Napamo alelanda pa kufikilishiwa kwa ‘cisendo ca Egupti’b ico asobele pa kabala ntanshi. (Esaya 19:1-25) Nelyo kuti alelanda pa mbila ya konaulwa kwa mulalo wa kwa Farao mu nshiku sha kwa Mose, ukwatentwile abantu mpanga yonse ku mwenso. (Ukufuma 15:4, 5, 14-16; Yoshua 2:9-11) Te mulandu ne mbila alelandapo, abakomfwako imbila ya konaulwa kwa Turi bakashikitika. Baebwa ukufulumuka ukuyauba ku Tarshishi wabela ukutali kabili bakambishiwa ukukuuta na maka akalanda kabo: “Abukileni ku Tarshishi, welesheni imisowa, mwe bekashi ba ku lulamba.”—Esaya 23:6.

Uwaanga Ukutula “Kale na Kale”

10-12. Londololeni icuma, ubukokole, na maka ya Turi.

¹⁰ Turi musumba wa kale na kale, nga fintu Esaya atucinkulako ilyo aipusha ati: “Bushe uyu musumba mwatungo wa kwanga, uwatula ku nshiku sha kale na kale?” (Esaya 23:7a) Ubusambashi bwa Turi bwaliko ukutula kale na ku nshiku sha kwa Yoshua. (Yoshua 19:29) Mu kupita kwa myaka, Turi aishileishibikilwa ku kupanga ifipe fya cela, ifya makalashi, ne nsalu shakashika. Insalu shakashika isha ku Turi e shakosesha umutengo, kabili esho bashimucindikwa batemwa ukufwala. (Linganyeniko Esekiele 27:7, 24.) Pa Turi na kabili balacitilapo amakwebo na bayendo ba ku mulundu kabili epo abafuma mu fyalo fimbi besa mu kushita no kushitisha ifipe.

¹¹ E lyo uyu musumba walikosa mu fya nkondo. L. Sprague de Camp alembele ati: “Nangu ca kuti tabalebekelwa sana mu nkondo, apantu bali bashimakwebo, te bashilika, abena Foinike nalyo line balelwa na maka kabili bali abakosa mu kucingilila imisumba yabo. Iyi mibele yabo, pamo na maka bakwete ku fya pa menshi, yalengele abena Turi ukushansha ilyo abashilika ba bena Ashuri, abali abakosesha ilya nshita babasanshile.”

¹² Cine cine, Turi alikweteko amaka pa fyalo fyabela lwa kuli bemba wa Mediterranean. “Amakasa ya uko yaleutwala ku kulebela ukutali?” (Esaya 23:7b) Abena Foinike balafika ukutali, ukupanga ififulo fya kushishanyapo e lyo ne fyabu finono, ifyo inshita shimo ifikula no kutendeka ukutekwa kuli Foinike wine. Ku ca kumwenako, umusumba wa Carthage uwa ku kapinda ka kuso aka Afrika, utekwa na Turi. Mu kupita kwa nshita, uli no kucila Turi mu kukwata amaka pa fyalo fyabela lwa kuli bemba wa Mediterranean kabili ukalalingana na Roma.

Ukupuulama Kwakwe Kukapelulwa

13. Mulandu nshi caipushiwa nga kwingaba uwingapama no kubilisha ubupingushi pali Turi?

¹³ Pa mulandu wa bukokole bwa Turi ne cuma akwata, icipusho cakonkapo nacilinga icileti: “Nani uwapanga ici cintu pa Turi, umusumba uufwike ngala, uo abasulushi ba uko bali bacilolo, aba bukwebo ba uko bakata ba pano isonde?” (Esaya 23:8) Nani wingapama no kusosa icili conse ica kulwisha uyu musumba uwalaasa aba maka ukuba bashimucindikwa mu fitungu uleteka na kumbi—na muli fyo ukuba “umusumba uufwike ngala”? Nani wingapama no kusosa icili conse ica kulwisha uyu musumba ukalamba untu bashimakwebo ba uko baba ni bacilolo na basulushi ba uko bacindikwe cine cine? Uwali kale umukalamba wa fya cishawasha pa ng’anda ya ba benye iya National Museum of Beirut, ku Lebanon, Maurice Chehab atile: “Ukufuma mu mwanda wa myaka uwalenga 9 ukufika ku walenga 6 B.C., Turi aali acili uwacindama nga nshi ica kuti ubucindami bwakwe bwalingene no bwacindemeko umusumba wa London mu kutendeka kwa myaka ya ba 1900.” E co, nani wingapama no kulanda icili conse ukulwisha uyu musumba?

14. Nani wabilisha ubupingushi buli no kwishila Turi, kabili mulandu nshi?

¹⁴ Icasuko capuutwamo calalenga abena Turi ukutentulwa ku mwenso. Esaya atila: “Yehova wa milalo acipangiile, ku kupelulo kupulama kwa ciyembo conse, ku kupepula abacindikwa bonse aba pano isonde.” (Esaya 23:9) Mulandu nshi Yehova abilishisha ukuti uyu musumba wa ku kale uwa fyuma uli no kupingulwa? Bushe mulandu wa kuti abekashi ba uko bapepa lesa wa bufi Baali? Bushe mulandu wa kuti Turi nasanguka lupwa lwa kwa Yesebele, umwana mwanakashi wa Mfumu Etibaali, iya ku Sidone iyaleteka na Turi wine, uwaupilwe ku Mfumu Ahabu iya Israele kabili uwaipayawile bakasesema ba kwa Yehova? (1 Ishamfumu 16:29, 31; 18:4, 13, 19) Icasuko kuli ifi fipusho fibili ni iyo. Turi asenukilwa pa cilumba cakwe icacishamo—naliila abantu amasuku pa mutwe, kumo na bena Israele no kuinonsha umwine. Mu mwanda wa myaka uwalenga 9 B.C.E., Yehova aebele Turi ne misumba imbi ukupitila muli Yoele ati: “Abana ba kwa Yuda na bana ba mu Yerusalemu mwashitishe ku bena Yabani [abaGriki], ukubatalusha pa mupaka wabo.” (Yoele 3:6) Bushe Lesa kuti asuulako fye ku fyo Turi acita abantu Apingana na bo icipingo, ifi abacite nge fipe fya kushitisha?

15. Bushe Turi ali no kucita shani ilyo Yerusalemu akacimfiwa kuli Nebukadnesari?

¹⁵ Ukupita kwa myaka 100 takuli no kwalula Turi. Lintu imilalo ya Mfumu Nebukadnesari iya Babele yaonaula Yerusalemu mu 607 B.C.E., Turi ali no kwanga ati: “Eya, nautobaika [Yerusalemu] uwali iciibi ca nko sha bantu! Nawisukila kuli ine; nkesushiwa paa, apo wabe cibolya.” (Esekiele 26:2) Turi akasekelela, pantu akenekela ukunonkelamo mu konaulwa kwa Yerusalemu. Aleenekela ukuti e uli no kulashitisha fye eka pantu umusumba wa mfumu ya Yudea nomba tawalecimfyanya nankwe. Yehova akapepula “abacindikwa,” abo mu cilumba ababa ku lubali lwa balwani ba bantu bakwe.

16, 17. Cinshi cikacitika ku bena Turi ilyo uyu musumba ukawa? (Moneni utulembo twa pe samba.)

¹⁶ Esaya akonkanyapo ukulanda ifyo Yehova asenuka Turi ati: “Lalanye calo cobe ngo Mulonga [wa Naelo], we mwana mwanakashi Tarshishi, takwaba kuli iwe kabili ica kucinga. Yehova atambikilo kuboko kwakwe pali bemba, atenkanya amabufumu; apeele funde pa Kanaani, aebo kufite fya kushinamo fyakwe. Asosa, ati, Tawakabwekeshepo ukwanga, we mukashana uucitwo lumanimani, umwana mwanakashi Sidone. Ima, abukila ku Kitimu, no ko tawakatushe.”—Esaya 23:10-12.

¹⁷ Mulandu nshi Turi aitilwa ati “umwana mwanakashi wa Tarshishi”? Napamo nico ilyo Turi akacimfiwa, Tarshishi e ukaba umusumba wa maka pali iyi ibili.c Abekashi ba Turi wapomonwa bakasalangana ngo mulonga wapoosa, uo ifituntu fya uko fyabongoloka na menshi yakonkolokela na mu manika ya mupepi. Ubukombe bwa kwa Esaya ku “mwana mwanakashi Tarshishi” bwashininkisha ifyo icili no kucitikila Turi cili no kuba icabipisha. Yehova umwine atambiko kuboko no kukambisha. Tapali uwingatelula icili no kucitika.

18. Mulandu nshi Turi aitilwa “umwana mwanakashi Sidone uushatala asendama na mwaume,” kabili ni shani ifyo ifintu fikamwalukila?

¹⁸ Esaya na kabili alanda pali Turi ati “umwana mwanakashi Sidone [uushatala asendama na mwaume, NW],” ukulangilila ukuti tatala asanswapo no kupomonwa kuli bambi bambi kabili acili talacimfiwapo. (Linganyeniko 2 Ishamfumu 19:21; Esaya 47:1; Yeremia 46:11.) Lelo, nomba ali no kulofiwa, kabili abekashi bakwe bamo bali no kulalanye calo kwati ni mbutushi no kuya ku Kitimu, icitungu citekwa na Foinike. Nalyo line, tabakasange ukutuusha kwine kwine, pantu amaka yabo mu fya makwebo yakaba nayapwa.

Abena Kaldi Bakamupumpunta

19, 20. Nani casesemwa ukuti e ukacimfya Turi, kabili uko kusesema kwafikilishiwa shani?

¹⁹ Calo nshi cili no kubombelako Yehova umulimo wa kukanda Turi? Esaya abilisha ati: “Moneni icalo ca bena Kaldi, aba bantu tapali; abena Ashuri baleko musumba wa ciko ukuba apa kwikale fya mu matololo; babike fya kucandilila fyabo, bakupukula amakuule yakankaala ya uko, baucite cawishiwa. Welesheni imisowa, mwe ngalaba sha ku Tarshishi, pantu nakupumpuntwa ukwa kushinamo kwenu.” (Esaya 23:13, 14) Bena Kaldi e bakacimfya Turi, te bena Ashuri iyo. Bakabika ifya kucandilila fyabo, no kubongolola amakuule ya Turi, no kulenga ici cifulo cishinamo ifimaato fya Tarshishi ukushala umwina wa fitantaala.

²⁰ Filya fine casesemwe, tapalepele pa numa ya kuwa kwa Yerusalemu, Turi apondokela Babele, na Nebukadnesari ashinga uyu musumba. Apantu acetekelo kuti tengengililwa, Turi ashansha. Muli uku kushinga, imitwe ya bashilika abena Babele ‘yasebelwe amapala’ ku mulandu wa kukubululwa ku fisote fya kucingo mutwe, na mabeya yabo ‘yalisukwike’ ku kusenda ifipe fya kukuulila ifya kucandilila. (Esekiele 29:18) Uku kushinga kwaliila Nebukadnesari indalama. Turi mukalamba aonaulwa, lelo ifyuma fyamufyumfyuntuka. Iminshipendwa ya fyuma fya Turi fyalitwalwa ku cishi cinono icatalukako amakilomita napamo 0.8 ukufuma ku mulundu. Imfumu ya bena Kaldi yafilwa ukucimfya cilya cishi pantu tayakwete amaato. Ilyo papitile imyaka 13, Turi acimba, lelo takonaulwe mpaka fye akamoneko uko ukusesema na kumbi kukafikilishiwa.

“Ukabwelela ku Cilambu ca uko ica Bucilende”

21. Ni mu nshila nshi Turi ‘alabwa,’ kabili ukufika ku nshita nshi?

²¹ Esaya atwalilila ukusesema ati: “Nomba, muli ubo bushiku, e lyo Turi ukalabwa imyaka amakumi cinelubali [70], umwabele nshiku sha mfumu imo.” (Esaya 23:15a) Ukukonka pa konaulwa kwa Turi mukalamba ku bena Babele, Turi munono uwaba pa cishi “ukalabwa.” Umwabela uku kusesema, ilyo “imfumu imo” yaleteka—e kuti Ubuteko bwa Babele—uyu musumba wa pa cishi uwa Turi tawali na kuba uukankaala ku fyuma. Yehova asosa ukupitila muli Yeremia ukuti Turi akaba pa nko shasoobolwapo ukunwako umwangashi wa cipyu Cakwe. Atila: “Inko ishi shikabombele mfumu ya ku Babele imyaka amakumi cinelubali [70].” (Yeremia 25:8-17, 22, 27) Ca cine ukuti umusumba wa pa cishi uwa Turi tautekelwe kuli Babele imyaka yonse 70, pantu Ubuteko bwa Babele bwawa mu 539 B.C.E. Imyaka 70 kanshi ni ilya iyo ukuteka kwa Babele kwali pa kalume ilyo imfumu ya Babele yaituntumba ukuti yatumpwile icipuna ca iko ica bufumu ukucila na “pa ntanda sha kwa Lesa.” (Esaya 14:13) Inko shapusanapusana shatekwa na bulya buteko pa nshita shapusanapusana. Lelo pa mpela ya myaka 70, kulya kuteka kwali no kupwa. Cinshi lyene cali no kucitikila Turi?

22, 23. Cinshi cikacitika kuli Turi ilyo akaleka ukutekwa na Babele?

²² Esaya akonkanyapo ati: “Ku mpela ya myaka amakumi cinelubali [70] kuli Turi kukaba umwabelo lwimbo lwa mwanakashi cilende ulwa kuti: Buula nsango, endauka mu musumba, we mwanakashi cilende uwalabwa. Wamyo kulisha, fushe nyimbo, ku kuleka wibukishiwe. Nomba pa mpela ya myaka amakumi cinelubali iyi, e lyo Yehova akapempula Turi, na wo ukabwelela ku cilambu ca uko ica bucilende, no kucita bucilende na mabufumu yonse ya calo pano isonde ponse.”—Esaya 23:15b-17.

²³ Ukukonka pa kuwa kwa Babele mu 539 B.C.E., Foinike atendeka ukutekwa no Buteko bwa Madai na Persia. Imfumu ya Persia Koreshe Mukalamba, tayauminina fye pa mano ya iko. Muli uku kuteka kupya, Turi ali no kubukulula imilimo yakwe iya kale no kutukusha ukwishibikwa nga fintu aishibikwe kale ukuti e cifulo ca makwebo mu calo—nga fintu fye cilende uwalabwa no kulekeleshiwa ku bacende bakwe engesha ukusanga abapya ukupitila mu kwendauka mu musumba, alelisha nsango no kwimba inyimbo. Bushe Turi akabukuluka? Ee, Yehova akamulenga ukubukuluka. Mu kupita kwa nshita, uyu musumba wa pa cishi ukaba uusambashi ica kuti ilyo cilelola ku mpela ya mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E., kasesema Sekaria akatila: “Turi aikuulile camba, no kutuntumika silfere ngo lukungu, na golde ngo lufukutu lwa mu misebo.”—Sekaria 9:3.

‘Ukusanduluka kwa Uko Kukabe ca Mushilo’

24, 25. (a) Ni shani fintu ukusanduluka kwa Turi kwaisaba ica mushilo kuli Yehova? (b) Te mulandu ne fyo Turi ayafwile abantu ba kwa Lesa, kusesema nshi Yehova apuutamo ukuti kusesemwe pali Turi?

²⁴ Fintu aya mashiwi ya kusesema kwakonkapo yali ayeni! “Ukusanduluka kwa uko ne cilambu ca uko fikabe fya mushilo kuli Yehova, tafyakalongwe nangu kubikwe fyuma, pantu ukusanduluka kwa uko kukabela abaikala ku cinso ca kwa Yehova, ku kulye ciikushi kabili ku kufimbane fyacilamo.” (Esaya 23:18) Ni shani fintu ukusanduluka kwa Turi kuli no kuba ica mushilo? Yehova alaalula ifintu ica kuti fyabomfiwa ukulingana no kufwaya kwakwe—ku kuti abantu bakwe balye bekute no kufwala. Ici cacitika ilyo abena Israele babwela ukufuma muli bunkole ku Babele. Abena Turi babafwa pa kubapako imbao sha mukedari isha kukuulila itempele. Na kabili Turi atendeka ukushishanya na Yerusalemu.—Esra 3:7; Nehemia 13:16.

²⁵ Te mulandu ne ci, Yehova apuutamo ukubilisha na kumbi ukwa kulwisha Turi. Sekaria asesemena uyu musumba wa pa cishi, uli nomba ne cuma ati: “Moneni, Shikulu akaupyanununa, akafwinto bunonshi bwa uko muli bemba, wene na wo ukapya mu mulilo.” (Sekaria 9:4) Ici cafishiwapo mu July 332 B.C.E. lintu Alekesandere Mukalamba aonaula ulya cilende wa cilumba uwa pali bemba.

Mwitemwa Ifikwatwa Kabili Mwilaba na Cilumba

26. Mulandu nshi Lesa asenukile Turi?

²⁶ Yehova alisenukilepo Turi pa cilumba, imibele intu apata. Icintu catantikwa intanshi pa fintu 7 ifyo Yehova apata caba “amenso ayaisansabika.” (Amapinda 6:16-19) Paulo atile icilumba ca kwa Satana Kaseebanya, kabili ukulingana na fintu Esekiele alondolwele Turi wapuulama, alikwatako imibele imo iyapalana ne ya kwa Satana. (Esekiele 28:13-15; 1 Timote 3:6) Mulandu nshi Turi abelele uwa cilumba? Pa kulanda kuli Turi, Esekiele atila: “Umutima obe walitakalala ku fyuma.” (Esekiele 28:5) Uyu musumba waobelwe fye no bukwebo no kuilonganikila indalama. Apantu fyonse ifi fyaleenda bwino, Turi abele uwatakalala icibi. Yehova aebele “cilongoshi wa ku Turi” ukupitila muli Esekiele ati: “Walitakalalo mutima obe, kabili watila, Ine ndi mulungu, apaikale milungu e po naikala.”—Esekiele 28:2.

27, 28. Citeyo nshi abantunse bengekatwamo, kabili ni shani ifyo Yesu alangilile ci?

²⁷ Ifyalo kuti fyanakilako ku cilumba no kutemwisha ifyuma—na bantu na bo kuti banakilako. Yesu alandilepo umulumbe uwalangilile fintu ici citeyo cingaifungushanya. Ashimike ulwa muntu wa fyuma untu amabala yakwe yatwele bwino sana. Uyu muntu atemenwe cibi no kukuula amatala ayakalamba aya kututilamo ifisabo fyakwe kabili alisekelele no kulapembelela ukwikala ubumi bwalepa ubwa maliila. Lelo aleibepa fye. Lesa amwebele ati: “We watumpa, buno bushiku [umweo, NW] obe balelondola kuli iwe; ne fyo upekenye fikaba fya kwa ani?”—Luka 12:16-20.

²⁸ Pa kupwisha uyu mulumbe, Yesu atile: “E fyo cili ku uleibikilo mwine ifyuma, no kukanaba uwacindama kuli Lesa.” (Luka 12:21) Ukuba umukankaala takwabipile iyo, kabili ukusombola bwino te lubembu. Ico ulya muntu alufyenye cali kukatamika ifi fintu mu bumi bwakwe. Acetekele fye ifyuma fyakwe, tapali cimbi. Ilyo alesubila ifya ku ntanshi, tatontonkenyepo na pali Yehova Lesa.

29, 30. Ni shani ifyo Yakobo asokele ukuti twilaicetekela fwe bene?

²⁹ Yakobo na o alikomailepo pali ci cishinka cimo cine. Atile: “Yangu! mwe batila, Lelo napamo mailo kuti twaya ku musumba kantwa, tukapisha kulya umwaka umo, ukucita amakwebo no kunonke fyuma: mwe bashaishiba cintu cimo ica mailo. Pantu ni shani umweo wenu? Muli fye fubefube uumoneka akashita kanono, no kwanduluka apo pene. Camuwamino kusosa, amuti, Shikulu nga atemwa, tukekala abomi kabili tukacita ici napamo cilya.” (Yakobo 4:13-15) Lyene, Yakobo alandile pa fintu icuma cayampana ne cilumba lintu alandile no kuti: “Mutakisha ifya matutumuko yenu. Amataki yonse ayabe fi ya bubifi.”—Yakobo 4:16.

³⁰ Pano napo, ukucita ubukwebo te lubembu. Icalubana kuitakisha, ukuitutumuna ukwingalengwa no kunonka icuma. Ipinda lya kale lisosa mano mano ati: “Mwimpeela bupina nangu bucindami.” Ubupina kuti bwalenga imikalile ukwansha. Lelo ubucindami kuti bwalenga umuntu ‘ukukaana Lesa, no kutila, Nani Yehova?’—Amapinda 30:8, 9.

31. Mepusho nshi cingawama Umwina Kristu ukuipusha umwine?

³¹ Twikala mu calo umo abengi banakila ku bufunushi na bukaitemwe. Pa mulandu wa mibele ya fya makwebo ilipo, abantu bakomaila pa kukwata ifyuma. E co, kuti cawama ku Mwina Kristu ukuibebeta ukumono kuti teketwe mu citeyo cimo cine icaiketwemo umusumba wa bukwebo uwa Turi. Bushe alapoosa inshita ikalamba na maka ukulatinamina ifyuma ica kuti aba fye umusha wa cuma? (Mateo 6:24) Bushe alakumbwa abakwata ifingi nelyo ifisuma ukumucila? (Abena Galatia 5:26) Nga ca kuti alikwatako icuma, bushe mu cilumba ayumfwa ukuti abantu balingile ukumwangwako nelyo ukuti alingile ukukwata imilimo iingi mu cilonganino ukucila bambi? (Linganyeniko Yakobo 2:1-9.) Nga ca kuti takwata icuma, bushe ‘afwaya ukuba ne fyuma,’ ukwabula ukusakamana inshila alefifwailamo? (1 Timote 6:9) Bushe alyobelwa sana ne fya makwebo ica kuti ashala fye ne nshita inono iya kubombela Lesa? (2 Timote 2:4) Bushe alatinamina nga nshi ifyuma ica kuti alabako ku mafunde ya Bwina Kristu mu fya bukwebo fyakwe?—1 Timote 6:10.

32. Kusoka nshi Yohane asokele, kabili kuti twakubomfya shani?

³² Te mulandu tuli ba fyuma nelyo iyo, lyonse tulingile ukutangishako ifya Bufumu mu mikalile yesu. Calikatama ukuti twilalaba amashiwi ya mutumwa Yohane aya kuti: “Mwitemwa pano isonde, nangu fya pano isonde; ngo muntu atemwa pano isonde, ukutemwa Shifwe tamwaba muli wene.” (1 Yohane 2:15) Ca cine ukuti tufwile ukubomfya ifya bunonshi fya cino calo pa kuba abomi. (2 Abena Tesalonika 3:10) Kanshi ‘tulabombelako ku fya pano isonde’—lelo ‘tatubombelako’ mu kukumanina. (1 Abena Korinti 7:31) Nga ca kuti twacishamo ukutemwisha ifyuma—e kuti ifya pano isonde—tatutwalilila ukutemwa Yehova. Te kuti tulekonkelela “ulunkumbwa lwa mubili, no lwinso lwa menso, na mataki ya mikalile ino” e lyo uku tulecita ukufwaya kwa kwa Lesa.d Kabili ukucito kufwaya kwa kwa Lesa e kutwala ku mweo wa muyayaya.—1 Yohane 2:16, 17.

33. Ni shani ifyo Abena Kristu bengaleuka iciteyo caikete Turi?

³³ Iciteyo ca kutangishako ifyuma ukucila icili conse e caikete Turi. Alikwete ifyuma, aisaituumika, kabili alikandilwepo pa cilumba cakwe. Icamucitikile ca kusoka ku fyalo na kuli cila umo umo ilelo. Fintu cawama ukukonka ukukonkomesha kwa mutumwa Paulo! Acincisha Abena Kristu “ukukanafutumuka, nangu kucetekele fyuma fya mulesha, kano Lesa wa mweo uutupeeleshe fintu fyonse ifya muilemeno.”—1 Timote 6:17.

[Amafutunoti]

[Mapu pe bula 256]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

UBULAYA

SPANIA (Napamo apa e pabelele TARSHISHI)

BEMBA WA MEDITERRANEAN

SARDINIA

KUPRO

ASIA

SIDONE

TURI

AFRIKA

EGUPTI

[Icikope pe bula 250]

Turi ali no kucimba kuli Babele, te kuli Ashuri iyo

[Icikope pe bula 256]

Ikobili lilelangilila Melkart, umulungu ukalamba uwa bena Turi

[Icikope pe bula 256]

Icipasho ca bwato bwa bena Foinike