Icipandwa 24

Ici Calo Te Kuti Cafwe

Esaya 31:1-9

1, 2. (a) Mulandu nshi abekashi ba mu Yerusalemu batiinina? (b) Pa kumona ubwafya bulimo Yerusalemu, mepusho nshi yalinga ukwipusha?

ABEKASHI ba mu Yerusalemu bali no mwenso, na cine bafwile ukutiina! Ubuteko bwakwatisha amaka ubwa Ashuri, nabusansa “imishi yonse ya bena Yuda iya malinga, no kuifyambata.” Ifita fya bena Ashuri nomba filepanga ukufyambata umusumba wa mfumu ya Yuda. (2 Ishamfumu 18:13, 17) Cinshi Imfumu Hisekia na bekashi bashala aba mu Yerusalemu bali no kucita?

² Apantu imisumba imbi iya ici calo naicimfiwa kale, Hisekia naishiba ukuti Yerusalemu teti alolenkane ne milalo ya bena Ashuri iya maka. E lyo abena Ashuri baishibikwa konse konse ukuti bankalwe kabili aba lukaakala. Imilalo ya cilya calo ya kutiinya nga nshi ica kuti inshita shimo abo ilolenkana na bo balafulumuka ukwabula no kulwishako! Apantu Yerusalemu aba mu kupelelwa kwa musango yu, ni kwi abekashi bakwe bengayafwaya ubwafwilisho? Bushe kuti bapusuka kuli uyu mulalo wa bena Ashuri? E lyo aba bantu ba kwa Lesa, baishileba shani muli ubu bwafya? Pa kwasuka ayo mepusho, tufwile ukubwelela ku numa no kumona ifyo Yehova alebomba na bantu apingene na bo icipingo ku myaka ya ku numa.

Ubusangu mu Israele

3, 4. (a) Ni lilali uluko lwa Israele lwayakanikene mu mabufumu yabili kabili cali shani? (b) Bushe ubufumu bwa mikowa 10 ubwa ku kapinda ka ku kuso bwatampile shani bubi bubi ku mulandu wa kwa Yeroboamu?

³ Ukufuma pa nshita Israele afumine mu Egupti mpaka ne mfwa ya kwa Solomone mwana Davidi, e kuti iciputulwa ca myaka ukucilako fye panono pali 500, imikowa ya Israele 12 yaliikatene mu luko lumo. Pa numa ya mfwa ya kwa Solomone, Yeroboamu alengele imikowa 10 iya ku kapinda ka ku kuso ukupondokela ing’anda ya kwa Davidi, kabili ukutule lyo ulu luko lwayakanikene mu mabufumu yabili. Ici cali mu mwaka wa 997 B.C.E.

⁴ Yeroboamu aali e mfumu ya ntanshi iya bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso ubwa Israele, kabili atwele abatekwa bakwe mu busangu no kupyanika bushimapepo bumbi bumbi pali bushimapepo bwa buAarone. Afumishepo no kupepa kwa mwi funde no kupyanikapo ukupepa ifiponti fya ng’ombe. (1 Ishamfumu 12:25-33) Ici cali ca muselu kuli Yehova. (Yeremia 32:30, 35) Pali uyu mulandu, ne milandu imbi, Yehova alekele Ashuri acimfya Israele. (2 Ishamfumu 15:29) Imfumu Hoshea yalyeseshe ukutobaula ikoli lya kwa Ashuri ukupitila mu kuumana akapi na Egupti, lelo uyu mucenjelo walifililwe.—2 Ishamfumu 17:4.

Israele Aya ku Cubo ca Bufi

5. Ni kuli bani Israele aya ku kwafwiwa?

⁵ Yehova alefwaya abena Israele bakutuluke.a Eco atuma kasesema Esaya no ku kusoka: “Kalanda ku batentemukila ku Egupti ku kwafwiwa, apo ni kuli bakafwalo e ko bashintilila, apo batetekela amaceleta pantu yengi, na ba pali bakafwalo pantu ba maka yakalamba; kabili tabalolekesha ku Wa mushilo wa kwa Israele, nangu kwipusha kuli Yehova!” (Esaya 31:1) We bulanda we! Israele ashintilila sana pali bakafwalo na pa maceleta ya bulwi ukucila ukutetekela Lesa wa mweo, Yehova. Mu mitontonkanishishe ya bumubili iya bena Israele, amaceleta ya Egupti yengi kabili ya maka yakalamba. Cine cine Egupti ali no kuba ni cibusa wawamisha uwa kwikatana nankwe mu kulwisha umulalo wa Ashuri! Lelo nomba line fye, abena Israele bali no kusanga ukuti uku kuumana akapi na Egupti ukwa kulabako na Lesa, kwa fye.

6. Mulandu nshi ukuya kwa bena Israele ku Egupti kulangilila ukuti tabatetekela Yehova nangu panono?

⁶ Abekashi ba mu Israele na mu Yuda baba na bucibusa na Yehova ubwabamo ukuipeelesha ukupitila mu cipingo ce Funde. (Ukufuma 24:3-8; 1 Imilandu 16:15-17) Uku kuya ku Egupti mu kufwaya ubwafwilisho kwalangilila ukuti Israele tatetekele Yehova kabili asuula amafunde ayaba muli cilya cipingo ca mushilo. Mulandu nshi? Pantu mu cipingo mwaba icilayo ca kwa Lesa ica kucingilila abantu bakwe nga ca kuti bapepa fye wena eka. (Ubwina Lebi 26:3-8) Umwabela cilya cilayo, Yehova libili libili aliba “ca kushinamo . . . mu nshita ya kumanama.” (Amalumbo 37:39; 2 Imilandu 14:2, 9-12; 17:3-5, 10) Ukulundapo pali co, Yehova ukupitila muli kawikishanya wa cipingo ce Funde Mose, aebele ishamfumu sha Israele ishali no kukonkapo, ukukanaifushisha bakabalwe. (Amalango 17:16) Ukumfwila ili funde kwali no kulanga ukuti ishi shamfumu shalelolekesha ku “Wa mushilo wa kwa Israele” ukuti ashicingilile. Ku ca bulanda, bakateka ba Israele tabakwata icitetekelo ca musango yo.

7. Cinshi Abena Kristu lelo bengasambililako ku kubulwe citetekelo kwa bena Israele?

⁷ Abena Kristu lelo kuti basambililako cimo kuli ci. Abena Israele bashintilile pa maka yamoneka aya ku Egupti mu cifulo ca kushintilila pa kutungilila kwa bulamba icine cine ukwafuma kuli Yehova. Na lelo e fintu cingaba, Abena Kristu napamo kuti bashimpa amaka mu fintu fya pano nse ifingabacingilila pamo nga indalama, icifulo casumbuka, na beshibishi ba mu calo ukucila ukucetekela Yehova. Ca cine ukuti imitwe ya ndupwa sha Bwina Kristu yalikatamika umulimo wa kusakamana indupwa shabo mu fya ku mubili. (1 Timote 5:8) Lelo tabatetekela ifikwatwa. Kabili balaibaka ku “lunkumbwa lonse.” (Luka 12:13-21) “Icamba icasansuka mu nshita sha kumanama” ni Yehova Lesa epela.—Amalumbo 9:9; 54:7.

8, 9. (a) Nangu ca kuti amapange ya kwa Israele kuti yamoneka yasuma, cinshi cikafumamo, kabili mulandu nshi? (b) Bupusano nshi bwaba pa filayo fya bantu ne filayo fya kwa Yehova?

⁸ Esaya, mu cishinka alepumya intungulushi sha Israele ishacitile ili pange lya kuumana akapi na Egupti ati: “Wene na o wa mano—aleta no bubi, ne fyebo tafibweshako; akemina aba ng’anda ya bakacita ba fibi no kwimina abaafwe ncitatubi.” (Esaya 31:2) Intungulushi sha Israele kuti shileimona nge sha mano. Lelo bushe Kalenga wa fya mwi ulu fyonse, te wa mano yonse? Ku nse kwena cilemoneka kwati ipange lya kwa Israele ilya kufwaya ubwafwilisho ku Egupti lipange lisuma sana. Lelo, Yehova amona ukuumana akapi ukwa musango yo mu fya bupolitiki ukuti bucende bwa ku mupashi. (Esekiele 23:1-10) Na muli fyo, Esaya atila Yehova ‘akaleta ububi.’

⁹ Ifilayo fya buntunse fyaishibikwa bubi bubi ukuti tafifikilishiwa, kabili ukucingilila kwa bantu te kwa kucetekela. Lelo Yehova wena, takabila ‘ukubweshako ifyebo fyakwe.’ Nangu cibe shani ali no kucita ifyo alaya. Icebo cakwe tacibwelela ibusha kuli wene.—Esaya 55:10, 11; 14:24.

10. Finshi fikacitikila bonse babili Egupti na Israele?

¹⁰ Bushe abena Egupti bali no kuba bucingo bwashintililwapo ubwa bena Israele? Iyo. Esaya aeba Israele ati: “Abena Egupti bantu, kabili tabali Lesa, bakafwalo babo ni nama, tabali bumupashi; ilyo Yehova akatambiko kuboko kwakwe, uuleafwa e pa kuipununa, e pa kuwa uuleafwiwa, bakapwililila pamo bonse bene.” (Esaya 31:3) Bonse babili uuleafwa (Egupti) no uleafwiwa (Israele) bali no kuipununa, ukuwa, no kupwililila ilyo Yehova akatambika ukuboko kwakwe ku kucita ubupingushi ukubomfya Ashuri.

Ukuwa kwa Samaria

11. Ni membu nshi shatuulumana mu Israele, kabili cinshi cacitika kuli pele pele?

¹¹ Yehova mu nkumbu shakwe atuma bakasesema libili libili ku kukoselesha abena Israele ukulapila no kubwelela ku kupepa kwasanguluka. (2 Ishamfumu 17:13) Te mulandu ne ci, Israele alundako na fimbi ku lubembu lwakwe ulwa kupepa ifiponti fya ng’ombe. Alundako ukubuka, ukupepa Baali ukwa bucilende, no kubomfya baAshera ne misansama. Abena Israele ‘balepisha na bana babo abaume na bana babo abanakashi mu mulilo,’ balepeela ubufyashi bwabo amalambo kuli balesa ba fiwa. (2 Ishamfumu 17:14-17; Amalumbo 106:36-39; Amose 2:8) Pa kupwisha ububifi bwa Israele, Yehova abika icipope ca kuti: “Samaria, imfumu ya uko yaputulwa, yaba nge cipapala pa muulu wa menshi.” (Hosea 10:1, 7) Mu 742 B.C.E., imilalo ya bena Ashuri yasansa Samaria, umusumba wa mfumu ya Israele. Pa numa ya kushingwa pa myaka itatu, Samaria awa, kabili mu 740 B.C.E., ubufumu bwa mikowa 10 bwaloba.

12. Mulimo nshi Yehova akambisha ukuti ubombwe muno nshiku, kabili cinshi cikacitikila abasuula uku kusoka?

¹² Muno nshiku, Yehova alikambisha ukuti kube umulimo wa kushimikila mwi sonde lyonse ku kusoka “abantu bonse konse konse ukulapila.” (Imilimo 17:30; Mateo 24:14) Abakaana inshila ya kwa Lesa iya kupusushishamo bakaba nge “cipapala,” ukonaulwa ngo luko lwa busangu ulwa Israele. Lelo abalolela Yehova “bakapyaninine calo, no kwikalamo inshiku pe.” (Amalumbo 37:29) Fintu cili ica mano kanshi ukukanacita ifilubo fyacitile ubufumu bwa ku kale ubwa Israele! Natucetekele Yehova umupwilapo nga twingesapusuka.

Amaka ya kwa Yehova Aya Kupususha

13, 14. Mashiwi nshi aya kusansamusha Yehova akwete aya kweba Sione?

¹³ Ukwendako fye bakilomita banono ukufuma mu mupaka wa ku kapinda ka ku kulyo uwa Israele, kwaba Yerusalemu, umusumba wa mfumu ya Yuda. Abekashi ba mu Yerusalemu balipwa no kwishiba icacitikila Samaria. Nomba na bo balolenkene no mulwani umo wine uwa kutiinya, ulya wine walofeshe umwina mupalamano wabo uwa ku kapinda ka ku kuso. Bushe bali no kusambililako ku caponene Samaria?

¹⁴ Amashiwi Esaya alanda mu kukonkapo yalesansamusha abekashi ba mu Yerusalemu. Abebekesha ati Yehova acili alitemwa aba bantu apingana na bo icipingo. Atila: “E fyo Yehova atile kuli ine: Ifyo inkalamo, napamo umusepela wa nkalamo, ibuluma pa ca kutaakanya ca iko, ilyo ibumba lyonse lya bacemi lyaitilwa pali yene; pa mashiwi yabo taitentulwa, pa mpooma yabo taisokopala, e fyo Yehova wa milalo akekila ku lupili lwa Sione, na ku kapili ka luko, ku kulwilako.” (Esaya 31:4) Ukupala umusepela wa nkalamo uwiminine pa ca kutaakanya ca uko, e fyo Yehova akaba uwapempwila mu kucingilila umusumba wakwe uwa mushilo, Sione. Tapali ukuituntumba, ifintiinya, nelyo icimpungili icili conse ica milalo ya bena Ashuri icingalenga Yehova ukukanafisha imifwaile yakwe.

15. Ni shani ifyo Yehova asunga abekashi ba mu Yerusalemu mu kunakilila kabili mu cililishi?

¹⁵ Moneni ifyo Yehova ali no kusunga abekashi ba mu Yerusalemu mu kunakilila kabili mu cililishi: “Ifyo ifyuni filelemba, e fyo Yehova wa milalo akacingilila Yerusalemu, ukucingilila no kupokolola, ukucilila no kulengo kupusuka.” (Esaya 31:5) Icuni cikota cilapempwila nga nshi ku kucingilila utwana. Cilatambulula amapindo no kulelemba pa twana cilelinda, ukucencenta ukumona nga kulepalama ubusanso. Nga kwaisa icilwani, cilalela bwangu bwangu no kuyacingilila utwana. E fyo na Yehova mu kunakilila asakamana abekashi ba mu Yerusalemu ku mulandu wa kusansa kwa bena Ashuri.

“Bweleleni”

16. (a) Kupaapaata nshi ukwa kutemwa kuntu Yehova apaapaatila abantu bakwe? (b) Ni lilali ukusanguka kwa bena Yuda kwamonekesha sana? Londololeni.

¹⁶ Yehova nomba acinkulako abantu bakwe ukuti balibembuka kabili abakoselesha ukusha inshila shabo ishalubana ati: “Mwe bana ba kwa Israele, bweleleni kuli uyo mwasangukishako.” (Esaya 31:6) Ubufumu bwa mikowa 10 ubwa Israele tabwaba fye bweka muli uku kupondoka. Abena Yuda, abo ababa “bana ba kwa Israele” na bo, ‘balisangukisha.’ Ici cili no kumonekesha mu kwipipa fye lintu Esaya akapwisha ubukombe bwakwe ubwa kusesema ilyo Manase, mwana Hisekia akaba imfumu. Ukulingana ne fyalembwa mu Baibolo, “Manase alubanshishe Yuda na bekashi ba mu Yerusalemu basukile balecito bubi ukucile nko isho Yehova afitile.” (2 Imilandu 33:9) Taleni tontonkanyeni! Yehova alofya inko shisenshi pantu shilaselausha, lelo abekashi ba mu Yuda, ababa na bucibusa na Yehova ubwaikashiwa ku cipingo babipisha ukucila na bantu ba muli isho nko.

17. Ni mu nshila nshi ifintu lelo fipalanine na mu Yuda ilyo Manase aleteka?

¹⁷ Mu kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 21, ifintu nafipalana sana ne fyali muli Yuda mu nshiku sha kwa Manase. Ukwakanikana kulefulilako mu calo ku mulandu wa mapepo, umushobo, no lupato lwa mitundu. Ifintu fya kutiinya pamo ngo bukomi, ukulungulusha bambi, ukwikata kama, no kukufyo mukowa fyalilenga imintapendwa ya bantu ukuculilamo. Ukwabula no kutwishika, abantu ne fyalo—maka maka filya ifiitunga ukuba ifya Bwina Kristu, ‘fyalisangukisha.’ Lelo, tatuletwishika ukuti Yehova takasuminishe ububifi ukutwalilila umuyayaya. Mulandu nshi? Pa mulandu wa cacitike mu nshiku sha kwa Esaya.

Yerusalemu Apokololwa

18. Kusoka nshi Rabu-sake asokele Hisekia?

¹⁸ Ishamfumu sha bena Ashuri shaletasha balesa ba shiko nga shacimfya ubulwi. Icitabo citila Ancient Near Eastern Texts cabamo ifyalembwa fya mfumu ya Ashuri Ashurbanipal, iyatungile ukuti yaletungululwa na “Ashur, Bel, na Nebo, balesa bakalamba, bashikulu [wakwe] abo abaleba ku lubali [lwakwe] (lyonse) [ilyo acimfya] imilalo (iyacenjela) sana mu kulwa . . . pa cibansa ca bulwi.” Mu nshiku sha kwa Esaya, Rabu-sake, uwimininako Imfumu Sankeribu iya Ashuri, na o ilyo alelanda ne Mfumu Hisekia, acetekele ifyo fine ukuti balesa balafwilishako mu mbuli sha bantunse. Asoka abaYuda ukuti tabalingile ukushintilila muli Yehova ukuti abapusushe kabili abeba ati balesa ba nko shimbi balifilwa ukucingilila abantu babo ku mulalo wa maka uwa bena Ashuri.—2 Ishamfumu 18:33-35.

19. Cinshi Hisekia acita pa kumfwa imiponto ya kwa Rabu-sake?

¹⁹ Cinshi Imfumu Hisekia yacitapo? Baibolo ilondolola ati: “Nomba imfumu Hisekia ilyo yaumfwile, yalepawile amalaya ya iko, yakupene no lusamu, no kwingila mu ng’anda ya kwa Yehova.” (2 Ishamfumu 19:1) Hisekia aibukila ukuti kuli fye Umo mpo uwingamwafwa muli ici cintu ca kutiinya. Aicefya no kusuubila Yehova ukuti amutungulule.

20. Ni shani fintu Yehova akalwila abena Yuda, kabili cinshi bafwile ukusambililako kuli ici?

²⁰ Yehova amutungulula nga filya fine alombele. Alandila muli kasesema Esaya ati: “Pantu muli ubo bushiku mukapoosa umuntu onse imilungu yakwe ya fye ya silfere ne ya golde, iyo mwaicitila ku minwe yenu ku kubo lubembu.” (Esaya 31:7) Ilyo Yehova akalwila abantu bakwe, balesa ba kwa Sankeribu bakasokololwa ukuti cine cine ba fye. Ili lisambililo abekashi baYuda balingile ukumfwila. Te mulandu no busumino bwa Mfumu Hisekia, icalo ca Yuda caisulamo utulubi, nga fintu cali kuli Israele. (Esaya 2:5-8) Abena Yuda nga balefwaya ukubukulula bucibusa na Yehova, balingile ukulapila ku membu shabo no kukaana “umuntu onse imilungu yakwe.”—Moneni Ukufuma 34:14.

21. Ni shani fintu Esaya mu kusesema alondolola ifyo Yehova akaputunkanya abena Ashuri?

²¹ Esaya nomba alandila mu kusesema ifyo Yehova akaputunkanya abalwani babipisha aba kwa Yuda ati: “Umwina Ashuri akawa ku lupanga lwa ushaba muntu, ulupanga lwa ushaba muntunse lukamulya; akafulumuka ku lupanga, na balumendo bakwe bakaba ku mulaasa.” (Esaya 31:8) Ilyo kukaba ukushokana, abekashi ba mu Yerusalemu tabakasomone impanga shabo umo shikala. Bakalapashi mu fita fya bena Ashuri babalya ku lupanga lwa kwa Yehova, te ku mpanga sha bantu iyo. Kumfwa kuli Sankeribu Imfumu ya bena Ashuri, “akafulumuka ku lupanga.” Pa numa ya mfwa ya fita fyakwe fimo 185,000 ifyo malaika wa kwa Yehova aipeye, Sankeribu abwelela ku mwakwe. Pa numa ya kupita inshita, ilyo aleshinshimuna kuli lesa wakwe Nisroke, abana bakwe bamwipaya.—2 Ishamfumu 19:35-37.

22. Finshi Abena Kristu lelo bengasambililako ku fyacitike pa kati ka kwa Hisekia ne fita fya bena Ashuri?

²² Tapali nangu umo uwaishibile libela ifyo Yehova ali no kupokolola Yerusalemu ku mulalo wa bena Ashuri, nangu ni Hisekia wine taishibe. Lelo ifyo Hisekia acitile ilyo alolenkene na bulya bwafya caba lisambililo ilisuma ku balolenkana ne fya kwesha lelo. (2 Abena Korinti 4:16-18) Hisekia cine cine kuti atiina pantu abena Ashuri abalesansa Yerusalemu bashimikwa bubi bubi. (2 Ishamfumu 19:3) Nalyo line, atetekele Yehova, no kulomba ukuti Amutungulule, talombele ku muntu iyo. Ukucite fyo cali lipaalo icine cine kuli Yerusalemu. Abena Kristu batiina Lesa lelo na bo kuti baba no mwenso ilyo balolenkana no bwafya. Ilingi line, umwenso wa musango yo waliba fye bwino. Lelo, nga twabika ‘amasakamika yesu yonse pali Yehova,’ akatusakamana. (1 Petro 5:7) Akatwafwa ukucimfya umwenso kabili akatukosha pa kuti twingapita mu mibele itutiinya.

23. Caba shani ukuti Sankeribu e washala no mwenso, te Hisekia iyo?

²³ Ku kulekelesha, uwashala no mwenso ni Sankeribu, te Hisekia iyo. Ni kwi wena engaya? Esaya asobela ati: “Icilibwe cakwe icasumbuka cikapita pa mulandu wa munsokwe, na bamushika bakwe bakasalangane lamfya nabapumpana—cisemo ca kwa Yehova, uo ulubingu lwakwe luli mu Sione, ne lungu lyakwe mu Yerusalemu.” (Esaya 31:9) Balesa ba kwa Sankeribu, e kuti “icilibwe” cakwe, icubo ico acetekelamo, fikamuseebanya. Cili kwati ‘bakapita pa mulandu wa munsokwe.’ E lyo bamushika bakwe tabakamwafwe. Na bo bene bakaba no munsokwe.

24. Bukombe nshi ubwaumfwika ubwingasambililwako ku cacitikile Ashuri?

²⁴ Ulu lubali lwa kusesema kwa kwa Esaya lwaba no bukombe bwaumfwika kuli bonse abengafwaya ukulwisha Lesa. Takuli icilwilo icili conse, amaka, nelyo icibombelo icingafulunganya imifwaile ya kwa Yehova. (Esaya 41:11, 12) Pa nshita imo ine abaitunga ukubombela Lesa, lelo abafutatila wene no kufwaya umutelelwe mu fya pano nse bali no kulengwe nsoni. “[Abashalolekesha] ku Wa mushilo wa kwa Israele” bali no kumona uko Yehova ‘akaleta ububi.’ (Esaya 31:1, 2) Cine cine, icubo fye icituntulu kabili icibelelela ni Yehova Lesa.—Amalumbo 37:5.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 319]

Abacetekela ifikwatwa bali no kulengwe nsoni

[Icikope pe bula 322]

Yehova akacingilila umusumba wakwe uwa mushilo nga filya umusepela wa nkalamo ulinda ico utaakenye

[Ifikope pe bula 324]

Icalo calyakanikana ku mulandu wa lupato lwa mu mapepo, ulwa mushobo, no lwa mitundu

[Icikope pe bula 326]

Hisekia aile ku ng’anda ya kwa Yehova ku kufwaya ubwafwilisho